Հայաստանը ժողովրդավար պետութիւնն մըն է, մշակութային հարուստ ժառանգութեամբ։ Աշխարհի ամենահին քաղաքակրթութիւններէն մէկուն ժառանգորդն է եւ սակայն ներկայ տարածքը Պատմական Հայաստանի (Հայկական Բարձրաւանդակ) մէկ փոքր մասն է միայն։
Քաղաքական տեսանկիւնէն ընդունուած է իբրեւ եւրոպական երկիր․ բնօրրան հնդեւրոպական մշակոյթներու եւ քրիստոնէութեան։ Մեծ դեր ունեցած է անոնց տարածման։
21 Սեպտեմբեր1991-ին համաժողովրդական հանրաքուէով, Հայաստանը կը վերանկախանայ (տե՛ս Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն)։ Հայաստանի բնակչութեան 99%-ը «Այո» կ՛ըսէ անկախութեան եւ Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն Խորհուրդը կ՛ընդունի «Անկախութեան մասին հռչակագիր»-ը, հռչակելով Հայաստանի Հանրապետութեան (ՀՀ) անկախութիւնը։
Սեպտեմբեր 21-ը կը նշուի իբրեւ Ազգային Տօն։
Պետական լեզուն հայերէնն է, իսկ գիրը՝ 5-րդ դարասկիզբին Մեսրոպ Մաշտոցի ստեղծած հայկական գիրը։
Պետական կրօնը քրիստոնէութիւնն է («Հայ Առաքելական Եկեղեցի»ն 301 թուականէն ի վեր)։ Հայաստան առաջին երկիրն է որ ընդունեց քրիստոնէութիւնը իբրեւ պետական կրօն։
Հայոց անուանադիր նախնին Հայկն է։ Սերունդները հետագային անոր անունով ալ կոչուած են՝ հայկազունք, հայք, հայեր, հայերու երկիրը՝ Հայք, Հայոց աշխարհ։ Միջնադարին «Հայ» արմատին կ՛աւելնայ պարսկական «-ստան» վերջածանցը, որ ունի երկիր, տարածք իմաստը։ Այդպէս «Հայք» կամ «Մեծ Հայք» եզրոյթը Հայաստանի կը փոխուի։
Ըստ Սրապոնի, Արմենիա անունը ծագած է Արղոնաւթեան արշաւանքին Ոսկէ Գեղմըχρυσόμαλλο δέραςՅունաստան տանելու ընթացքին Սեւ ծովուն ափերուն շրջագայող Արմէն նաւավարէն։ Սակայն այս առասպելը աւելի նոր է քան Հայկ եւ Արամի անուններէն առաջացած բնիկ հայ-արմեն ցեղանունին։
Իսկ 20-րդ դարու հայ պատմաբան Լէօի համաձայն «Արմէն »անունը յունական առասպելի հերոս Արմենիոսի անունէն առաջացած է, երբ ինք եւ իր ժողովուրդը գալով Թեսալիայէն՝ (Յունաստանի մայր ցամաքամասին կեդրոնական նահանգ, ուր կը յղուի Արղոնաւթեան արշաւանքի գաղափարը) բնակած են Հայկական լեռնաշխարհին տարածքին եւ ձուլուած այնտեղ ապրող հայկական ծագումով ցեղերու ու ցեղային միութիւններու հետ։[5]
Կայ նաեւ Հայաստան անուան ստուգաբանութեան վրացական տարբերակը, որուն համաձայն հայերու առաջնորդ Հայկը, վրացիներու առաջնորդ Քարթլոսը եւ կովկասեան տարբեր ցեղերու առաջնորդներ, եղբայրներ եղած են եւ սերած նոյն հօրմէն ու մօրմէն։[6] Թէպետեւ այժմ վրացիները հայկական պետական կազմաւորումներէն մէկուն՝ Սումխու երկրի (Ծոփք-Քոմմակենէ) անունով Հայաստանը կը կոչեն Սոմխեթի, ժողովուրդին՝ սոմեխներ։
Հայաստանը օտարները (աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուներով) կը կոչեն Արմենիա՝ յունարէն՝ Αρμενίαանգլերէն՝ Armenia, ռուս.՝ Армения, արաբերէն՝ أرمينيا, պարս․՝ ارمنستان, գերմաներէն՝ Armenien եւայլն։ Այդ անունը կու գայ հայկական «Արմէ(ն)» եւ «Ուրմէ» ցեղերու անուանումէն, առաջինը այդպէս անուանած են ասորեստանցիներն ու բաբելոնցիները։ Այնուհետեւ այդ անունը տարածուած է յոյներու եւ փիւնիկեցիներու միջոցով։ Ասորեստանի Ք․Ա․ 1300 արձանագրութիւնները Հայաստանը «Նայիրի» կը կոչեն: Հայաստան անունը նշուած է Աքքատի թագաւոր Նարամ Սինի սեպագիր արձանագրութիւններէն մէկուն մէջ՝ Ք․Ա․ 2000, Արմանի երկիրը անունով, ինչպէս նաեւ Պեհիսթունի եռալեզու արձանագրութեան մէջ, Ք․Ա․ 515, Արմենի անունով։
Յունարէնով Արմենիա Αρμενία անունին կը հանդիպինք Միլիթեցի (Միլիթոս Μίλητος , Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական գաղթօճախ) Հեքաթէոսին (կամ Էքաթէոս) արձանագրութիւններուն մէջ, Ք․Ա․ 476։ Իրոտոթոս Ηρόδοτος պատմաբանը Ք․Ա․ 440 կը գրէ․- «Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι», այսինքն՝ հայերը զինուած էին Ֆրիքեացիներուն նման, ըլլալով անոնց գաղթօճախը․․․ (7.73)։ Քանի մը տասնեակ տարիներ ետք, յոյն պատմագէտ եւ զօրավար Քսենոֆոնը, իր Նահանջ Բիւրուն հատորին մէջ, մանրամասնօրէն կը նկարագրէ հայերուն կեանքը, սովորութիւնները, անոնց հիւրասիրութիւնը։ Կը նշէ թէ կը խօսին լեզու մը, որ իրեն համար աւելի մօտ է պարսկերէնին։
Հայկական Բարձրաւանդակ․ նկարուած հարաւային Կովկասի արբանեակէն
Հայաստանը, ընդհանրապէս Հայկական Բարձրաւանդակը, շնորհիւ իր աշխարհագրական դիրքին առեւտուրի եւ մշակոյթի խաչմերուկ դարձած է, սակայն նաեւ պատերազմներու թատերաբեմ եղած է։ Բարձր լեռներով ու լեռնաշղթաներով պաշտպանուած տարածք է եւ լեռնակղզիի երեւոյթ ունի․ այդ իսկ պատճառով Հայկական Բարձրաւանդակ կամ Հայկական Լեռնաշխարհ կոչուած է։
Հայաստան կը գտնուի արեւմտեան Ասիոյ (Կովկաս եւ Միջին Արեւելք կամ՝ Եուրասիա) շրջանին մէջ։ Փոքր Ասիայէն մինչեւ Պարսկաստան երկարող լեռներու եւ բարձրաւանդակներու մէկ մասն է։
Հայաստան լեռնային երկիր է․ լեռները կը կազմեն անոր 90%-ը, իսկ ծովուն մակարդակէն միջին բարձրութիւնը՝ 1700 մեթր է։ Լեռնագագաթներուն պարագային, 3000 մեթրը սովորական բարձրութիւն է։ Հարուստ է նաեւ բլրաշարքերով եւ լեռնաշղթաներով։ Հայաստանի Հանրապետութեան ամենաբարձր լեռը Արագածն է (4090 մ․) եւ ամենամեծ լիճը Սեւանն է՝ 1417 քառ. ք․մ․։ Իսկ հայկական բարձրաւանդակի ամենաբարձր լեռը Արարատն է (Մեծ Մասիս գագաթով՝ 5165 մ․) եւ լիճերէն Վանայ լիճը ամենամեծը՝ 3760 ք․ քմ. մակերեսով (նախապէս Ուրմիոյ լիճն էր, սակայն լիճ թափուող գետերու ջուրն անխնայ օգտագործելու պատճառով անոր մակերեսը զգալիօրէն նահանջած է), իսկ Սեւանայ լիճը ծովու մակերեսէն աշխարհի ամենաբարձր լիճերէն է։
Հարթ տարածքները լեռնադաշտեր են, թիւով քիչ եւ ծովու մակերեսէն շատ բարձր։
Հայաստան կը գտնուի բարեխառն գօտիին մէջ եւ անոր կլիման ցամաքային է․ սաստիկ ձմեռ, իսկ ամառը կիզիչ եւ չոր։ Անձրեւները անբաւարար են ու այդ պատճառով բուսականութիւնը հարուստ չէ։ Սակայն Սեւ եւ Կասպից ծովերուն հետ դրացիութիւնն ու լեռնալանջերուն դիրքը կլիման կ՛այլազանեն։
Սեւ Ծովուն ափամերձ Ճորոխ գետի աւազանը եւ Բիւրակնեան լեռները բաւարար անձրեւ կ՛ընդունին։ Նոյնպէս արեւմտեան Եփրատի հովիտը, Կուր գետի աւազանը, Հայկական Տաւրոսի լեռնալանջերը, իսկ Հ․Հ․ մէջ՝ Սեւանի եւ Զանգեզուրի շրջանները։
Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը մեծ դեր խաղցած է անոր կենդանական աշխարհի հարստութեան։ Միջին հաշուով կան 523 ողնաւոր կենդանիներու եւ 17000 անողնաւոր կենդանիներու տեսակ։ Իսկ Հայկական բուսական աշխարհը ունի մօտաւորապէս 3600 տեսակ։
Հ․Հ․ մէջ, 1986-էն սկսեալ կը հիմնուին առաջին յատուկ պահպանուող տարածքները։
Ըստ՝ Հայաստանի «Բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներու մասին» օրէնքին (1991)՝ իբրեւ բնապահպանման տարածքներ արձանագրուած են ազգային պարտէզները, պուրակները, արգելավայրերը եւ բնութեան յուշարձանները : Անոնք (ներառեալ Սեւանայ լիճը) Հայաստանի տարածքին 12,5%-ը կը կազմեն․ չորս ազգային պուրակներ՝ Սեւան, Դիլիջան, Արփի լիճ եւ Արեւիկ, 26 պատսպարաններ, երեք արգելարաններ՝ (Խոսրովի անտառ, Շիկահողի, Էրեբունի, 5 Բուսաբնական Պարտէզներ եւ 230 բնութեան յուշարձաններ:
Այս տարածքներուն վրայ, տնտեսական գործունէութիւնը սահմանափակելու կամ արգիլելու նպատակով Հայաստանի Կառավարութիւնը սահմանած է պահպանման գօտիներ։ Հոն կը պահպանուին եւ կ՛աճին Հ․Հ․ բուսական եւ կենդանական աշխարհներու տեսակին 60%-ը․ կ՛ ընդգրկեն հազուագիւտ, անհետացման վիճակի մէջ տեսակներ եւ կամ բնիկ տեսակներու գերակշռող մասը, ինչպէս նաեւ՝ վայրի բնիկ պաշարները։ Նշենք թէ, կովկասեան յովազը ենթարկուած էր հետապնդումներու եւ պահպանութեան տակ անցած է միայն 1987 թուականին․ իսկ 2013-ին իրականացուած է էջ յովազի մը նկարահանումը։ Այս ուղղութեամբ Հայաստանի «Վայրի բնութեան եւ մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամ»ը (FPWC), Յունուար 2021-ին կը յայտարարէ թէ Հայաստան կովկասեան յովազի բազմացող զոյգ մը պիտի ունենայ։
Հայաստանի հարթ տարածութիւնները ծովու մակերեսէն բաւական բարձր են։ Շատ շրջաններու մէջ անձրեւի անբաւարարութեան պատճառով արուեստական ոռոգման պէտքութիւնը կայ․ հին ժամանակներէն՝ ինչպէս օրինակ, Ուրարտուի Մենուա թագաւորի օրով կառուցուած 70 քմ․ երկարութեամբ ջրատարը, ծանօթ ալ իբրեւ «Շամիրամի ջրանցք» անունով։
Արարատեան դաշտը կը գտնուի Հայաստանի կեդրոնը եւ ամենակարեւոր հարթ տարածութիւնն է։ Շրջապատուած է լեռներով, կը տարածուի Արաքս գետի զոյգ ափերուն վրայ եւ երկրագործական հարուստ շրջան մըն է: Անոր մէկ մասը Հ․Հ․ սահմաններուն մէջն է, կ՛երկարի Արարատէն Արագած։
Հիւսիսային հրաբխային բարձրաւանդակը օղակուած է լեռներով եւ անոր մաս կը կազմեն Արտահանի, Ախալքալաքի, Կարսի, Շիրակի եւ Տեկորի դաշտերը։ Հողը հրաբխային ըլլալով, բերրի է։
Արցախի եւ էրզրումի բարձրադիր սարահարթերը դաշտերու ամբողջութիւն մըն են։ Էրզրումի (Կարին) սարահարթին քանի մը տեղերուն ճահիճներ կան (գոյացած՝ արեւմտեան Եփրատի ջուրերով)։
Արածանիի ընդարձակ եւ ջրարատ հովիտը, կ՛ընդգրկէ Ալաշկերտի, Մանազկերտի, Մուշի եւ Խարբերդի դաշտերը, ուր մինչեւ 20-րդ դարասկիզբին կը մշակուէին հացահատիկ, բամպակ, բիրնձ, խաղող եւայլն։
Հրաբխային արտավիժումները ժամանակի ընթացքին յառաջացուցած են կոնաձեւ գագաթներ, ինչպէս օրինակ՝ Արարատը։ Իսկ կան հարթ տարածութիւններ, որոնք ժամանակին ողողուած են լաւաներով։
Երկրաշարժները յաճախակի են․ անոնք կործանիչ եղած են ու են։ Մօտիկ անցեալին, անոնք աւերած են գիւղեր, քաղաքներ, մայրաքաղաքներ․ Անին՝ 1319, Ակոռի գիւղը՝ 1840, Տերսիմի (Թունջելի կամ՝ Քարաժայռ) շրջանը, յատկապէս Ճապաղջուրը (Պինկէօլ) յաջորդաբար՝ 2003, 2010, 2020 եւ Սպիտակն ու Կիւմրին՝ 1988Դետեմբեր 7-ին։
Ծրջապատի լեռնաշղթաները Հայկական Բարձրաւանդակին հարաւը եւ հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուին։ Անոնք են՝ լայնանիստ Հայկական Տաւրոսը Ընձաքիարս եւ Արտոս (3554 մ․) բարձր գագաթներով, Կորդուացը, Կոտուր-Զագրոշը (Սուրովա գագաթով)՝ Զագրոշին վրայ կը գտնուի Խանասորի լեռնանցքը (ծանօթ՝ Խանասորի արշաւանքէն), Արսիան-Մեծրացը (Սողանլուղ)՝ հարուստ անտառներով եւ հանքային ջուրերով, Լազիստանի սահմանային լեռները (Սեւ Ծովուն ափերուն զուգահեռ)՝ Պարխարեան, Խաղտիաց, եւ Արեւելեան Պոնտական, հանածոներով հարուստ Անդիպոնտական լեռները՝ որոնց գլխաւոր գագաթն է ջուրի բազմաթիւ հոսանքներու աղբիւր Ծաղկաւէտը (3076 մ․)։
Կ՛երկարին Հայկական Բարձրաւանդակին հիւսիս արեւելեան մասին, Մեծն Կովկասեան լեռնաշղթային զուգահեռ։ Բաժնուած են երեք մասերու՝ հիւսիսի, կեդրոնի, հարաւի եւ հարաւ-արեւելեան։
Արարատ կամ Մասիսներ հրաբխային չոր լեռները, կոնաձեւ գագաթներով կը գտնուին Հայկական Բարձրաւանդակին կեդրոնը, Թուրքիոյ եւ Հ․Հ․ սահմանին։ Մեծ Մասիսի գագաթը (5156 մ․) ծածկուած է յաւերժական ձիւնով, իսկ անոր կողերուն կը գտնուին խորունկ ձորեր։ Փոքր Մասիսի բարձրութիւնն է 3925 մ․։
Հ․Հ․ ամենաբարձր լեռը՝ Արագած․ կը կոչուի նաեւ «Արագած քառագագաթ» իր չորս գագաթներուն համար։ Կը գտնուի Հ․Հ․ Արագածոտնի եւ Շիրակի մարզերուն միջեւ։ Բարձրագոյն գագաթն է՝ 4095 մ․։ Ջրառատ եւ կանաչագեղ լեռ է։ Անոր լանջին կը գտնուի Բիւրականի աստղադիտարանը։
Հայաստանը ջրարատ երկիր է։ Ջուրի հոսանքներուն մեծ մասը առուներ եւ գետակներ են, որոնց մեծամասնութիւնը կանոնաւոր ընթացք չունի։ Անոնք լեռնային են եւ հետեւաբար արագահոս եւ աղմկալի։ Երբեմն կը գահավիժին եւ ջրվէժներ կը ձեւացնեն։ Գետերուն մեծամասնութիւնը մեծ գետերուն հարկատուներն են։ Մեծ գետերը՝ Եփրատ, Տիգրիս, Ճորոխ, Ալիս, Արաքս եւ Կուր, Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս ելլելով կը թափին շուրջի ծովերուն մէջ։
Արաքս կամ Արազ․ կը կոչուի նաեւ «Մայր Արաքս», որովհետեւ Հայաստանի միակ մեծ գետն է, որ ամբողջութեամբ կը հոսի Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ։ Երկարութիւնն է՝ 933 քմ․։ Արաքսը Բիւրակնեան լեռներէն բխող առուներու միացումէն ծնունդ կ՛առնէ։ Կը ճեղքէ Հայկական Պարը եւ կը մտնէ Արարատեան դաշտ։ Անոր կանոնաւոր ընթացքը աղմկալի կ՛ըլլայ Զանգեզուրի եւ Արցախի լեռներուն միջեւ, երբ ստիպուած հունը կը նեղցնէ, որպէսզի անցնի խոր կիրճերէն։ Ապա, կը մտնէ Ատրպէյճան, ուր կը միանայ Կուր գետին եւ կը թափի Կասպից Ծով։
Ախուրեան, 186 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Արփի լիճէն ու կ՛ոռոգէ Շիրակի դաշտը։ Արաքս չթափած, կը միանայ Կարս գետին եւ ուղիղ հարաւ կ՛իջնէ։
Քասախ, 1480 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Փամբակի լեռներուն հարաւային լանջերէն եւ կ՛անցնի Աշտարակ եւ Օշական գիւղերուն մէջէն։ Ամրան ընթացքին, գետին ջուրերը մինչեւ Արաքս չեն հասնիր, որովհետեւ կ՛օգտագործուին ոռոգման համար։
Հրազդան կամ Զանգուն, 141 քմ․ երկարութեամբ․ սկիզբ կ՛առնէ Սեւանայ լիճէն։ Կ՛անցնի Հ․Հ․ Երեւան մայրաքաղաքին մէջէն։
Ազատը, 55 քմ․ երկրութեամբ, կամ Գառնին եւ Վետին․ կը բխին Գեղամայ լեռներէն։
Արփա, 128 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Թեքսարիի լեռնաշղթայէն։ Անոր ջուրերուն մեծ մասը արուեստական միջոցով՝ փապուղի, կը թափի Սեւանայ լիճ, վերջինս չորացումէ փրկելու համար։
Եփրատը Միջին Արեւելքի մեծ գետերէն է։ Ունի 2700 քմ․ երկարութիւն, որուն 800-ը միայն Հայաստանի մէջ կը գտնուի։ Եփրատը Տիգրիսին միանալով կը կազմեն Շաթ էլ Արապը եւ կը թափին Պարսից Ծոց։ Եփրատը կը կազմուի Արեւմտեան Եփրատ եւ Արեւելեան Եփրատ (Արածանի) գետերու միացումով։
Եփրատ եւ Տիգրիս գետերուն հոսքը․ Կը թափին Պարսից Ծոց
Արեւմտեան Եփրատը կը բխի Անդիպոնտական լեռներուն Ծաղկաւէտ գագաթէն։ Անոր հոսքը ընդհանրապէս հանդարտ է։ Դերջանի եւ Երզնկայի դաշտերէն անցնելէ ետք, Խարբերդի դաշտին մէջ կը միանայ Արածանիին։ Յոյները զայն կ՛անուանէին Թիլէվոաս (Τηλεβόας), որ կը նշանակէ՝ «․․․որուն ձայնը կամ աղմուկը մինչեւ հեռուները կը հասնի» (τηλέ «հեռու», βόας «կանչը»)։
Արածանին կամ Արեւելեան Եփրատը ծնունդ կ՛առնէ Թոնտուրէկ լերան մօտէն։ Արագահոս եւ ջրառատ է։ Անոր գլխաւոր հարկատուներն են՝ Շարիան, Մանազկերտ, Խնուս, Բիւրակ եւ Մեղրագետ գետերը։ Մուշի դաշտը ոռոգելէ ետք, Խարբերդի դաշտին մէջ Արեւմտեան Եփրատին միանալով՝ կը կազմեն Եփրատ գետը։
Տիգրիսն ալ, Եփրատի նման, Միջին Արեւելքի մեծ գետերէն է։ Անոր երկարութիւնը՝ մինչեւ Եփրատին հետ միացումին, 1900 քմ․ է։ Ան ալ կազմուած է իր երկու ճիւղերուն միացումով՝ Արեւմտեան Տիգրիս եւ Արեւելեան Տիգրիս։
Արեւմտեան Տիգրիսը (կամ՝ Արղանա) Ծովք լիճէն եւ Տաւրոսեան լեռներէն բխող վտակներու միացումէն ծնունդ կ՛առնէ։ Անոր կարեւոր հարկատուներն են՝ Ամբար, Քաղիրդ (Պաթման)՝ Սասուն գետ, Արզան։ Հոսելով դէպի հարաւ եւ ապա արեւելք՝ կը հանդիպի ու կը միանայ Արեւելեան Տիգրիսին։
Արեւելեան Տիգրիսը (թրք․՝ Պոթան գետ) Հայկական Տաւրոս եւ Կորդուաց լեռներէն բխող վտակներու միացումն է։ Կը հոսի դէպի արեւմուտք եւ Սղերդ քաղաքին հարաւ-արեւմուտքը հասնելով կը միանայ Արեւմտեան Տիգրիսին։ Արեւելեան Տիգրիսին հարկատուներն են Մոկս, Խիզան, Բաղէշ (թրք․՝ Bitlis Çayı ) Խարզան։ Իսկ Արեւմտեան Տիգրիսին միանալէ ետք Տիգրիս գետի վտակներն են Խապուր, Մեծ Զաբ, Բարազգիր եւայլն։
Ճորոխ գետը ջրառատ եւ արագահոս գետ է։ Կը բխի Ճորոխի լեռնաշղթայի Չորմայրի գագաթէն (Կարինէն 50 քմ․ հիւսիս)։ Լեռները ճեղքելով եւ 345 քմ․ հոսելէ ետք, Սեւ Ծով կը թափի։ Անոր կարեւոր հարկատուներն են՝ Օլթի, Թորթում, Բերտա եւ Աջարա։
Ալիս գետը ծնունդ կ'առնէ Փոքր Ասիա, Հայկական Բարձրաւանդակին հիւսիս արեւմտեան մասի Անդիպոնտական լեռներու արեւմտեան հատուածներէն։ Կը հոսի երկու ուղղութեամբ։ Գետը՝ երկու ճիւղերը միանալէ ետք, Սեւ Ծով կը թափի։ Երկայնքը 1182 քմ․ է։
Կուր գետը Անդրկովկասի մեծագոյն գետն է՝ 1500 քմ․ երկարութիւն ունի։ Սկիզբ կ՛առնէ Հայկական լեռնաշխարհիՓոքր Կովկասի հարաւ-հիւսիսային հրաբխային բարձրաւանդակէն՝ Մեծ Հայքի Տայք նահանգի Արծիան (Արսիան) եւ անոր շարունակութիւնը կազմող Մեծրանց (այժմ Սողանլուղ) լեռներէն։ Հայկական Բարձրաւանդակին կը պատկանի անոր վերին հոսանքը։ Կ՛ոռոգէ Արտահանի դաշտը։ Արաքս գետին հետ միանալով, կը թափի Կասպից Ծով։ Անոր գլխաւոր հարկատուներն են՝ Խրամ (որուն գլխաւոր հարկատուն Հ․Հ․ մէջ հոսող Դեբետ (Ձորագետ) գետն է), Հ․Հ․ մէջ հոսող Աղստեւ եւ Արցախի ՀանրապետութեանԹարթառ գետերը։
Հայաստանի տարածքին կան 8000-է աւելի աղբիւրներ։ Հ․Հ․ հարուստ է ստորերկրեայ աղբիւրներով, որոնք ընդհանրապէս մեծ գետերուն՝ Ախուրեան, Մեծամօր, Աշոցք, Գաւառագետ, Մասրիկ, Գորիս եւ Ազատ, վտակներն են։ Ստորերկրեայ աղբիւրներուն 96% կ՛օգտագործուի խմելու համար, այդ պատճառով բնապահպանման խնդիր է անոնց ջուրերուն մաքրութեան պահպանումը։ Անոնց կարեւոր մասը նաեւ հանքային է՝ հարուստ քիմիական տարբեր բաղադրութիւններով, ինչպէս օրինակ՝ «Արարատ», «Արզնի», «Բջնի», «Դիլիջան», «Լիճք», «Լոռի», «Հանքաւան», «Ջերմուկ», «Սեւան» եւ ուրիշ հանքային ջուրեր։
Ուրմիոյ լիճ (Կապուտան ծով)․ ան ամբողջութեամբ Հայաստանի չէ պատկանած։ Ընդարձակ է, սակայն ոչ խորունկ։ Անոր ջուրը չափազանց աղի է։ Ընդհանուր մակերեսը՝ 5800 ք․ քմ․ է։
Վանայ լիճ, պատմութեան ընթացքին կոչուած է նաեւ՝ Նայիրի երկրի ծով, Բզնունեանց ծով, Տոսպայ լիճ եւ Ռշտունեանց ծով․ մակերեսը 3760 ք․ քմ․ է։ Նաւարկելի լիճ է եւ հին տարիներէն նաւարկութեամբ իրարու կը կապէ լճափնեայ գիւղերն ու քաղաքները։ Լիճին մէջ կան չորս կղզիներ՝ Աղթամար, Լիմ, Կտուց եւ Առտեր։
Սեւանայ կամ Գեղամայ լիճ․ կը գտնուի Հ․Հ․ Գեղարքունիքի մարզին մէջ։ Աշխարհի ամենաբարձր մեծ լիճերէն է․ ծովուն մակերեսէն բարձրութիւնն է՝ 1900 մ․։ Լիճին մակերեսի տարածութիւնն է՝ 1260 ք․ քմ․։
Հայ ժողովուրդը կազմաւորուած ու իր պատմական ուղին անցուցած է Հայկական լեռնաշխարհին մէջ։ Այդ հնագոյն մարդու նախնական բնակեցման այն տարածքներէն է, որ հարուստ է նախնադարի բոլոր հանգրուաններուն վերաբերող յուշարձաններով։
Քարէ դարը հնագէտները երեք ժամանակաշրջաններու բաժնած են՝ Հին Քարի Դար (Paleolithic, մինչեւ Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակ), Միջին Քարի Դար (Mesolithic, Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակին մինչեւ Ք․Ա․ 7-րդ հազարամեակին կէսերը) եւ Նոր Քարի Դար (Neolithic Ք․Ա․.7-րդ հազարամեակի կէսերէն մինչեւ 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը բաժնուի առանձին շրջաններու։
Նախնադարեան հասարակութեան ներկայութիւնը Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած է մօտ 100.000 տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ այս ժամանակաշրջանէն յայտնաբերուած են քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի յուշարձաններ։ Անոնցմէ յայտնի է Գուգարքի մէջ յայտնաբերուած Հին Քարէ Դարու կայանը, որու տարիքը մօտ 1,8 միլիոն տարի է․ հարաւարեւմտեան Ասիոյ մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ կը պարունակեն նաեւ Ազոխի քարայրը Արցախի մէջ, Արտին լերան շրջակայքը եւ քանի մը յուշարձաններ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ։ Միջին Հին Քարէ Դարու ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ աւարտած է մեզմէ մօտաւորապէս 40 հազար տարի առաջ։ Վերին Հին Քարէ Դարը կ՚ընդգրկէ Ք․Ա․ մօտ 40,000-14,000 թուականներու միջեւ ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին Հին Քարէ Դարէն շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան, հարաւային եւ հարաւ-արեւմտեան մասերուն մէջ՝ Եփրատի աւազանին, Կորդուաց աշխարհին, Տիգրիսի աւազանին մէջ եւ այլուր։
Միջին Քարի Դարուն յուշարձաններու թիւը լեռնաշխարհի սահմաններուն մէջ թերեւս չ'անցնիր 35-ը: Անոնք կը ներառնեն բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր եւ նաեւ՝ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին այսպիսի յուշարձաններ կան Ապարանի սարահարթին մէջ։
Նոր Քարի Դարուն ընթացքին՝ Ք․Ա․ 8-րդ հազարամեակի վերջերը, արդէն գոյութիւն ունէին կազմաւորուած երկրագործական հասարակութիւններ։ 1990-ականներու առաջին կիսուն Սասնոյ գետի արեւմտեան ափին կատարուած պեղումներուն տուեալները կը փաստեն, թէ այդտեղ կայուն բնակատեղիներ հիմնող առաջին համայնքները հանդէս կու գան արդէն Ք․Ա․ 10-րդ հազարամեակէն։ Ուսումնասիրութիւններէն ակնյայտ կը դառնայ թէ Հայկական Տաւրոսէն դէպի հիւսիս ինկած շրջաններուն մէջ Նոր Քարէ Դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ Եդեսիոյ մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն մէջ բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք ունեցող հրապարակ մը, որու մօտերը պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերու տունը»: Այս ընկերութեան կեանքին մէջ կարեւոր տեղ ունին հաւատալիքներն ու ծէսերը, որոնք գլխաւորաբար կապուած էին նախնիներու պաշտամունքի եւ ցուլի պաշտամունքի հետ։ Պորտաբլուրին մէջ բացայայտուած են Երկիր մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ Այդտեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։
Ք․Ա․ 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են Պղինձի Քարի Դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ Մետաղի Դարը (Ք․Ա․ 3-րդ եւ 2-րդ հազարամեակներ)։ Հայկական Բարձրաւանդակը բնակող հասարակութիւնը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակով եւ համասեռ մշակոյթով, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Կը տարածուի Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը Երեւանի հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակի վերջերուն երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւ-արեւմտեան շրջաններուն մէջ Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին Մետաղի Դարուն մշակոյթը:
Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակին հայկական բարձրաւանդակին վրայ Արմէն եւ Հայասա ցեղերու միութեամբ կ՛առաջանայ Արատտա-Արարատի աստուածապետութիւնը, որ հետագային կը կոչուի՝ Արմանում․ յիշատակուած է իբրեւ «սուրբ ծէսերու կամ օրէնքներու երկիր» սումերական «Էնմերքարը եւ Արատտայի տէրը» դիւցազնավէպին մէջ։
Այս ժամանակաշրջանին օտարներու յարձակումներէն պաշտպանուելու համար, կը ստեղծուին տոհմացեղային (նախարարական) զինուած ուժեր։ Աս կը վկայեն հնավայրերէն եւ հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած դամբարանները՝ Արարատեան դաշտ (Վերին Նաւեր), Արցախ, Գուգառք (Լոռէ բերդ), Թռեղք եւ Սեւանայ լիճ (Լճաշէն), Վանայ լիճի աւազան, Բարձր Հայք, Աղձնիք եւ Ծոփք, ուր գտնուած իրերը «կը պատմեն» հայ թագաւորներուն եւ զօրավարներուն կենցաղին մասին։ Ինչպէս նաեւ, օտար թագաւորներու կամ կառավարիչներու արձանագրութիւնները, ուր վերջիները կը գրեն հայկական ուժերուն դէմ անոնց տարած յաղթանակներուն մասին։
Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին ընթացքին, կը զօրանայ Սումերներուն պետութիւնը՝ Միջագետքի առաջինը, Աքքատի թագաւորի ատեն։ Անոր յաջորդին Նարամ Սինի ձգած արձանագրութիւններուն մէջ յստակօրէն կը յիշուի Արմանում՝ Արմանի հայերու երկիրը, որ ան յարձակած ու նուաճած է։
Ք․Ա․16-րդ դարավերջէն մինչեւ Ք․Ա․ 13-րդ դարուն առաջին կէսի ժամանակաշրջանին մէջ յստակ կ՚ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթումի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանէն գտնուած հնագիտական իրերէն յատկանշական են ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, պրոնզագոյն դաշոյնները, նետասլաքները, մեծաքանակ ուլունքները, աշխատանքի գործիքներ եւ այլ նիւթեր։
Հայասա եւ Ազզի հայկական երկու պետութիւնները իրարու կը միանան եւ Հայասա-Ազզի պետութիւնը (Հայկական բարձրաւանդակին կեդրոնը) կը հիմնուի, Ք․Ա․ 18-րդ մինչեւ Ք․Ա․ 13-րդ դար։ Այս պետութիւնը յաճախակի կռիւներ կը մղէ դրացի Խաթթի պետութեան հետ։ Պետութեան 500 տարուան պատմութեան ընթացքին կը շինուին բերդեր, պարիսպներ եւ ամրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են Ուրա եւ Անի-Կամախ բերդերը։ Կը զարգանան հողագործութիւնը, անասնապահութիւնն ու մետաղագործութիւնը։ Պետութիւնը կը տկարանայ երբ միակամութիւնը կը կորսնցնէ։
Ք․Ա․ 13-րդ դարուն ընթացքին, Ասորեստանը կը յարձակի Խաթթիի վրայ ու կը յաղթէ։ Ապա, կ՛արշաւէ տկարացած եւ բաժնուած Հայասա-Ազզի պետութեան դէմ․ երեք յարձակումներէ ետք կը յաջողի հայկական բարձրաւանդակը իրեն ենթարկել։ Ասորեստանցիներուն արձանագրութիւններուն մէջ Հայկական Բարձրաւանդակը Նայիրի կը կոչուի։ Ասորեստանցիները Նայիրին կը կողոպտեն, հազարաւոր հայեր Ասորեստան գերի կը տարուին։
Հայկական Բարձրաւանդակը կը կառավարուի հայ ցեղապետերէ մինչեւ Ք․Ա․ 9-րդ դարուն, երբ կը զօրանայ Արամէ թագաւորին պետութիւնը՝ Վանայ լիճին հիւսիս արեւելեան ափին։ Մայրաքաղաքն է Արճէշ (Արզաշկու) քաղաքը (Ք․Ա․ 860-845)։
Արամէին մահէն ետք, քաղաքական զարգացումները կ՛առաջացնեն հայկական իշխանութիւններու՝ Այրարատեան, Գուգարք, Աղձնիք եւ Սասուն (Արմէ), միաւորումը Վանի Բիայինիլի (Վանայ լիճի աւազանի շրջան․ Վասպուրականի Արծրունիներու նախնիկներուն տոհմ) իշխանութեան հովանին տակ՝ Վան-Տոսպ (Տուշպա) մայրաքաղաքով։ Հայոց Արարատեան թագաւորութիւնը ասորական սեպագիր արտասանութեամբ Ուրարտու կը կոչուի։
Մհերի Դուռին արձանագրութեան մէջ կը նշուի Արծուինի (Արծունիունի) քաղաքի (Աղբակ գաւառ) անունը, իսկ Արծիբիդինի (Արծիւ) եւ Ձիուկունի (Ձուկ) աստուածութիւնները՝ որ կը մարմնաւորեն երկնային եւ ջրային ուժերը, կը խորհրդանշեն հին հայկական Արծրունեաց տոհմի բնապաշտութիւնը։
1823 ֆրանսացի պատմաբան Անթուան Ժան Սէն Մարթէն դիպուածով մը Մովսէս Խորենացիին Հայոց Պատմութեան մէջ կը կարդայ Արա Գեղեցիկի եւ Շամիրամի մասին։ Կ՛ուզէ իմանալ թէ ո՞ր երկրին թագաւորն է Արա Գեղեցիկը։ Իր միջամտումով, ֆրանսական կառավարութիւնը Հայկական Բարձրաւանդակ կը ղրկէ գերմանացի հնագէտ՝ Ֆրէտէրիք Շուլցը։ Վերջինս Վանի հայերուն օգնութեամբ առաջինը կ՛ըլլայ որ կը գտնէ Մհերի Դուռը։
Յաջորդող տասնամեակներուն զանազան հնագէտներ պեղումներ կը կատարեն (անգլիացի՝ Հէնրի Լայարտ, իտալացի՝ Փօլ Պոթան, ամերիկացի Տէյվիտ Ռէյնոլտզ եւ ասորի Հորմուզ Ռասսամ)։ Անոնք սեպագիր արձանագրութիւններ եւ հնագիտական իրեր կը գտնեն ու կը յայտնաբերեն Արարատեան Թագաւորութեան պատմութիւնը։
Պատմական Հայաստանի տարածքին առաջացած հնագոյն պետութիւնը Վանի թագաւորութիւնն է (Ուրարտու)՝ Վան (Տուշպա․ հետագային՝ Տոսպ) մայրաքաղաքով (Ք․Ա․ 9-րդ մինչեւ 6-րդ դարեր)։ Հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է Մենուա (Ք․Ա․ 810-786), Արգիշտի Ա. (Ք․Ա․ 786–764) եւ Սարդուրի Բ. (Ք․Ա․ 764–735) արքաներու օրով, որոնք Հայկական լեռնաշխարհի տարածքի սահմաններէն դուրս կ՛ելլեն եւ կը հասնին մինչեւ Արեւմտեան Պարսկաստանը, հարաւային Միջագետքը եւ Միջերկրական ծովի ափամերձ տարածքները։ Արարատեան դաշտի տարածքին կառուցուած են Թէյշեբայինի, Արգիշտիխինիլի եւ Էրեբունի քաղաք-ամրոցները. վերջինիս անունին հետ կապուած է Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաք Երեւանի անունը։
Վանի թագաւորութենէն մեզ հասած են բազմաթիւ քարէ արձանագրութիւններ, բերդերու ու տաճարներու մնացորդներ, որոնք կը վկայեն պետութեան հարուստ մշակոյթի ու զարգացած պետական համակարգի մասին։ Ք․Ա. 8-րդ դարու կէսերէն հիմնուած Վանի թագաւորութիւնը կը սկսի տկարանալ եւ անկում կ՚ապրի Ասորեստանի եւ Հիւսիսային Կովկասի ցեղերու՝ սկիւթներու ու կիմմերներու դէմ մղած պատերազմներու հետեւանքով։ Ուրարտուի վերջին թագաւոր Ռուսա Դ․ իշխած է Ք․Ա․ 609–590 (կամ 585) թուականներուն, որմէ ետք Վանի թագաւորութիւնը կը դադրի գոյութիւն ունենալէ։ Հայերը կը շարունակեն բնակիլ ու աճիլ Վանի թագաւորութեան տարածքին։ Արարատեան թագաւորթութեան տարիներ ետք կը յաջորդէ հայկական Երուանդունեաց թագաւորութիւնը։
Արարատեան թագաւորութեան (կամ Ուրարտու) անկումէն ետք, հայերը յաջորդաբար կ՛ենթարկուին մարերուն եւ պարսիկներուն։
Ք․Ա․ 570-ականներուն Միջին Արեւելքիի քաղաքական բեմին վրայ կը յայտնուին Երուանդունիները։ Հայաստանի պետական սահմանները կը համընկնին ճիշդ Արարատեան իշխանութեան եւ հայ ժողովուրդի ազգային միաւորման սահմաններուն։ Ասոր մասին կը վկայեն յոյն պատմիչ Իրոտոթոսի (կամ Հերոտոդոսի), ասորի ճանապարհորդ Մար Ապաս Կատինայի եւ ուրիշ շատերուն աշխատութիւնները։ Երուանդ Ա. Հայկազեանի որդին՝ Տիգրան Ա․ (Ք․Ա․ մօտաւորապէս 560–535), պարսից Աքեմէնեան արքայ Կիւրոս Բ. Մեծի հետ Ք․Ա․ 550-ին կը մասնակցի Մարաստանի, իսկ 538-537-ին Բաբելոնի թագաւորութիւններուն դէմ արշաւանքներուն։ Հայկազեան-Երուանդունիները շարունակաբար կը թագաւորեն մինչեւ Ք․Ա․ 3-րդ դարավերջը։
Երուանդեան շրջանի դրամ
Աղեքսանտր Մակետոնացիի արշաւանքներէն եւ Ք․Ա․ 331 Աքեմէնեան տիրակալութեան անկումէն ետք, Հայաստանի մէջ Երուանդ Գ․ ինքզինք անկախ թագաւոր (Ք․Ա․ 331-300) կը հռչակէ։ Անոր աջակցութեամբ Ք․Ա․ 331 Փոքր Հայքի թագաւոր կը հռչակուի զօրավար եւ թերեւս անոր ազգական Միթրաուստեսը (Միհրուայիշտ), ինչպէս նաեւ իրենց անկախութիւնը կը պահպանեն փոքր ասիական քանի մը պետութիւններ՝ Փոքր Հայքի, Պոնտոսի եւ Կապադովկիոյ թագաւորութիւնները։
Ք․Ա․ 3-րդ դարու ընթացքին Ծոփքի եւ Կոմմագենէի թագաւորութիւնները, ուր նոյնպէս կ՚իշխէին Երուանդունիները, Մեծ Հայքէն կ՚անջատուին։ Անոնք կ՛ունենան սեփական դրամ, կը կառուցեն քաղաքներ ու բերդեր։ Հայաստանը կը կորսնցնէ միասնականութիւնը եւ կը վտանգուի իր անկախութիւնը։ Սահմանամերձ քանի մը շրջաններ կ՚անցնին դրացի պետութիւններուն ազդեցութեան եւ գերիշխանութեան տակ։
Երուանդունիները Ախուրեանի եւ Երասխի (Արաքս) գետերու միացման մօտ կը հիմնեն Երուանդաշատ նոր մայրաքաղաքը, իսկ հին մայրաքաղաքը՝ Արմաւիրը (Արգիշտիխինիլի) կը դառնայ հայկական կրօնի եւ պաշտամունքի կեդրոն։
Մեծն Աղեքսանտրի մահէն ետք անոր կայսրութիւնը կը բաժնուի քանի մը մասերու եւ անոր զօրավարներէն Սելեւկոս ստանալով մեծ բաժինը, Միջին Արեւելքի մէջ հիմը կը դնէ Սելեւկեան Կայսրութեան, որուն մայրաքաղաք կը հռչակէ Անտիոք քաղաքը։ Երուանդունիները կը պայքարին անոր բանակներուն դէմ պաշտպանելու համար Մեծ Հայքի թագաւորութեան անկախութիւնը։
Արտաշատի հնագիտական վայր․ հանրային բաղնիքներ
Ք․Ա․ 200-ին սելեւկեան բանակին երկու հայ զօրավարներ՝ Արտաշէս եւ Զարեհ, պարտութեան կը մատնեն Երուանդունիները, Հայաստանը Սելեւկեան Կայսրութեան ենթակայ կը դարձնեն, կը տապալեն Երուանդ Դ. եւ յաջորդաբար կ՛իշխեն, Արտաշէսը՝ Մեծ Հայքի եւ Զարեհը՝ Ծոփքի մէջ։
Ք․Ա․ 190-ին Սելեւկեան կայսրութեան թագաւոր Անտիոքոս Գ. Մեծի բանակը հռոմէացիներուն կողմէ կը ջախջախուի Մագնեսիոյ ճակատամարտին։ Առիթէն օգտուելով Արտաշէսը Մեծ Հայքի մէջ, իսկ Զարեհը Ծոփքի մէջ իրենք զիրենք անկախ թագաւորներ կը յայտարարեն։
Արտաշէս Ա․ (Ք․Ա․ 189-160) կ՛իրականացնէ բազմաթիւ բարեփոխումներ, որոնք կը նպաստեն պետութեան տնտեսութեան զարգացման։ Ռազմական բարեփոխումներուն շնորհիւ, ան կ՛ընդարձակէ երկրի սահմանները եւ կը միաւորէ երկրէն անջատուած սահմանամերձ գաւառները։ Արարատեան դաշտի Խոր վիրապ կոչուող վայրին մէջ կը հիմնէ Արտաշատ մայրաքաղաքը, որ ժամանակակիցներու կողմէ երբեմն կ՚անուանուէր «Հայկական Կարթագէն», քանի որ քաղաքի կառուցման վայրը ընտրած էր Հանիպալը*, իսկ յոյն պատմիչ Փլութարխոս Արտաշատը կը նկարագրէ իբրեւ՝ «շատ գեղեցիկ քաղաք»։
Արտաշէսեան հարստութեան դրօշակը
Հանիպալ․ Կարթագենի զօրավար, քաղաքագէտ եւ ռազմագէտ։ Հռոմէացիները զայն կ՛աքսորեն եւ ան ապաստան կը գտնէ Միջին Արեւելքի երկիրներուն մէջ, նաեւ՝ Հայաստան։
«Ծովէ ծով Հայաստան» Տիգրան Մեծի հիմնած հայկական կայսրութիւնը
Հայաստանը Արտաշէսեաններու (կամ Արտաշիսեաններու) ժամանակաշրջանին հզօրութեան գագաթնակէտին կը հասնի Արտաշէս Ա․ թոռան՝ Տիգրան Մեծի օրերուն (Ք․Ա․. 95-55)։ Ան կը գրաւէ Ծոփքը եւ կ՛ազատագրէ պարթեւներու տիրապետութեան տակ գտնուող հայկական հողերը, իսկ Ք․Ա․ 83-ին՝ Սելեւկեաններու պետութեան մայրաքաղաք Անտիոքը, որ ունէր աւելի քան կէս միլիոն բնակչութիւն։ Տիգրան Մեծի թագաւորութեան շրջանին կազմուած հայկական կայսրութիւնը աւանդաբար անուանուած է «Ծովէ ծով Հայաստան»: Ի նշան հզօրութեան եւ աշխարհակալ պետութեան՝ Ք․Ա․ 80 Հայկական Տաւրոսի շրջանը Տիգրան Մեծ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Տիգրանակերտը, որ կը շրջապատէ բարձր բերդապարիսպներով։ Տիգրանակերտն ու Արտաշատը իրարու հետ կապուած էին «Արքունի ճանապարհ»ով։ Ք․Ա․ 69 մայրաքաղաքը կը գրաւէ հռոմէացի Լուկուլլոս զօրավարը հայ-հռոմէական պատերազմի ընթացքին (Ք․Ա 69-66)։ Ք․Ա․ 66-ին Հայաստանը հաշտութեան ծանր պայմանագիր կը կնքէ․ Տիգրան Մեծ կը հրաժարի իր նուաճած հողերէն եւ կը պարտաւորուի տարեկան 600 տաղանդ (յուն․՝ τάλαντο, դալանտօ) ռազմատուգանք վճարել եւ հարկ եղած պարագային Հռոմէական կայսրութեան օգնել զօրքով։
Տիգրան Մեծի որդիի՝ Արտաւազդ Բ., օրերուն (Ք․Ա․ 55-34) Հայաստանը կը դառնայ հռոմա-պարթեւական պատերազմի թատերաբեմ։ Մարկոս Կրասսոսի եւ Մարքոս Անտոնիոսի արշաւանքներու հետեւանքով Հայաստան կը կորսնցէն իր հզօրութիւնը։ 1 թուականին Արտաշէսեան հարստութիւնը վերջ կը գտնէ[7]:
59-ին հռոմէական զօրքերը Հայաստան կը ներխուժեն եւ յաջորդաբար Արտաշատն ու Տիգրանակերտը կը գրաւեն ու կ՛աւերեն: 62-ին Հռանդէայի (Արածանիի հովիտին մօտ) մէջ հայ-պարթեւական զօրքերը հռոմէացիներուն կը հակահարուածեն․ 63-ին Հռոմի կայսրը՝ Ներոն, կը ճանչնայ Տրդատի գահակալութիւնը։
66-ին Տրդատը թագը Հռոմէն ստացած Հայաստան կը վերադառնայ իբրեւ հայոց թագաւոր եւ հիմը կը դնէ Արշակունիներու հարստութեան (66–428)։
Հայաստանը կը շարունակէ ունենալ համեմատաբար խաղաղ վիճակ մը։ Արտաշատէն ոչ հեռու կը հիմնադրուի նոր մայրաքաղաք Վաղարշապատը։ 3-րդ դարասկիզբին Պարսկաստանի մէջ սկսած պարթեւ Արշակունիներուն եւ պարսիկ Սասանեան տոհմերու միջեւ ընդհարումներէն յաղթական կ՛ելլեն Սասանեանները։ Սասանեանները քանիցս կը փորձեն գահընկեց ընել հայ Արշակունիներուն եւ Պարսկաստանին միացնել Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը։
4-րդ դարասկիզբին՝ 301-ին, հայոց արքայ Տրդատ Գ. Մեծը (287–330) քրիստոնէութիւնը կ՚ընդունի իբրեւ հայոց պետութեան պաշտօնական կրօն՝ Գրիգոր Լուսաւորիչ կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ։ Աւատատիրական կարգեր կը հաստատուին։ Տրդատի որդիի՝ Խոսրով Գ. Կոտակի օրերուն (331–338) կը կառուցուի Դուին մայրաքաղաքը:
Արշակ Բ. Արշակունիի օրերուն (350–368) Հռոմի եւ Պարսկաստանի միջեւ յարաբերութիւնները կը սրուին, ինչպէս նաեւ հայոց թագաւորական ընտանիքին եւ հայ նախարարական տուներու միջեւ լարուածութիւնները։ Հռոմ-պարսկական պատերազմը կը վերջանայ հռոմէացիներուն պարտութեամբ։ Պարսիկներուն անյաջող փորձերը Մեծ Հայքը գրաւելու կը յանգին, երբ դաւադրաբար պարսից արքայ Շապուհ Բ. Երկարակեացը դաւադրութեամբ (309–379) հայոց թագաւորը կը բանտարկէ Անյուշ բերդ։ Արշակի որդին՝ Պապը, հռոմէացիներու օգնութեամբ գահ կը բարձրանայ։
387-ին Հայաստանը առաջին անգամ կը բաժնուի երկու մասի։ Հռոմէական (Արեւմտեան) Հայաստանի մէջ թագաւոր կը կարգուի Պապի որդի Արշակ Գ. (378–389), իսկ մնացեալ մասին՝ Խոսրով Դ. (384–389)։ Վերջինիս որդի՝ Վռամշապուհի (389–415) օրերուն, 405-ին, Մեսրոպ Մաշտոցը կը կազմէ հայերէնայբուբենը: 428-ին ներքին երկպառակութիւնները կ՛առաջացնեն հայոց պետականութեան կործանումը։
428-ին, Հայաստանի արեւելեան մասը կը հռչակուի իբրեւ Պարսկաստանի առանձնայատուկ վարչատարածքային միաւոր՝ մարզպանութիւն։ Արեւմտեան Հայաստանի որոշ գաւառներ՝ Ծոփք, Աղձնիք, Բարձր Հայքի նահանգներն ու Փոքր Հայքը եւ Մեծ Հայքի շրջաններ կը շարունակեն մնալ Հռոմէական (395-էն՝ Բիւզանդական) կայսրութեան տարածքին մէջ։ Հայաստան այս ժամանակաշրջանին կռուախնձոր կը դառնայ երկու ուժերուն միջեւ, որոնց պատերազմները կատարուելով հայկական հողերուն վրայ, կ՛աւերեն Հայաստանը։ Նոյն վիճակը կը շարունակուի հետագային ու Հայաստան թատերաբեմ կը դառնայ Բիւզանդիոնի եւ արաբներու (ապա սելճուքներու) միջեւ պատերազմներուն։
Մարզպանական Հայաստանի կարգավիճակը ինքնավար պետութիւն է։ Հայ նախարարները եւ բարձրադաս հոգեւորականները կը պահեն իրենց աւանդական իրաւունքներն ու իրաւասութիւնները, պաշտօնակալութիւնները, հայկական բանակը, հարկային համակարգը եւայլն։ Հայ նախարարներու քաղաքական միասնութիւնը կ՚արտայայտուի մէկ բանակով, որ կը գլխաւորէ հայոց սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, ըստ անհրաժեշտութեան Հայոց կաթողիկոսի նախագահութեամբ գումարուող համազգային ժողովով։
Հայաստանի մէջ մարզպան նշանակուած են նաեւ ազգութեամբ հայ մեծատոհմիկ նախարարներ, որոնցմէ առաջինն է Վասակ Սիւնին (443–451)։ 440-ական թուականներուն պարսից արքունիքը մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարութիւնը կը ջնջէ եւ զայն պարսկական նահանգի վերածելու քաղաքականութիւն կ՛որդեգրէ։
Կը յաջորդէ 447-ին տեղի ունեցած աշխարհագիրը (մարդահամար եւ եկամուտներու հաշուառում), մեհեաններու ու ատրուշաններու կառուցումը։ Պարսիկ շահ Յազկերտ Բ. 449-ին յատուկ հրովարտակով հայոց նախարարներէն կը պահանջէ ուրանալ քրիստոնէութիւնը եւ ընդունիլ զրադաշտականութիւնը․ հետեւանքը պիտի ըլլար հայերը հեռանան դրացի բիւզանդացիներէն։ Հայերը կը մերժեն եւ 450-ին կը սկսի Վարդանանց պատերազմը, որ կ՚աւարտի Աւարայրի ճակատամարտով (26 Մայիս451)։
Հայաստանի բիւզանդական հատուածին մէջ եւս կայսրերը կը վարեն ձուլման քաղաքականութիւն։ Յուստինիանոս Ա. կայսրը (527–565), որ կը ձգտի վերականգնել նախկին Հռոմէական կայսրութեան հզօրութիւնը, իրեն կ՚ենթարկէ Հիւսիսային Ափրիկէն, Սպանիան ու Իտալիոյ որոշ գաւառներ։ Ան կը ջնջէ հօրմէ աւագ որդի ժառանգութեան իրաւունքը՝ հայ նախարարական տուներու հզօրութիւնը կը վերանայ եւ անոնք կը վերածուին հասարակ բերդատէրերու։ Մեծ Հայքին մէջ կը ներառնէ Պոնտոսի արեւելեան եւ հարաւ-արեւելեան շրջանները։ Հայ նախարարներուն կը ստիպեն մեկնիլ կայսրութեան սահմաններ՝ պայքարելու թշնամիներու դէմ։ Յիշարժան է Սմբատ Բագրատունիի ըմբոստութիւնը Մորիկ կայսրին դէմ․ բիւզանդացի կայսրը անոր նետել կու տայ Կոստանդնուպոլիսիկրկէսին որպէսզի գազանները զայն բզքտեն։ Սակայն անզէն հայ նախարարը յաջորդաբար կը յաղթէ ցուլին, առիւծին ու արջին։ Ան ազատ կ՛արձակուի։ Բիւզանդիոնի նպատակը՝ հայկական եկեղեցին բիւզանդական եկեղեցւոյ ենթարկել էր. չի յաջողիր։
7-րդ դարու 30-ականներուն Արաբական թերակղզիին մէջ տեղի ունեցած քաղաքական ու կրօնական տեղաշարժերու հետեւանքով, կ՛առաջանայ Արաբական խալիֆայութիւնը։ 640–650-ականներուն արաբները երեք անգամ Հայաստան կ՛արշաւեն եւ հայ նախարարները Թէոդորոս Ռշտունիի գլխաւորութեամբ կ՛որոշեն հաշտութեան պայմանագիր կնքել անոնց հետ։
652-ին հայերը Ասորիքի արաբ կառավարիչ Մուաուիայի հետ Դամասկոսի մէջ կը կնքեն հայ-արաբական պայմանագիրը՝ Հայաստանը կէս դար ժամանակաշրջանի համար ինքնիշխան կը դառնայ։
698-700 թուականներուն արաբներու հերթական արշաւանքներուն պատճառով, Հայաստանը ինքնավարութիւնը կը կորսնցնէ եւ Վրաստանի ու Աղուանքի հետ մաս կը կազմէ վարչաքաղաքական մէկ միաւորի՝ Արմինիա կուսակալութեան։ Երկիրը արաբ Ոստիկանը կը կառավարէ, որուն նստավայրը Դուին քաղաքն է։ Հայերուն կրօնական առաջնորդը՝ հայոց կաթողիկոսը, ինչպէս նաեւ քաղաքական առաջնորդ՝ հայոց իշխանը, կը պահպանեն իրենց դիրքերը։ Արաբ հարկահաւաքի պաշտօնի կողքին կար հայկական համարժէքը՝ իշխանաց իշխանը։ Հայոց այրուձիի հրամանատարութիւնը կը շարունակուի գտնուիլ հայոց սպարապետին ձեռքը։ Միաժամանակ, Վասպուրականի, Սիւնիքի եւ Վրաստանի մէջ 9-րդ դարէն կը նշանակուի գահերէց իշխանի պաշտօնը։ Ան կը վերադասէ մնացեալ բերդատէր նախարարներուն։
Արաբական տիրապետութիւնը երկպառակութիւն կը մտցնէ հայ իշխանական շարքերուն մէջ. Արշակունի թագաւորներու թագադիր ասպետները՝ Սպերի տէր Բագրատունիները կը կարողանան իրենց շուրջ համախմբել բազմաթիւ նախարարական տուներ, որոնք արաբական քաղաքականութեան կողքին կը միտին սեփական ուժերով պետութիւնը վերականգնել։ Անոնց կը հակառակին Տայքի տէրերը՝ հայոց սպարապետի պաշտօնի տէր Մամիկոնեանները, որոնք ունին բիւզանդական կողմնորոշում եւ կը փորձեն կայսրութեան զօրքերով դուրս վտարել արաբները Հայաստանէն եւ վերականգնել բիւզանդական գերիշխանութիւնը։
Այս ժամանակաշրջանին Դուինի մէջ կը գումարուին եկեղեցական ժողովներ՝ 506, 554, 609-610, 645, 648, 719-720, որոնց նպատակն է պահպանել Հայոց Առաքելական Եկեղեցւոյ անկախութիւնը։
Պաւղիկեան շարժման տարածումը Եւրոպա եւ անոր զարգացումը
7-րդ դարուն կէսերուն, Բարձր Հայքի Մանանաղի գաւառին մէջ կը ծագի Պաւղիկեան ժողովրդային շարժումը՝ ընկերային-կրօնական բնոյթով (հաւասարութեան, ազատութեան եւ անկախութեան գաղափարներ), ու կը տարածուի բիւզանդական եւ արաբական տիրապետութեան կարգ մը շրջաններու մէջ, ընդգրկելով յոյներ, ասորիներ եւ ուրիշ ազգերէ ալ ապստամբներ։ Բիւզանդական կայսրութեան մէջ, անոնք կը հալածուին եւ իրենց ղեկավարը կը սպաննուի։
700 թուականէն ետք, արաբներու կողմէ դրուած ծանր տուրքերը, մեծ թիւով իսլամ ցեղերու բնակեցումը հայ գիւղացիներուն պատկանող հողերուն վրայ, հայկական եկեղեցւոյ եւ հայ նախարարական տուներու տկարացումը (չեն կարողանար հայ ժողովուրդին, գիւղացիին շահերը պաշտպանել), անտանելի կը դարձնեն կացութիւնը։ Չդիմանալով, կարգ մը շրջաններու մէջ հայ գիւղացիներ կ՛ապստամբին հայկական եկեղեցուոյ, հայ նախարարներուն եւ արաբներուն դէմ․ կը կողոպտեն ու կ՛այրեն քանի մը բերդեր եւ վանքեր։
720-ի Դուինի ժողովի ընթացքին, Պաւղիկեանները օրէնքէ եւ կրօնքէ դուրս կը համարուին։ 725-ին, հայ նախարարներուն եւ եկեղեցուոյ բանակը կը յարձակի անոնց դէմ։ Պաւղիկեանները երկար ժամանակ դիմադրելէ ետք, կը պարտուին։ Անոնցմէ շատեր Բիւզանդիոն եւ ապա Եւրոպա կը փախչին։
Կ՛ենթադրուի թէ անոնց ղեկավարը Պաւղոս (Պօղոս) անունով գիւղացի մըն էր։
Դար մը ետք, Թոնդրակ գիւղին մէջ ծնունդ կ՛առնէ նոյն գաղափարներով նոր ապստամբութիւն մը՝ Թոնդրակեան շարժումը, որ կը մերժէ հայ եկեղեցւոյ եւ հայ նախարարական վիճակը։ Հայ գիւղացիներու այս շարժումն ալ կը ճզմուի։
8-րդ դարուն հայերը քանի մը անգամ կ՛ապստամբին Արաբական խալիֆայութեան դէմ, սակայն ապարդիւն, որովհետեւ հայ նախարարական տուներուն միջեւ միակամութիւն չկայ։ Մէկ դարուան պայքարը կ՛աւարտի Բագրատունիներու յաղթանակով, որոնք կը գլխաւորեն հայոց պետականութեան վերականգնման պայքարը։
Սասունցի Դաւիթի արձանը Երեւանի մէջ
8-րդ դարու վերջէն Բագրատունիները կը հովանաւորեն երկրի բոլոր կարեւոր պաշտօնները, եւ գահերէց իշխան/ներ կը նշանակեն իրենց հաւատարիմ զինակիցները՝ Արծրունիներ, Սիւնիներ ու Վրաց Բագրատունիներ։ Աշոտ Մսակեր Բագրատունին կը դառնայ հայոց իշխան եւ իր իշխանութեան տարածքին կը միացնէ Մամիկոնեաններու հայրենիք Տարօնը եւ Տայքը, Կամսարական իշխաններուն տարածքները Շիրակ եւ Արագածոտն:
9-րդ դարու կիսուն՝ 850–855-ականներուն, հայերը արաբական տիրապետութեան դէմ անգամ մը եւս ապստամբութեան դրօշ կը բարձրացնեն։ 850-ին հայերը Հայաստանէն կը հեռացնեն ոստիկան Ապուսեթին, իսկ 851-ին արաբական բանակի գլուխը կ՚անցնի անոր որդի Եուսուֆը։ Հայոց մարզպան եւ իշխանաց իշխան Բագրատ Բագրատունիի որդիները՝ Աշոտն ու Դաւիթը, կը յաջողին հակահարուածել թշնամիին զօրքերը, իսկ Եուսուֆը կը սպաննուի։ Այս դէպքերը Սասունցի Դաւիթ դիւցազնավէպին հիմքը կը հանդիսանան։
853–855 թուականներուն պայքարը կը ղեկավարէ Բագրատի եղբօր՝ Սմբատ Խոստովանողի որդին Աշոտը: Ան կը պայքարի սելճուք-թուրք զօրաւոր բանակի դէմ եւ 855-ին յաղթանակով կ՚աւարտի ապստամբութիւնը[8]: Աշոտը 855-ին կը դառնայ հայոց իշխան, ապա նաեւ՝ սպարապետ ու իշխանաց իշխան։ Շատերու վկայութեամբ՝ Աշոտին կը պակսէր միայն թագաւորական թագը։ Անոր կը նպաստէ նաեւ 876-ին հայազգի Բարսեղ Ա. Մակետոնացի կայսեր գահակալումը եւ Հայկական (Մակետոնական) հարստութեան հիմնադրումը Բիւզանդիոյ մէջ։ 885-ին կաթողիկոս Գէորգ ԳառնեցինԲագարան քաղաքին մէջ Աշոտին հայոց թագաւոր կ՛օծէ։ Թագ եւ թագաւորական զգեստներ կ՚ուղարկեն Պաղտատի խալիֆն ու Բիւզանդիոյ կայսրը. հայոց պետականութիւնը կը վերականգնուի Բագրատունիներու դրօշի հովանին տակ։
Բագրատունիներու թագաւորութեան սկզբնական շրջանին, Հայաստանին կը միացուին Արշակունեանց թագաւորութեան պատկանող տարածքները։ Սակայն, Արծրունիներուն եւ Բագրատունիներուն միջեւ ընդհարումներուն պատճառաւ, արաբները հայկական լեռնաշխարհ կը մտնեն․ երկիրը կ՛աւերեն եւ հայ ժողովուրդը սովի կը մատնեն։ 9-րդ դարավերջին արաբները Հայաստանէն կը վտարուին։ Կը յաջորդեն 100 խաղաղ տարիներ։
928 Կարսը Հայաստանի մայրաքաղաք կը դառնայ։ Իսկ, Աշոտ Գ․ Ողորմած (Ողորմած կը կոչուի բարեսիրական գործունէութեան համար․ կը հիմնէ դպրոցներ, հիւանդանոցներ եւ ծերանոցնոր), 961 թուականին կը հիմնէ Անի մայրաքաղաքը (նախապէս Ախուրեանի գետի ափին գտնուող Անի ամրոցը)։
Բագրատունիներուն թագաւորութիւնը կը տկարանայ երբ Բագրատունիներուն ներքին վէճերը Հայաստանը չեն կրնար պաշտպանել Բիւզանդիոնի եւ արաբներու յարձակումներէն եւ արեւելքէն արշաւող սելճուք թուրքերու արշաւանքներէն։ 1045 բիւզանդացիները Անի մայրաքաղաքը կը գրաւեն։ Հայաստան Բիւզանդական կայսրութեան ենթակայ կը մնայ մինչեւ 1071 թուականը, երբ սելճուքները Ալփ Արսլանին ղեկավարութեամբ Մանազկերտի ճակատամարտին պարտութեան կը մատնեն բիւզանդկան բանակը եւ Հայաստանը իրենց կ՛ենթարկեն։
Բագրատունիներու ժամանակաշրջանին, Հայաստանի քանի մը քաղաքներ՝ Դուին, Կարս, Անի շուկայի կարեւոր կեդրոններ կը դառնան օգտուելով Հայկական Բարձրաւանդակի դիրքէն․ Արեւելքի (յատկապէս Չինաստան), Արեւմուտքի (Բիւզանդիոն, Եւրոպա), Հարաւի (արաբական աշխարհ) եւ Հիւսիսի (Ռուսիա) խաչմերուկը։ Եւրոպական եւ Ասիական ապրանքները կարաւաններու միջոցաւ Հայաստանի շուկաները կը լեցնեն։ Իսկ, Հայաստանն ալ կ՛արտադրէ իր հանքերու հարստութիւնը եւ մանաւանդ Որդան Կարմիր ներկը։ Շնորհիւ առեւտուրին, Հայաստանի քաղաքները կը զարգանան, կը բարգաւաճին, կ՛առաջանան արհեստներու յատուկ շուկաներ։ Նոյնիսկ, նոյն արհեստին պատկանող վարպետներ համքարութիւններ (արհեստակիցներու ընկերութիւն) կը կազմեն, պաշտպանելու համար իրենց իրաւունքները։
Բագրատունեանց Թագաւորութեան ընթացքին, Հայաստանը միակամ չէ։ Գոյութիւն ունին փոքր թագաւորութիւններ կամ իշխանութիւններ, որոնք հպատակ են կեդրոնական թագաւորութեան։ Կարգ մը նախարարական տուներ կը բաժնուին Հայաստանի կեդրոնական թագաւորութենէն եւ փոքր թագաւորութիւններ կը հիմնեն իրենց շրջաններուն մէջ․ Արծրունիներ (908 - 1021) եւ Սիւնաց։ Իսկ Բագրատունիներուն Թագաւորութիւնը, ինքնին երեք մասի կը բաժնուի․ Կարսի թագաւորութիւն (հիմնադիր Աշոտ Գ․ Ողորմածին եղբայրը՝ Մուշեղ), Լոռիի կամ Տաշիր-Չորագետի թագաւորութիւն (հիմնադիր Աշոտ Գ․ Ողորմածին զաւակը)։
Ալփ Արսլանի արշաւանքներուն ընթացքին հայկական քաղաքներն ու գիւղերը կը քանդուին ու կ՛ամայանան, իսկ անոր յաջորդներու օրով, սելճուքներու կայսրութիւնը կը բաժնուի սելճուք պետութիւններու։ 12-րդ դարուն վերջաւորութեան Հայաստանի մեծ մասը կ՛իյնայ սելճուքներու Շահ-Արմէն պետութեան ձեռքը։ Անոնք Հայաստանը կը բնակեցնեն թուրք վաչկատուն ցեղերով։
Հայ նախարարական եւ իշխանական տուները իրենց հետեւորդներով կը գաղթեն Հայաստանի հիւսիս-արեւելեան շրջանները՝ Գուգարք, Սիւնիք, Արցախ եւ Ուտիք, ուր Վրաստանի օգնութեամբ (թագաւորը ծագումով հայ բագրատունի տոհմէն՝ Դաւիթ Բ․) հայկական անկախ իշխանութիւն կը հիմնեն։
11-րդ դարուն վերջաւորութեան, Լոռի գաւառի հայկական նախարարական տոհմէն Զաքարէ Բ․ եւ Իւանէ Ա․ եղբայրները Վրաստանի Թամար թագուհիին թագաւորութեան տարիներուն իրենց շուրջ կը հաւաքեն հայ նախարարները եւ զօրաւոր բանակ կազմելով կ՛ազատագրեն կեդրոնական եւ հարաւային Հայաստանը ու կը ստեղծեն Զաքարեան Հայաստան անկախ պետութիւնը։ Զաքարեաններու ինքնիշխան պետութիւնը գրեթէ կ'ընդգրկէ Բագրատունիներու թագաւորութեան տարածքը՝ Մեծ Հայքի Այրարատ եւ Սիւնիք նահանգները, Գուգարք, Արցախ, եւ Ուտիք նահանգներու մէկ մասը։ Սակայն, արեւելքէն մոնկոլները կ՛արշաւեն եւ տարիներ տեւող կռիւներէ ետք, մօտաւորապէա 50 տարի գոյատեւած Զաքարեաններու Հայաստանը կը քանդուի եւ մոնկոլներուն կ՛ենթարկուի։
1220 թուականէն սկսեալ, մոնկոլները Հայաստանի շրջանները կը գրաւեն։ Անոնց տիրապետութիւնը Պատմական Հայաստանի հողերուն վրայ կը յատկանշուի ծանր տուրքերով, ներքին պատերազմներով եւ հայերուն կողմէ անյաջող ապստամբութիւններով։
14-րդ դարասկիզբին, մոնկոլներու պետութիւնը երկուքի կը բաժնուի՝ իսլամ եւ հեթանոս։ Անոնց միջեւ եւ հայկական հողերուն վրայ կը սկսի երկարատեւ պատերազմ։ Իսլամ մոնկոլներու Ոսկեայ Հորդա պետութիւնը կը յաղթէ եւ գրաւած շրջաններուն մէջ կ՛որդեգրէ մեղմ քաղաքականութիւն, զարկ տալով տնտեսութեան։ Հայաստան կ՛օգտուի եւ յաջորդող տասնամեակներուն առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։
Ոսկեայ Հորդա պետութեան գերիշխանութեան ընթացքին Հայաստան տնտեսական աճ կ՛ապրի։ Հայ առեւտրականներ կարաւաններով մինչեւ Չինաստան կը ճամբորդեն ու հայկական արտադրութիւններ կը տանին։ Անոնք իրենց ապրանքները Եւրոպա կը փոխադրեն Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեանԱյաս նաւահանգիստէն նախ մինչեւ Իտալիոյ Ճէնովա եւ Վենետիկ քաղաքները եւ ապա՝ Եւրոպայի մնացեալ երկիրները։
Հայկական եկեղեցին որոշ ազատութիւն կը վայելէ․ կը վերադարձուին հողերը, ուր մեծ թիւով հայ գիւղացիներ կ՛աշխատէին։
Հայկական մշակոյթը թափ կ՛առնէ։ Սանահինի, Հաղբատի եւ Գլաձորի վանքերը համալսարաններ կ՛ունենան, ուր հայ վանականներ եւ երիտասարդ ուսանողներ հայկական մատեաններ կ՛ընդօրինակեն։
Սելճուք թուրքերուն Մանազկերտի մէջ տարած յաղթանակին պատճառով եւ թրքական ցեղերու Հայկական Բարձրաւանդակ ներխուժելէն ետք հազարաւոր հայեր Պատմական Հայաստանէն Կիլիկիա կը տեղափոխուին։ Հայերուն Կիլիկիա հաստատուելուն մէջ, մեծ դեր կ՛ունենայ Բիւզանդական բանակին հայազգի Փիլարտոս հրամանատարը․ ան բարեցակամ կը գտնուի եւ հայ իշխաններուն հողեր կը շնորհէ։
Երեք դարերու ընթացքին (1080-1375) հայերը իրենց բնօրրան՝ հայկական բարձրաւանդակէն դուրս կը հիմնեն նախ իշխանութիւն եւ ապա՝ թագաւորութիւն։ Քաղաքները կը զարգանան, նոյնպէս հայկական մշակոյթը։ Հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնը, արհեստները թափ կ՛առնեն։ Այաս նաւահանգիստը առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։
Հայկական իշխանութիւնները սերտ յարաբերութիւններ կը մշակեն իրենց սահմանակից խաչակիր իշխանութիւններուն եւ անոնց ճամբով՝ Եւրոպայի հետ։ Առաջին անգամն էր, որ հայերը այնքան մօտիկ յարաբերութիւն կ՛ունենան Եւրոպային հետ եւ կ՛ազդուին անոր մշակոյթէն ու քաղաքակրթութենէն։
Օսմանեան կայսրութիւնը 16-րդ դարավերջինՍեֆեւեան Կայսրութիւն 16-րդ / 17-րդ դար
14-րդ դարավերջին, Կեդրոնական Ասիայէն Թիմուրլէնկի գլխաւորութեամբ թրքական ցեղեր կ՛արշաւեն։ Անոնք Հայաստանը քարուքանդ կ՛ընեն, հազարաւոր հայեր գերի կը տարուին կամ կը ջարդուին․ հայերու թիւը կը նուազի։ Յաջորդող 4 դարերուն ընթացքին, Հայկական բարձրաւանդակը թրքական ցեղեր կ՛արշաւեն, փոխելով Պատմական Հայաստանի դիմագիծը։
Հայաստան Օսմանեան եւ Սեֆեւեան Կայսրութիւններուն միջեւ
Հայաստանը 1500-էն մինչեւ 17-րդ դարու կէսերուն Օսմանեան եւ Սեֆեւեան կայսրութիւններուն միջեւ պատերազմներուն թատերաբեմ կը դառնայ։ Երկու պետութիւններն ալ կ՛ուզեն Հայկական Բարձրաւանդակին տիրապետել։ Պատերազմները կը կատարուին հայկական հողերուն վրայ․ հայ գիւղացին, հայկական գիւղերը եւ քաղաքները կը տուժեն (աջին ցուցադրուած 2 պատկերներուն, յստակօրէն կը նկատուի թէ Հայկական Բարձրաւանդակը մշտապէս երկու կայսրութիւններուն միջեւ կռուախնձոր դարձած է)։ Այս պատերազմները կ՛առաջացնեն հայերու մեծ գաղթը դէպի Խրիմ, Լեհաստան, Եւրոպայի զանազան երկիրներ, Վրաստան, Պոլիս եւ մինչեւ հեռաւոր Հնդկաստան։
Հայաստան կը բաժնուի երկուքի՝ արեւմտեան (Օսմանեան կայսրութեան ենթակայ) եւ արեւելեան (Սեֆեւեան կայսրութեան ենթակայ)։
Օսմանցիները հայկական հողերուն վրայ կը բերեն ու հայկական գիւղերուն մէջ կը բնակեցնեն քրտական վաչկատուն ցեղեր։ Անոնք օսմանցիներուն կողմէ կ՛գտագործուին Սեֆեւեաններուն հետ հաստատած սահմանը պաշտպանել եւ նաեւ բնիկ հայ ժողովուրդը նեղել եւ անոր գաղթը պատճառել։
Օսմանեան կայսրութիւնը 19-րդ դար։ Արեւմտեան Հայաստանի 6 վիլայէթները․ Ձախէն աջ՝ Սվազ կամ Սեբաստիա, Խարբերդ, Տիարպէքիր, Վան եւ հիւսիսը՝ Էրզրում
1550-ական թուականներուն Կայսրութեան տարածքին, մասնաւորաբար արեւմտեան Հայաստանին մէջ, կը պայթի Ճելալեան (Ճելալիներուն) շարժումը․ բանակը անվճառ կը մնայ եւ մեծ թիւով զինուորներ կ՛ապստամբին։ Շարժումին հետեւանքն է, որ Հայաստանը մեծ վնասներ կը կրէ։ Մեծ թիւով հայեր, ուրիշ քրիստոնեաներու հետ կը գաղթեն (տե՛ս Քերքիրայի հայերը)։
Սեֆեւեանները թէպէտեւ «Հայաստան առանց հայերու» քաղաքականութիւն չեն գործադրեր, սակայն ծանր տուրքեր կը պարտադրեն։ 17-րդ դարասկիզբին օսմանցիներու եւ սեֆեւեաններու պատերազմին հետեւանքը կ՛ըլլայ հազարաւոր հայերու բռնի գաղթը դէպի Պարսկաստան (տե՛ս Նոր Ջուղա)։ Անոնք Հայաստանը նահանգներու կը բաժնեն, ծանր տուրքեր կը պարտադրեն եւ հայութեան վրայ ճնշումներ կը բանեցնեն։ Արցախի մէջ հայ մելիքները (մելիք=իշխան) իրենց ժողովուրդով կիսանկախ վիճակ կ՛ունենան։
1547 եւ 1562 թուականներուն, Էջմիածնի մէջ Կաթողիկոսի, հայ բարձրաստիճան կղերականներու, Սիւնիքի մելիքներու եւ մեծահարուստ հայ առեւտրականներուն ներկայութեամբ, Հայաստանի անկախութեան հարցով երկու գաղտնի ժողովներ կը գումարուին։ Այդ նպատակով Եւրոպա պատուիրակութիւններ կ՛ուղարկուին։ Սակայն ձեռնունայն՝ կը վերադառնան։
1678 Էջմիածնի մէջ, Կաթողիկոսին հրաւէրով գաղտնի ժողով կը գումարուի մասնակցութեամբ հարուստ հայ առեւտրականներու եւ մելիքներու։ Կ՛որոշուի պատուիրակութիւն ղրկել Եւրոպա Հայաստանի անկախութեան հարցին օգնութեան համար։ Պատուիրակութիւնը ճամբուն կէսին կը լուծուի, սակայն Սիւնիքի իշխանին զաւակը՝ Իսրայէլ Օրի կ՛որոշէ մինակը շարունակել այդ գործը։
Իսրայէլ Օրի, մօտաւորապէս 20 տարի (1680-1701) Եւրոպա կը շրջի․ եւրոպական երկիրներուն թագաւորներուն եւ ՀռոմիՊապին կ՛այցելէ ու անոնցմէ օգնութիւն կը խնդրէ Հայաստանը ազատագրելու թուրքերուն եւ պարսիկներուն լուծէն։ Ֆրանսայի մէջ, բաւական տարիներ կը ծառայէ ֆրանսական բանակին մէջ ու կը մասնագիտանայ ռազմական արուեստին։
Սակայն, Եւրոպացիները Հայաստանի հարցով չեն հետաքրքրուիր եւ Օրի Ռուսիա կ՛ուղղուի։ Մեծն Պետրոս հետաքրքրութեամբ կը լսէ Իսրայէլ Օրիին եւ միասնաբար ծրագիր կը մշակեն ռուսական բանակի դէպի հարաւ յառաջխաղացին մէջ հայութեան ունենալիք դերին եւ հայկական հողերու ազատագրման համար։ Սակայն 1711 Պարսկաստանի Սպահան քաղաքէն դէպի Մոսկուա ճամբուն վրայ, Աստրախանի մէջ Օրի յանկարծամահ կ՛ըլլայ։
Արեւելեան Հայաստանի հայերը կապ կը պահեն Ռուսիոյ տարածքները գաղթած հայերուն նամանաւանդ հայ վաճառականներուն հետ, ինչպէս նաեւ Հնդկաստան հաստատուած հայ առեւտրականներուն հետ։ Բացի Պարսկաստանէն, Ռուսիոյ եւ Հնդկաստանի քաղաքներուն մէջ՝ գլխաւորաբար Քիեւ, Քազան, Աստրախան, Մատրաս եւ Կալկաթա կազմուած հայկական գաղութներ կան։
18-րդ դարասկիզբին Պարսկաստան կը դիմագրաւէ ներքին լուրջ խնդիրներ։ Ռուսիոյ Մեծն Պետրոս Ցարին բանակները շարունակելով դէպի հարաւ իրենց յառաջխաղացը, կը հասնին Կասպից Ծով։ Յուսալով թէ ռուսական բանակը Հայաստանի ազատագրման օգնութեան շուտով կը հասնի, Սիւնիքի իշխան Դաւիթ Բէկ, Սիւնիք-Ղարաբաղի մելիքներուն ուժերը կը հաւաքէ եւ շրջանը հաստատուած Պարսկական բանակին վրայ կը յարձակի։ 1723-ին Սիւնիք-Ղարաբաղը անկախ կը հռչակուի։ Սակայն, 1725 Մեծն Պետրոսի մահով ռուսական ուժերը ետ կը քաշուին եւ հայերը դէմ յանդիման կը գտնուին թրքական ուժերուն, որոնք Արաքս գետը անցնելով կը յարձակին հայկական ուժերուն վրայ։ Երկու տարի տեւաբար կռուելով հայերը կը յաջողին թուրքերուն դիմադրել։
1727 թուրքերը Հալիձորի բերդը կը պաշարեն։ Հայկական ուժերը Մխիթար Սպարապետի գլխաւորութեամբ կը յաջողին դուրս գալ բերդէն եւ թշնամին պարտութեան մատնել։ Այս կռիւէն ետք, Պարսկաստանի Շահ Թահմազը կը ճանչնայ Սիւնիք-Ղարաբաղի անկախութիւնը եւ Դաւիթ Բէկին կը նկատէ իբրեւ դաշնակից թուրքերուն դէմ։ Տարի մը ետք, թուրքերը նոր բանակներով կը յարձակին հայկական ուժերուն վրայ։ Դաւիթ Բէկ կը սպաննուի եւ Մխիթար Սպարապետը կը շարունակէ անոր գործը։ Թուրքերը դաւադրութեան կը դիմեն եւ Մխիթար Սպարապետը կը սպաննեն։ Հայկական ուժերը կը լուծուին եւ կը փախչին։
Նոյն շրջանին, Գանձակի, Լոռիի եւ Երեւանի հայկական ուժերը կը կռուին Այրարատ ներխուժած թրքական ուժերուն դէմ։ Թուրքերը կը պարտուին, սակայն նոր ուժերով կը վերադառնան, Երեւանը կը գրաւեն ու քաղաքին հայերը անխնայ կը ջարդեն։
Սիւնիքը գրաւելէ ետք, թուրքերը Ղարաբաղի (Արցախ) վրայ կը յարձակին։ Աւան մելիքը կը ղեկավարէ Ղարաբաղը պաշտպանող ուժերը, սակայն թուրքերը կը յաջողին Ղարաբաղը գրաւել։
«Որոգայթ Փառաց», հայ իրաւունքի սահմանադրութեան առաջին տպագիր նախագիծը, հայ իրականութեան մէջ, Մատրաս 1773 թ., հեղ․՝ Շահամիր Շահամիրեան
Այս պատերազմները կը վերջանան Ռուսիոյ յաղթանակով եւ Քիւչուկ Քայնարճըի դաշինքով։ Ռուսիա Կովկասի քրիստոնեայ ժաղովուրդներուն հովանաւորողը կը դառնայ։
Մատրասի խմբակ․Հնդկաստանի Մատրաս քաղաքին մէջ կը կազմուի հայկական գրական-քաղաքական Մատրասի Խմբակ կազմակերպութիւնը, որուն գլխաւոր անդամներն են՝ Յովսէփ Էմին, Մովսէս Բաղրամեան, Շահամիր Շահամիրեան։ Այս կազմակերպութիւնը հայերուն կոչ կ՛ուղղէ պայքարիլ Հայաստանի ազատագրութեան համար եւ վերակերտել անկախ հայրենիքը։
«Ազդարար»․1794-1796 թուականներուն Մատրաս քաղաքին մէջ լոյս կը տեսնէ «Ազդարար» ամսաթերթը։ Անոր էջերէն ազատօրէն կ՛արտայայտուին Հայաստանի ազատագրութեան գործիչներուն միտքերն ու կարծիքները։ Հրատարակիչն է Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեան։ Ամսաթերթը կը տարածուէր Մատրասի, Կալկաթայի, Կոստանտնուպոլսոյ, Պարսկաստանի հայկական գաղութներուն մէջ, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Հայաստանի եւ Եւրոպայի հայկական շրջանակներուն մէջ։
19-րդ դարասկիզբին ռուս-պարսկական պատերազմները կ՛աւարտին Ռուսիոյ յաղթանակով։ Հայ կամաւորներ կը կռուին ռուսական բանակին հետ։ Կռիւները տեղի կ՛ունենան հայկական հողերուն վրայ։
Նկար՝ 19-րդ դարասկիզբին․ Կարսի Սրբոց Առաքելոց եկեղեցին, կառուցուած՝ 10-րդ դարուն
1828Թիւրքմէնչայի դաշնագրով Արեւելեան Հայաստանը՝ Երեւանի, Նախիջեւանի, Ղարաբաղի եւ Գանձակի 4 խանութիւնները, վերջնականապէս Ռուսիոյ կը միացուին եւ 1830-ին կը կազմեն «Հայկական Նահանգը» կամ՝« Հայկական Մարզ»։ Պարսկաստանի հազարաւոր հայերուն կ՛արտօնուի Հայաստան վերադառնալ, տեղափոխուիլ։
Ռուսերուն ներկայութիւնը հայ ժողովուրդը կ՛ոգեւորէ եւ անոր մօտ կ՛առաջացնէ ինքնավարութեան եւ կամ ազգային անկախութեան հեռանկարը։
«Հայկական Մարզ»ը
Ռուսիոյ Կովկաս ներկայութիւնը կը նպաստէ հայութեան կեանքի ապահովութեան եւ հոգեբանութեան վրայ։ Գիւղատնտեսութիւնը կը զարգանայ հայ գիւղացիին հասոյթ ապահովելով, շնորհիւ շրջանը բերուած գիւղատնտեսական արտադրութեան արդիական միջոցներուն։
Հայերը ռուսական բանակին կը զինուորագրուին եւ կամ կամաւորական գունդեր կը կազմեն եւ ռուսերուն կողքին կը կռուին։ Սակայն, երկար չի տեւեր այս «մեղրալուսինը»։
1836-ին ցարական կառավարութիւնը կը հռչակէ «Պոլոժենիա» կանոնագրութիւնը, ըստ որուն Ռուսիան որոշիչ դեր կ՛ունենայ Հայոց եկեղեցւոյ որոշումներուն մէջ, հետեւաբար Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին ընտրութեան։ Նաեւ կը սահմանափակէ հայկական վարժարաններուն դերը․ անոնք կրնան գոյութիւն ունենալ միմիայն եկեղեցւոյ հովանաւորութեան տակ։
1840-ին «Հայկական Մարզ» անուանումը կը ջնջուի։ 1849-ին Երեւանը եւ շրջակայքը Ռուսիոյ մէկ պարզ նահանգը կը դառնան։ Իսկ մնացեալ հայկական շրջանները մաս կը կազմեն նորաստեղծ Էլիզաւէտպոլ նահանգին։
Պատերազմներ Օսմանեան եւ Ռուսական կայսրութեանց միջեւ
Ռուսերը օսմանցիներուն դէմ երկու ճակատներու վրայ կը կռուին՝ Պալքաններ եւ Կովկաս։ 1829 թուականին, ռուսական բանակը կը գրաւէ Ախալքալաքը եւ հայկական Ջաւախքը եւ կը մտնէ Արեւմտեան Հայաստան․ կը գրաւէ Կարսն ու կը հասնի Կարին (Էրզրում)։ Ատրիանուպոլսոյ (Էտիրնէ) հաշտութեան դաշնագրով, ռուսերը կը քաշուին Կարինէն եւ Կարսէն, սակայն կը պահեն Ջաւախքը։ Բնակչութեան տեղափոխում տեղի կ՛ունենայ․ թուրքերը Ջաւախքէն Օսմանեան կողմը կ՛անցնին, իսկ հազարաւոր հայեր՝ Ջաւախք կը տեղափոխուին։
Եւրոպական երկիրները Օսմանեան կայսրութեան մէջ իրենց տնտեսական շահերը պահպանելու համար, սուլթանին կը պարտադրեն բարենորոգումներ (թանզիմաթ) կատարել, որպէսզի կարգաւորուի եւ պահպանուի կայսրութեան ներքին կեանքը։ 1839 եւ 1856 թուականներուն յաջորդաբար Հաթթը Շերիֆը եւ Հաթթը Հիւմայունը կը հռչակուին, որոնք կայսրութեան տարածքին մէջ բնակող հպատակներուն ազատութիւն եւ իրաւունքներու հաւասարութիւն կը խոստանային։
Պատմական Հայաստանի հողերէն դուրս կազմուած գաղութները՝ Պարսկաստանի, Հնդկաստանի, Վենետիկի, Վիեննայի, Թիֆլիսի, Պոլսոյ, Մոսկուայի, իրենց վանք-դպրոցներով, վարժարաններով ու հրատարակութիւններով կը լուսաւորեն, կ՛արթնցնեն հայ երիտասարդն ու ժողովուրդը։
Օսմանեան կայսրութեան մէջ կարգ մը հայկական դպրոցներ հայ մտքի զարթօնքին մեծ դեր կ՛ունենան, ինչպէս օրինակ՝ Իզմիրի (Զմիւռնիոյ) Մեսրոպեան վարժարանը հիմնուած 1775, Հռիփսիմեան Աղջկանց Դպրատունը, Պոլսոյ մէջ 1790-ական թուականներէն հիմնուած թաղային դպրոցները եւ Սկիւտարի Ճեմարանը (հիմնուած 1838-ին)։
Հայ գրական լեզուն՝ գրաբարը, տեղի կու տայ խօսակցական լեզուին։ Առաջին Խաչատուր Աբովեանն է որ իր գրութիւններուն մէջ կը գործածէ պարզ ժողովուրդին կողմէ գործածուած հայերէնը։
Ռուսերը կը շարունակեն աստիճանաբար իրենց յառաջխաղացքը դէպի հարաւ՝ հարաւ-արեւմուտք (Պալքանեան թերակղզի) եւ հարաւ-արեւելք (հարաւային Կովկաս): Իրենց զօրքին մէկ մասը, հրամանատարութեամբ հայազգի զօրավարներ Լորիս Մելիքովի, Ղուկասովի եւ Լազարեւի կը գրաւէ Կարսը եւ Կարինը (Էրզրում): Այս պատերազմներէն ետք, 1878 Փետրուարին Սան Ստեֆանոյի մէջ՝ Պոլսոյ հիւսիս արեւմտեան արուարձան, կը կնքուի զինադադարի պայմանագիրը:
Պայմանագրին 16-րդ յօդուածը (պարբերութիւնը) կ’ըսէ թէ․- «Սուլթանը կը խոստանայ պահպանել հայերու ապահովութիւնը չերքէզներու եւ քիւրտերու յարձակումներուն դէմ եւ անմիջապէս բարենորոգումներ կատարել հայկական նահանգերէն ներս»։ Նաեւ, զօրավար Լորիս Մելիքով իր զօրքով պիտի մնայ Կարին եւ Արեւմտեան Հայաստանի արեւելեան մասի կարգ մը հողեր կը միանան Ռուսիոյ: Առաջին անգամն է որ նորագոյն պատմութեան միջազգային թուղթերու մէջ հայկական հարցը կը նշուի «Հայաստան» եւ «հայեր» անուններով։
Սակայն Եւրոպայի «Մեծ ուժերը»՝ Անգլիա եւ Աւստրօ-Հունգարիա, մտահոգ Ռուսիոյ դէպի հարաւ յառաջխաղացքէն, Պերլինի մէջ, 1 Յունիսին, 1878-ի Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի վերատեսման ժողովի կը հրաւիրեն։ Այս ժողովին, Հայկական Հարցը երկրորդական կը համարուի եւ 61-րդ յօդուածին մէջ «Հայաստան» բառը կը փոխարինուի «Հայկական մարզեր» եւ «Հայաբնակ վայրեր» բառակապակցութիւններով։ Այս ժողովին հայկական պատուիրակութիւնը կը գլխաւորէ Խրիմեան Հայրիկ։
Եւրոպական պետութիւնները մերթ ընդ մերթ «յիշեցնող գրութիւն»ներ կը ներկայացնեն Սուլթանին, յիշեցնելու համար չեղած հայկական բարենորոգումները․ սակայն ապարդիւն։ 19-րդ դարու կէսերէն ետք հայկական հարցին կապակցութեամբ կ՛առաջանան հայկական կազմակերպութիւններ, մտաւորական եւ զինեալ խմբակներ, որոնք կը զարգանան եւ կը կազմեն կուսակցութիւններ։ Սուլթանը կը շարունակէ իր հայկական հողերը հայերէ պարպելէ քաղաքականութիւնը` կը սաստկացնէ հալածանքները, ծանր տուրքեր կը դնէ։ Հայութիւնը կը սկսի ինքնավարութիւն, ազատութիւն պահանջել, ինքնապաշտպանութեան զինական (ֆետայական) խումբեր կը ստեղծուին․ անոնց նշանաբանն է՝ «Ազատութիւն կամ Մահ»։ 1862 եւ 1878Զէյթունի մէջ ինքնապաշտպանական կռիւներ կը պայթին․ իբրեւ հակազդեցութիւն Սուլթանը քաղաքին մուտքին թրքական զօրանոց կը հաստատէ։
Խրիմեան Հայրիկի եւ Ներսէս Վարժապետեանի քաջալերանքով Արեւմտահայաստանի, Արեւելահայաստանի եւ Ռուսիոյ կայսրութեան տարածքին մէջ՝ «Դէպի Երկիր» նշանաբանով, կը ստեղծուին կրթադաստիարակչական խմբակներ, միութիւններ, ընկերութիւններ եւ կազմակերպութիւններ՝ նաեւ յեղափոխական գաղափարներով (կը զուգադիպին Զարթօնքի շրջանին)։ Անոնք առաջին հերթին կրթադաստիարակչական եւ հայ մտքի լուսաւորութեան տարածման նպատակը կ՛ունենան եւ ընդհանրապէս գաղտնի կը գործեն։
Կարին (Էրզրում)․ Թատերական եւ Վանդանանք ընկերութիւնները (1878)։ Պաշտպան հայրենեաց (1881 Մայիս)* (կամ՝ Գաղտնի Ընկերութիւն Բարձր Հայոց) յեղափոխական ընկերութիւնը։
Պաշտպան հայրենեաց․ ընկերութիւնը կը գործէ խիստ գաղտնի, սակայն անդամները կը մատնուին ու կը ձերբակալուին։ Անոնց բանտարկութեան եւ դատավարման արձագանգը Եւրոպայի մէջ մեծ ծաւալ կ՛առնէ, իսկ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ հայերու առաջին քաղաքական դատավարութիւնն է։
Իսկ Արեւելահայաստանի եւ ընդհանրապէս ռուսական կայսրութեան տարածքին մէջ կը ստեղծուին հետեւալ խմբակները․ Բարենպատակ Ընկերութիւն (1869-Կիւմրի կամ Ալեքսանտրապոլ), Հայրենեաց Սիրոյ Գրասենեակ (1874-Մեծ Ղարաքիլիսէ), Ուժ կազմակերպութիւն (1880-Շուշի), «Մշակ» թերթի հոսանքը (1872-Թիֆլիս)։ Հայ մտաւորականներ կը կազմեն հայկական խմբակցութիւն մը, որ թերթեր կը հրատարակէ («Մունետիկ» եւ «Հայրենասէր Ձայներ») թռուցիկներ կը ցրուէ։ 1887-ին Քրիստափոր Միքայէլեան եւ Ստեփան Զորեան (Ռոստոմ) կը փորձեն հիմնել գաղտնի տպարան մը, որպէսզի յեղափոխական միտքեր տարածեն, սակայն չեն յաջողիր եւ 1889-ին կը կազմեն Երիտասարդ Հայաստանը (Դրօշակ յեղափոխական խմբակ)։ 1882Ներսէս Աբէլեան կը հիմնէ Հայրենասէրներու Միութիւնը։
Արմենական, Հնչակեան եւ Հ․Յ․Դ․ կուսակցութիւնները իրենց ստեղծման հետ զուգահեռ, ֆետայական խումբեր կը կազմեն եւ ինքնապաշտպանական ազատագրական զինեալ պայքար կը տանին։ Ֆետայական պայքարը հայուն կեանքին մէջ խոր արմատներ ձգած, գրականութիւն ներշնչած եւ օրինակ դարձած է ապագային սերունդներուն, ինչպէս օրինակ՝ Արցախի Ազատագրական Պայքարը։
Սուլթանի կառավարութեան կողմէն շարունակուող կոտորածներուն, ջարդերուն եւ եւրոպական պետութիւններուն անտարբերութեան եւ բարենորոգումներու ծրագիրներու չգործադրման դէմ, հայ կուսակցութիւնները կը հակազդեն խաղաղ ցոյցերով՝ Պոլսոյ Գում Գափուի Մայր եկեղեցուոյ մէջ ցոյց (1890 Յուլիս 15), Պապը Ալիի ցոյց (1895), իսկ հայկական կարգ մը շրջաններու մէջ ինքնապաշտպանական կռիւներ (քրտական հրոսախումբերու եւ թրքական Համիտէի զօրքերու դէմ) կը պայթին՝ Սասուն (1894), Վան՝ (1894-96), Զէյթուն (1895), ինչպէս նաեւ բողոքի եւ ֆետայական վրէժխնդրական արարքներ՝ Պանք Օթթոմանի գրաւում (26 Օգոստոս 1896), Խանասորի արշաւանք (1897) եւ սուլթանի անյաջող մահափորձը։
Pro Armenia- Հայաստանի ի նպաստ Փրօ Արմէնիա թերթին (1900-1914) առաջին թիւը. Փարիզ, Ֆրանսա
Մայիսեան Ծրագիր․ Սասնոյ կոտարածներէն (1894) ետք, Անգլիոյ վարչապետին եւ Ֆրանսայի դեսպանին նախաձեռնութեամբ սուլթանին հայկական վիլայէթներուն մէջ բարենորոգումներու ծրագիր մը կը ներկայացուի՝ 1895 Մայիսին, սակայն երբեք չ'իրագործուիր։
Եւրոպայի հայասէրներ․ Հայկական ջարդերուն հանդէպ եւրոպական երկիրներուն ցուցաբերած անտարբերութեան առընթեր, կը գտնուին եւրոպացիներ եւ եւրոպական կազմակերպութիւններ, որոնք կը հակազդեն, ձայն կը բարձրացնեն հայկական ջարդերուն դէմ՝ հրատարակութիւններով, հրապարակախօսութիւններով։
Սասունի կոտորածէն ետք, 1895 Սեպտեմբերէն ջարդերը Տրապիզոն, Բաբերդ, Էրզրում, Երզնկա, Պիթլիս, Տիարպէքիր, Խարբերդ, Սվազ, Մարաշ, Ուրֆա եւ Այնթապ կը տարածուին։ Մօտաւորապէս 300․000 հայեր կը կը կոտորուին, 100.000 բռնի կը տեղափոխուին, կ՛աւերուին 2․500 հայկական գիւղեր, իսկ 100.000 հայեր Պատմական Հայաստանէն կ՛արտագաղթեն։
Թուրք երիտասարդ մտաւորականներ, սուլթանի բռնատիրութենէն դժգոհ, 19-րդ դարավերջերուն «Երիտասարդ Օսմաններ» անունով կը կազմակերպուին սուլթանէն պահանջելով բարենորոգումներ եւ սահմանադրական կարգերու հաստատում։ Շուտով կը լուծուին, սակայն անոնց գաղափարախօսութիւնը կը տարածուի ու խմբակներ կը ստեղծուին։ Անոնք հետզհետէ կը միանան եւ «Երիտասարդ Թուրքեր» (կամ «Երիտ-թուրքեր») շարժումը կ՛առաջանայ ու կը հիմնուի Իթթիհատ վէ Թերաքքի (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն) կուսակցութիւնը։ Կուսակցութեան կեդրոնը նախ Սելանիկը կը դառնայ ու ապա՝ Պոլիսը։
Հայութիւնը, ինչպէս նաեւ մնացեալ քրիստոնեայ եւ կամ ոչ թուրք ժողովուրդները հաւատալով անոնց գաղափարախօսութեան՝ հաւասարութիւն եւ գործակցութիւն, խանդավառութեամբ կ՛ընդունին յեղաշրջումը (1908, Յուլիս 10)։ Սակայն հետզհետէ փան-թուրքիզմի ազգայնամոլ քաղաքականութիւնը կը յայտնաբերուի։
1909 Ապրիլին Ատանայի հայկական թաղերուն մէջ յարձակումներ, կոտորածներ կը սկսին, որոնք կայծակի արագութեամբ Կիլիկիոյ հայաշատ շրջանները կը տարածուին եւ մինչեւ Մարաշ եւ Քեսապ կը հասնին։ Ամիս մը ետք, զոհուած հայերուն թիւը 30 000 է։ Կիլիկիան տնտեսապէս կ՛աւերուի։ Որոշ տեղեր հայերը ինքնապաշտպանութեան կը դիմեն եւ աւելի քիչ զոհեր կու տան՝ Հաճըն, Զէյթուն, Տէօրթ Եօլ։
Խրիմեան Հայրիկ կը մերժէ յանձնել Ս․ Էջմիածնի գանձերը․ գործ՝ Վարդգէս Սուրենեանց
1908 Յուլիս 10-ի յեղաշրջումէն քանի մը ամիս ետք կը յաջորդեն Դեկտեմբերի ընտրութիւնները։ Օսմանեան խորհրդարանին մէջ առաջին անգամ ըլլալով կ՛ընտրուին 10 հայ երեփոխաներ (երեք գլխաւոր կուսակցութիւններու համագործակցութեամբ), հակառակ թրքական մարմիններու ջանքերուն, որպէսզի հայկական նահանգներուն մէջ հայ երեսփոխայ չընտրուի։ Հետագային` 1912 ընտրութիւններուն օսմանեան խորհրդարանի հայ պատգամաւորներուն թիւը 18-ի կը հասնի, այսպէս․ 2 Պոլսէն` Պետրոս Հալաճեան եւ Գրիգոր Զոհրապ (չէզոք), 3 Կարինէն` Գարեգին Փաստրմաճեան (Արմէն Գարօ), Յովսէփ Մատաթեան եւ Վազգէն Սերանկիւլեան, 3 Իզմիրէն` Ստեփան Սպարթալեան, Օննիկ Իհսեան եւ Վահան Պարտիզպանեան, 3 Սեբաստիայէն` Տիգրան Պարսամեան եւ բժիշկներ Նազարեթ Տաղաւարեան ու Փաշայեան, 1 Մարզվանէն` Կարապետ Թամայեան, 1 Ռոտոսթոյէն` Յակոբ Պապիկեանը, 1 Էտիրնէէն` Յակոբ Պոյաճեան, 2 Քոզանէն` Մատթէոս Նալբանդեան եւ Համբարձում Պոյաճեան, 1 Մուշէն` Գեղամ Տեր-Կարապետեանը, 1 Վանէն` Վահան Փափազեան (Կոմս):
Անդրկովկասին մէջ, 1870 - 1890-ական թուականներուն Ռուսիան կասկածամտութեամբ կը հետեւի արեւմտահայաստանի ազատագրման համար հայ քաղաքական խմբակցութիւններուն, կուսակցութիւններուն կազմութեան։ Կը հալածէ, կը բանտարկէ ու կ՛աքսորէ Դաշնակցական եւ Հնչակեան կուսակցականներ։ Նաեւ հակահայ քաղաքականութիւն կը վարէ․ 20-րդ դարու սեմին 400 հայկական դպրոցներ փակել կու տայ, ինչպէս նաեւ՝ թերթեր, գրադարաններ, եւայլն։ 1903 Յունիս 12-ին Նիկոլայ Բ․ ցարը հայկական եկեղեցւոյ կալուածներուն եւ գոյքերուն բռնագրաւումը կը հրամայէ, այսինքն՝ հայութեան ինչքը։ Հայ ժողովուրդին ազգային հարստութիւնը պաշտպանելու համար, «Հայկական ինքնապաշտպանութեան կեդրոնական կոմիտէ»ն կը կազմուի։ Հայութիւնը արագօրէն կը կազմակերպուի ու բողոքի ցոյցեր տեղի կ՛ունենան (Երեւան, Իգտիր, Աշտարակ, Թիֆլիս, Պաքու եւ Կարս), որոնք սակայն ոստիկանութեան միջամտութեան պատճառով արիւնալի ընդհարումներու կը վերածուին։ Հ․Յ․Դ․ եւ Հնչակեանները հայ զոհերուն վրէժը լուծելու համար, կառավարական կարգ մը պաշտօնեաններ կ՛ահաբեկեն կամ մահափորձի կ՛ենթարկեն։ 83-ամեայ Կաթողիկոս՝ Խրիմեան Հայրիկ, կը մերժէ յանձնել Սուրբ Էջմիածնի գանձերը։ Հայութեան միակամ դիմադրութենէն ետք, ռուս ցարը չեղեալ կը համարէ իր հրամանագիրը։ Փակուած հայկական կառոյցները կը վերաբացուին։
Հայութեան այս միահամուռ կեցուածքը կ՛անհանգստացնէ ցարը։ Անդրկովկասի թաթարները հայերուն դէմ կը լարէ։ 1905Փետրուարին Պաքուի մէջ թաթարները զինուած, հայկական թաղերուն վրայ կը յարձակին․ կողոպուտ, կրակ, ջարդ։ նոյնը կը պատահի Երեւան, Նախիջեւան, Գանձակ։ Դաշնակցութիւնը Պաքուի մէջ կը յաջողի կազմակերպուիլ ու ռուսական բանակին մէջ հայ զինծառայողներուն օգնութեամբ կը հակադարձէ։ Իսկ, 1905 Մայիս 11-ին Թիֆլիսի մէջ Դրօն կ՛ահաբեկէ Նակաշիձէ կառավարիչը։
Քարտէս 1900․ Օսմանեան կայսրութեան նահանգները
1906Օգոստոս 15-ին, Էջմիածնին մէջ կը սկսի ռուսահայութեան Սահմանադիր Ժողովը (կամ՝ Կեդրոնական Ժողով)։ Այս ժողովին, Խրիմեան Հայրիկ իր պատգամը կը փոխանցէ։ Օգոստոս 29-ին ոստիկանութիւնը ժողովը կը ցրուէ։ Կը յաջորդէ հալածանքներու սաստկացում։ 1908 ցարական իշխանութեան դէմ աշխատած ըլլալու մեղադրանքով մօտ 2 000 հայեր կը ձերբակալուին։ Մեծամասնութիւնը ազատ կ՛արձակուի եւ բանտարկուած կը մնան 146 դաշնակցականներ, որոնց հրապարակային դատավարութիւնը տեղի կ՛ունենայ Փեթրոկրատի մէջ 1912-ին։ 52 հոգի երկարատեւ բանտարկութեամբ կը դատապարտուին։
1912-13 Պալքանեան պատերազմէն Թուրքիան պարտուած դուրս կ՛ելլէ ու կը կորսնցնէ գրեթէ եւրոպական իր բոլոր հողերը։ Հետեւաբար իր բոլոր ուշադրութիւնը արեւելեան նահանգներուն վրայ կը կեդրոնացնէ ու օսմանացման (թրքացման) քաղաքականութիւն կը սկսի վարել։ Հայ ղեկավարութիւնը կը սկսի հետապնդել Պերլինի պայմանագրի 61-րդ յօդուածին մէջ առաջադրուած բարենորոգումներուն հարցը։
Թիֆլիսի մէջ կը գումարուի խորհրդակցական ժողով, որուն աւարտին կ՛ընտրուի «Ազգային Բիւրօ»ն ձեւակերպելու համար հայ ժողովուրդին պահանջները։
Պոլսոյ մէջ, Ազգային Երեսփոխանական Ժողովը հայկական պահանջներու նախագիծ մը կը պատրաստէ։
Թիֆլիսի եւ Պոլսոյ երկու նախագիծերը կը հաշտեցուին եւ Լոնտոնի ժողովին՝ 1913 Յուլիս 3, հայկական հարցը վեց պետութիւններուն ժողովին (գլխաւորութեամբ Ռուսիոյ, Գերմանիոյ, Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի) նիւթը կը դառնայ։ Գերմանիան կը մերժէ հարցը քննել։ ժողովէն ետք, Ռուսիոյ դեսպանը Բարենորոգումներու Ծրագիրը օսմանեան կառավարութեան կը ներկայացնէ։ Բանակցութիւնները կը շարունակուին եւ 1914 Յունուար 26-ին կը ստորագրուի ռուս-թրքական համաձայնագիրը, որ հայկական բարենորոգումներուն կը վերաբերի, սակայն Թուրքիան Ա․ Համաշխարհային պատերազմը իբրեւ պատրուակ կը բերէ եւ եւրոպացի նահանգապետները արեւմտեան Հայաստան չմտած, անոնց երկրէն կը հեռացնէ։
Ա․ Համաշխարհային Պատերազմ եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը
1914 Օգոստոս 2-ին Պոլսոյ մէջ պաշտօնապէս կը ստորագրուի Գերմանիա-Թուրքիա համաձայնութիւնը․ մէկ օր առաջ Գերմանիա պատերազմ յայտարարած է Ռուսիոյ դէմ։ Նոյեմբեր 4-ին Ռուսիան պատերազմ կը յայտարարէ Թուրքիոյ դէմ։ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին կը ջնջուին եւրոպացիներուն առանձնաշնորհումները։
Օսմանեան կայսրութեան մէջ զօրաշարժ կը յայտարարուի, հայերը չեն բացառուիր՝ սակայն կը զինաթափուին ու կամ կը գնդահակարուին եւ կամ ալ տաժանակիր աշխատանքի կ՛ենթարկուին մինչեւ ոչնցացուին։ Պատերազմին պատրուակով, քաղաքացիներէն բռնութեամբ դրամ եւ պարէն կը պահանջուի, ինչպէս նաեւ ամեն տեսակի «զէնք»՝ որսի հրացան, դանակներ․․․։
Սարիղամիշի ռուս-թրքական ճակատումէն ետք (Դեկտեմբեր 1914), թրքական բանակը վերադարձի ճամբուն վրայ կը թալանէ եւ կը կոտորէ անզէն հայ բնակչութիւնը։ Թրքական բանակին պարտութիւնը կը վերագրուի հայերուն, որոնց «եղբայրները» միւս կողմն են՝ ռուսահայաստան։ Հայերը անվստահելի կը համարուին։
1914 Օգոստոսէն, Պոլսոյ մէջ Յատուկ Կազմակերպութիւնը (Թեշքիլաթը Մահսուսէ Teşkîlât-ı Mahsûsa) բանտերէն ազատ կ՛արձակէ ոճրագործներ (Չեթէ) եւ զանոնք արեւելեան նահանգները եւ ուրիշ հայահոծ շրջաններ (Պոլիս, Ռոտոսթօ, Կիլիկիա, Հալէպ) կը ղրկէ հայեր սպաննելու եւ նոյնիսկ գիւղեր բնաջնջելու՝ թրքական ոստիկանութեան հանդուրժողութեամբ։
1914 Նոյեմբեր 21-ին Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին քրիստոնիայ թշնամիներուն դէմ «Սրբազան Պատերազմ» (ճիհատ) կը յայտարարուի։ 1915 Փետրուարին հայերու բնաջնջման որոշումի պաշտօնական հրամանագրերը կը ղրկուին ըլլայ բերանացի ըլլայ ծածկագիր հեռագրերով․ տեղահանութենէն վերապրողներուն կեդրոնը Հալէպն է։ 1915 Սեպտեմբերին Պատմական Հայաստանը հայերէ գրեթէ պարպուած, վրայ կը հասնի ներքին գործոց նախարար Թալէաթի հրամանագիր-հեռագիրը, որով կը տեղեկացուի թէ կառավարութիւնը որոշած է ջնջել հայերու իրաւունքը ապրելու եւ աշխատելու օսմանեան կայսրութեան մէջ եւ կը հրահանգէ մանուկներուն անգամ չխնայել։
Օսմանեան կայսրութեան մօտ Ա․Մ․Ն․ Դեսպան Հենրի Մորկընթաուի հայկական ջարդերուն մասին տեղեկագրութիւնը Ա․Մ․Ն․ Կառավարութեան։ Համատարած ջարդերը կը նկարագրէ իբրեւ՝ «Ցեղի մը բնաջնջման կազմակերպուած փորձ»
Ցեղասպանութիւն․ Առաջին անգամ այս բառը կը գործածուի Ռաֆայէլ Լեմքինի կողմէ 1944 թուականին հրատարակած իր մէկ ուսումնասիրութեան մէջ (Genocide յունարէն γένος (ցեղ) եւ լատիներէն cida (սպաննութիւն) բառերու միացում), եւ կը բացատրէ․- «Ցեղասպանութիւն ըսելով, ըսել կ՛ուզենք ազգի մը կամ ցեղային խմբաւորումի մը բնաջնջումը»։
Որոշ վայրերու մէջ հայերը կը դիմադրեն՝ Զէյթուն, Վան, Տարօն, Սասուն, Շապին Գարահիսար, Մուսա լեռ, Ուրֆա։ Սակայն բացառելով Վանի յաջող ինքնապաշտպանութիւնը, մնացեալ շրջաններուն մէջ թուրքերը կը յաջողին տեղահանել եւ կամ տեղն ու տեղ կոտորել։ Պարպուած հայկական գիւղերն ու քաղաքները անմիջապէս կը բնակեցուին պալքաններէն փախստական թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէն։ Հայութեան ինչքը կ՛անցնի անոնց եւ պետութեան ձեռքը։ Թուրքերը ամէն ճիգ կը թափեն հայկական հողերէն հայու հետքը ջնջելու համար։
Ռուս Նիկոլայ Բ․ ցարը, հայերուն հանդէպ իր քաղաքականութիւնը կը փոխէ․ ռուս բանակը Թուրքիոյ վրայ ապահով եւ անվտանգ շարժելու եւ հայկական բարձրաւանդակի լեռներէն անցնելու համար հայերուն պէտքութեան ունի։ Արեւելահայաստանի հայ ղեկավարութիւնը սկիզբին կասկածամիտ է ռուսերուն հանդէպ։ Ռուսական բանակին մէջ արդէն զինուորագրուած են շուրջ 150 000 հայեր։ Արեւմտահայաստանի հայութեան ահաւոր լուրերը կը հասնին։ Թիֆլիսի մէջ կովկասահայութեան ղեկավար Ազգային Բիւրոն յանձն կ՛առնէ եւ կ՛ընդառաջէ ցարական իշխանութեան առաջարկին․ կը կազմակերպուին 7 կամաւորական գունդեր՝ Հնչակեանները առանձին խումբ մը կը կազմեն․ 6-րդ գունդը։ Ամերիկայէն Հայաստան կը հասնին հարիւրաւոր կամաւորներ։
Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու առաջին յուշարձանին լուսանկարը, հաստատուած 1919-ին Պոլսոյ մէջ (Թաքսիմ հրապարակ), կազմաքանդուած՝ 1922-ին։
Հակառակ եղած ջանքերուն, հայկական ջարդերուն լուրերը Օսմանեան սահմաններէն դուրս կ՛ելլեն։ 1915 Մայիս 23, դաշնակից երեք մեծ ուժերը՝ Անգլիա, Ֆրանսա եւ Ռուսիա թրքական կառավարութեան ղրկած հեռագրով մը կը զգուշացնեն զայն․․․։ Սակայն, հայոց ցեղասպանութիւնը ծրագրող եւ ձեռնարկող ոճրագործները անոնց կողմէ երբեք պիտի չպատժուին (անոնք արդէն Թուրքիայէն դուրս փախած են)։ Անպատիժ մնացած ոճրագործները, մէկ առ մէկ կը սպաննուին «Նեմեսիսի Գործողութիւն» որոշումով։
1915 Մայիս ամսուն, չորս կամաւորական գունդեր Վանի պաշարուած հայութեան օգնութեան կը հասնին, ռուսական բանակը կը հետեւի անոնց։ Վանի ազատագրումէն ետք, անոնք Անդրանիկ զօրավարին հետ կ՛առաջանան դէպի Պիթլիս, սակայն ռուսերը հայկական հողերէն ետ քաշուելու հրամանը կը ստանան։ Արդէն ուշ է, Պիթլիսի, Սասունի եւ Մուշի հայութիւնը կոտորուած է։
1915 Դեկտեմբերին ցարական կառավարութիւնը կը հրամայէ կամաւորական խումբերուն ցրւումը եւ 1916 սկիզբին մինչեւ գարնան ռուսական բանակը կրկին կ՛ուղղուի հայաթափ Արեւմտահայաստանի շրջանները, ուր ցարական կառավարութեան հրամանով զինուորական իշխանութիւն պիտի ստեղծուի։
Ռուսական յեղափոխութենէն ետք, պոլշեւիկները կը յայտնաբերեն Դաշնակիցներու միջեւ Սայքս-Փիքօ գաղտնի պահուած համաձայնագիրը (1916 Փետրուար), որով Արեւմտահայաստանը կը բաժնուէր Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ։
İkdam Օսմանեան թերթի առաջին էջը, 4-11-1918․ կը տեղեկացնէ թէ Ճեմալ, Թալէաթ եւ Էնվեր Փաշաները Թուրքիայէն փախած են։
Արեւմտահայաստանի մէջ մնացած են քիչ թիւով հայեր։ Անոնց թիւին կ՛աւելնան Եղեռնէն փրկուած փոքրաթիւ հայեր, որոնք իրենց շրջանները կը վերադառնան (Կիլիկիան ներառեալ)։ Անոնք կ՛ապրին վախի եւ ստրուկի վիճակի մէջ․ շատեր կ՛իսլամանան, որպէսզի իրենց ընտանիքը փրկեն։
1918-ին հայերը հաւատալով Դաշնակիցներուն եւ յատկապէս Ֆրանսայի տուած խոստումներուն, հայկական լեգէոններ կը կազմեն եւ կը կռուին ֆրասական բանակին կողքին․ Ֆրանսա Կիլիկիոյ հայութեան ինքնիշխանութիւն խոստացած էր։ Եւ սակայն, 1920-ին յանկարծակի՝ Կիլիկիայէն դուրս կու գայ։
Ա․ Համաշխարհային Պատերազմի աւարտին, Ռուսիոյ տնտեսութեան նախապէս ծանր վիճակը ա՛լ աւելի կը վատթարանայ։ 1917-ի Մարտ ամսուն յեղափոխութիւնը կը յաջողի եւ կ՛ոգեւորէ Կովկասի ժողովուրդներուն ալ (կայսրութեան գլխաւոր քաղաքներուն մէջ ծայր առած ցոյցերուն եւ գործադուլներուն իբրեւ հետեւանք, Մայիս 15-ին ռուս Ցարը՝ Նիկոլայ Բ․ կը ստիպուի հրաժարիլ գահէն)։
Ռուս ժամանակաւոր կառավարութիւնը կը նշանակէ Կովկասեան վարչամեքենան՝ Օզակոմը։ Վերջինս, հայ կամաւորական եւ ֆետայական խումբերը կը զինաթափէ։ Սակայն, շնորհիւ հայ ղեկավարութեան (մասնաւորաբար Հ․Յ․Դ․), վիճակը կը փոխուի եւ Ցեղասպանութենէն մեծ թիւով վերապրողներ Երկիր կը վերադառնան։ Սակայն մտահոգ եղելութիւններէն՝ 1917 Հոկտեմբերին Թիֆլիսի մէջ կը գումարուի Արեւելահայոց Համագումարը, որու աւարտին կ՛ընտրուի 15 անդամներէ բաղկացած Հայոց Ազգային Խորհուրդը՝ նախագահութեամբ Աւետիս Ահարոնեանի։
1918․ հայ կամաւորներու գունդ
1917, Նոյեմբեր 7-ին Ռուսիոյ տարածքին կը պայթի պոլշեւիկեան յեղախոփութիւնը (հին տոմարով՝ 24-25 Հոկտեմբեր 1917), որ 1918 Յունուար 18-ին կը պարտադրէ իր վարչակարգը։ Այս յեղաշրջումներուն առընթեր, Կովկասեան ճակատներուն վրայ կը շարունակուի ռուս-թրքական պատերազմը։
1917 Նոյեմբեր 24-ին Թիֆլիսի մէջ կ՛առաջանայ Կովկասեան Կոմիսարիատը՝ Սոցեալ-դեմոկրատ Մենշեւիկ, Հ․Յ․Դ․, Մուսաւաթ եւ Կովկասեան ուրիշ կուսակցութիւններու մասնակցութեամբ։ Իսկ 1918 Փետրուար 10-ին Թիֆլիսի մէջ կը կազմուի Սէյմը․ Մարտ ամսուն կը հռչակուի Կովկասի անկախ հանրապետութիւնը (հայեր, ազերիներ, վրացիներ եւ Անդկովկասի ուրիշ ազգեր), սակայն ներքին տարակարծութիւնները եւ արտաքին միջամտումները ու ազգային քաղաքական շահերը անոր արագ լուծման պատճառ կ՛ըլլան։
Երզնկայի Զինադադարն ու Պրեսթ-Լիթովսկի հաշտութեան համաձայնագիրը
Մինչ Դեկտմեբեր 5-18, Երզնկայի Զինադադարի բանակցութիւնները` Կովկասեան Կոմիսարիատի պատուիրակութեան եւ Թուրքիոյ միջեւ կ՛առաջանան, ու Սէյմը Տրապիզոնի մէջ վերջնական համաձայնութեան համար կը պատրաստուի, անդին ռուսական զօրքերը կը հեռանան Կովկասեան ճակատէն եւ Լենին Կեդրոնական Պետութիւններուն հետ Մարտ 3-ին, կը ստորագրէ Պրեսթ-Լիթովսկի Պայմանագիրը, որով պոլշեւիկեան Ռուսիան Թուրքիոյ կը յանձնէ Կարսը, Արտահանը եւ Պաթումը։ Ռուսական զօրքերու հեռացումով, թուրքերը 1918-ի Փետրուարին կ՛անցնին յարձակման եւ օգտուելով Սէյմի մէջ ստեղծուած խառնակ վիճակէն, երկու ամսուան ընթացքին ետ կը գրաւեն Արեւմտեան Հայաստանի տարածքները։
1918 Մայիս ամսուան ընթացքին, Պաթումի մէջ տեղի կ՛ունենան Կովկասեան Հանրապետութեան պատուիրակութեան եւ թուրքերու միջեւ հաշտութեան բանակցութիւնները։ Սակայն միաժամանակ, թրքական բանակը կը շարունակէ յարձակումները եւ յառաջխաղացքը դէպի Երեւանի նահանգը։ Թուրքերը Կովկասի պատուիրակութենէն կը պահանջեն Երեւանի նահանգէն հողամասեր։ Մայիս 26-ին Սէյմը կը լուծուի, հետեւաբար՝ Կովկասի Հանրապետութիւնն ալ եւ երեք ազգերը՝ հայեր, վրացիներ, ազերիներ, իրենց անջատ անկախութիւնը կը յայտարարեն։ Սակայն, իրարու միջեւ հողային հարցերը, կռիւներու կ՛առաջնորդեն։
Մօտաւորապէս ինը տարեր ետք, Պատմական Հայաստանի տարածքէն բաժին ինկած պզտիկ հողին վրայ, ջարդերէն եւ տեղահանութենէն յուսալքուած ժողովուրդով եւ տնտեսապէս քայքայուած՝ Հայաստանը կ՛անկախանայ։ Անկախութիւնը կը գոյատեւէ երկու տարի ծանր պայմաններու մէջ՝ բազմահազար գաղթականներ, պատերազմական վիճակ, սով ու համաճարակներ, քաղաքական ներքին ընդհարումներ։
Մայիս 24-28, Սարտարապատի, Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի ճակատներուն վրայ հայութիւնը կը յաջողի ետ մղել թրքական բանակները։ Մայիս 28-ին կը հռչակուի Հայաստանի Անկախութիւնը եւ պաշտօնապէս կը յայտարարուի Ազգային Խորհուրդին կողմէ Մայիս 30-ին․ Յովհաննէս ՔաջազնունինՀայաստանի Հանրապետութեան նախագահ կը նշանակուի։ Յունիս 4-ին Պաթումի մէջ կը կնքուի խաղաղութեան եւ բարեկամութեան դաշնագիրը, Հայաստանի Անկախ Հանրապետութեան եւ Օսմանեան Կայսերական կառավարութեան միջեւ։ Հայաստանի պետական դրօշը՝ եռագոյնը, կը վաւերացուի Երեւանի եւ Թիֆլիսի Ազգային Խորհուրդներու խառն նիստին՝ Երեւանի մէջ։ 1918-ի Օգոստոս 1-ին Հայաստանի Խորհուրդի պաշտօնական բացման օրը, եռագոյնը կը ծածանի խորհրդարանի շէնքին վրայ։
Արագ ժամանակամիջոցի մէջ կը ստեղծուին պետական եւ վարչական կառոյցներ՝ կառավարութիւն, խորհրդարան (1919-ին կը կատարուին խորհրդարանի առաջին ազատ ընտրութիւնները)։ Կը մշակուին դիւանագիտական եւ առեւտրական յարաբերութիւններ․ Դաշնակից պետութիւնները կը ճանչնան Հայաստանի անկախութիւնը։ Հակառակ շրջանի անկայուն վիճակին, թափ կը տրուի վերաշինութեան։ Կը կանոնուորուի երկաթուղագիծի եւ ճամբաներու ցանցը։ Կը բացուի հայկական առաջին բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը՝ Ալեքսանտրուպոլի (Կիւմրի) պետական համալսարանը (1920, Յունուար 31), իսկ՝ 1919 Մայիս 16, կ՛որոշուի հիմնել Երեւանի Համալսարանը։ Հայերէնը կը ճանչցուի իբրեւ պետական լեզու, կը կազմաւորուի հայկական բանակը։ 1919, Մայիս 28-ին Հայաստանի սահմանները կը հասնին մինչեւ Կարս եւ Արտահան․ կը յայատարարուի Միացեալ Հայաստանի անկախութիւնը։ 1920 Յունուար 19-ին Դաշնակից Պետութիւնները կը ճանչնան Հայաստանի defacto անկախութիւնը։
1918 Հոկտեմբեր 30-ին ստորագրուած Մուտրոսի զինադադարէն ետք, օսմանեան բանակը Կովկասէն կը նահանջէ։ Հայկական բանակը կը հետեւի եւ ձմրան կը յաջողի վերագրաւել Երեւանի նահագէն շրջաններ։ Ըստ Դաշնակիցներուն համաձայնութեան, անգլիական բանակը կը մտնէ Կովկաս, որպէսզի գերմանական եւ թրքական ուժերը վտարէ։
1918 Սեպտեմբերին թրքական բանակը անակնկալօրէն կը յարձակի պոլշեւիկեան իշխանութեան տակ գտնուող Պաքուի վրայ։ Անգլիական փոքրաթիւ զօրքը Պաքու կը մտնէ եւ կը մասնակցի քաղաքին պաշտպանութեան․ Պաքուի Ազգային Խորհուրդն ալ յանձն կ՛առնէ հայերուն պաշտպանութիւնը։ Սակայն, պոլշեւիկներուն եւ ագլիական զօրքին յանկարծակի հեռացումով, հայերը մինակ կը մնան թուրք բնակչութեան դէմ։ Սեպտեմբեր 15-ին քաղաքին 70 000 հայերուն կէսը կը բռնէ գաղթի ճամբան։ Նոյն օրը թուրք բնակչութիւնը զօրքին օգնութեամբ կը սկսի թալանել ու ջարդել մնացեալ հայութիւնը։ Մօտաւորապէս 20 000 հայեր կը զոհուին։
Վրաստան վիճելի հարց կը դարձնէ Ախալքալաքի եւ Լոռիի շրջանները։ 1918-ի Հոկտեմբերին, երբ օսմանեան բանակը կը քաշուի, հայկական բանակը Դրոյի գլխաւորութեամբ Լոռին կը գրաւէ։ 1919-ի վերջերուն, վրացական կառավարութիւնը կը բռնագրաւէ Թիֆլիսի հայոց զինամթերքի պահեստները եւ կ՛արգիլէ հայկական հաստատութիւններուն եւ անհատներուն զէնք կամ որեւէ օգնութիւն Հայաստան ղրկել։
1918-ի ամրան, Ղարաբաղի հայութիւնը կը յաջողի դիմադրել օսմանեան բանակի յարձակումներուն։ Զինադադարէն ետք, երբ վերջինները կը քաշուին, զօրավար Անդրանիկը կ՛ուղղուի դէպի Շուշի, որպէսզի Ղարաբաղը Հայաստանին միացուի։ Սակայն, անգլիացի հրամանատարը Անդրանիկին կը հրահանգէ ետ քաշուիլ, որովհետեւ Ղարաբաղի ապագան՝ ըստ հրամանատարին, պիտի որոշուէր հաշտութեան խորհրդաժողովին ընթացքին։ Նոյն հրամանատարը, հաշտութեան խորհրդաժողովէն առաջ, Պաքուէն կը յայտարարէ թէ Լեռնային Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը առ այժմ Ատրպէյճանին կը պատկանին։ Ատրպէյճան ժամանակ չի կորսնցներ եւ կը շրջափակէ Ղարաբաղը։ Հակառակ տնտեսական եւ ռազմական շրջափակումին, Ղարաբաղի հայութիւնը ամիսներ կը դիմադրէ։
Շարուր (կարմիրով)․ Նախիջեւան1919-ի ամրան Ատրպէյճանը՝ երբ Հայաստանը սահմանները կը մեծցնէ գրաւելով Կարսը, Շարուրը, Նախիջեւանն ու Սուրմալուն, Հայաստանի մահմետականները ապստամբութեան մղելով կը փորձէ Հայաստանէն հողեր խլել։ Առաւել, Դաշնակիցներուն կողմէ «Հայաստանի Ընդհանուր Կոմիսար» նշանակուած ամերիկացի գնդապետ Հասկըլ, 1919 Օգոստոսին Պաքու կը մեկնի ու Ատրպէյճանի կառավարութեան հետ կը ստորագրէ համաձայնագիր մը, որով Շարուր - Դարալագիազ - Նախիջեւանը վիճելի հողատարածքներ կը համարուին եւ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը՝ Ատրպէյճանին յանձնուին։
1920-ի ամրան, Պաքուի մէջ Մոսկուայի եւ Մուսթաֆա Քեմալի ներկայացուցիչները կը հանդիպին, հայ-ատրպէյճանական հողային հարցերը կարգադրելու համար։ Կարմիր բանակը եւ ատրպէյճանցիները միացած կը կռուին Ղարաբաղի, Զանգեզուրի եւ Նախիջեւանի մէջ։ Հայերը կը դիմադրեն Գարեգին Նժդեհի եւ Դրոյի գլխաւորութեամբ։ 1920, Օգոստոս 10-ին, Թիֆլիսի մէջ, Հայաստանի պատուիրակութիւնը կը պարտադրուի ստորագրել համաձայնագիր մը, որով հողային զիջումներ կ՛ընէ, որպէսզի կանգ առնէ Կարմիր Բանակին յառաջխաղացքը։ Իսկ երկու շաբաթ ետք, Մոսկուայի մէջ կը կնքուի Խորհրդային Ռուսիոյ եւ քեմալական Թուրքիոյ համագործակցութեան դաշինքը։
1920 Սեպտեմբեր 23-ին կը սկսի հայ-թրքական պատերազմը։ Միաժամանակ, 1920 Հոկտեմբեր 14-ին Խորհրդային Ռուսիոյ ղեկավարութիւնը կ՛որոշէ Հայաստանը խորհրդայնացնել եւ այդ ուղղութեամբ ռազմական եւ քաղաքական ճնշումներ կը բանեցնէ։ Հոկտեմբեր 30-ին քեմալական զօրքերը Կարսը կը գրաւեն եւ կը շարժին դէպի Ալեքսանտրապոլ՝ Կիւմրի։ 1920, Նոյեմբեր 18-ին Հայաստանի կառավարութիւնը եւ Մուսթաֆա Քեմալին ներկայացուցիչը զինադադարի համաձայնագիր կը ստորագրեն․ թուրքերը մինչեւ Ալեքսանտրապոլ հասած են եւ քաղաքին հայութիւնը կոտորածի վտանգի տակ է։ Նոյեմբեր 29-ին Խորհրդային Ռուսիան Հայաստանի խորհրդային կարգեր պարտադրող վերջնագիր կը ներկայացնէ (Պորիս Լեգրանի ձեռամբ) Հայաստանի կառավարութեան, իսկ Նոյեմբեր 30-ին Մուսթաֆա Քեմալին ներկայացուցիչը Ալեքսանտրապոլի՝ Կիւմրի, մէջ վերջնագիր կը ներկայացնէ Հայաստանի ներկայացուցիչ Ա․ Խատիսեանին։ Իսկ, Դեկտեմբեր 3-ին լուսաբացէն առաջ, Հայաստանի հրաժարած կառավարութիւնը կը ստորագրէ թուրքերուն առաջարկած պայմանները։
1920 Օգոստոս 10-ին Փարիզի արուարձան Սեւրի մէջ Առաջին համաշխարհային պատերազմը յաղթած երկիրներու եւ սուլթանական Թուրքիոյ ներկայացուցիչներու միջեւ կը կնքուի հաշտութեան պայմանագիր՝ Սեւրի Դաշնագիրը։ Հայաստանը Թուրքիոյ կողմէն կը ճանչցուէր իբրեւ ազատ, անկախ եւ միացեալ անկախ պետութիւն․ Հայաստանին յատկացուած է դաշնագիրին 6-րդ բաժինը, յօդուածներ՝ 88 - 93։ Սակայն, քեմալական Թուրքիան օգտուելով յաջորդող միջազգային նոր իրադարձութիւններէն, կը փորձէ Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը փոխարինել կամ անորմէ հրաժարիլ։
1920 Նոյեմբեր․ Կարմիր Բանակի 11-րդ զօրագունդի մուտքը Երեւան
1920, Դեկտեմբեր 2-ին, Հայաստանի կառավարութեան եւ Մոսկուայի լիազօր՝ Պ․ Լեգրանի միջեւ ստորագրուած համաձայնութեամբ, կը կազմուի առժամեայ «յեղափոխական կառավարութիւն», Դրոյի գլխաւորութեամբ։ Հայաստանին կը մնան Կարսի շրջանի մեծ մասը, Շարուր - Նախիջեւանն ու Զանգեղուրը։ Դեկտեմբեր 5-ին Հայաստան կը մտնէ Յեղկոմը՝ Հայաստանի առաջին պոլշեւիկ իշխանութիւնը։ Ըստ համաձայնութեան, քաղաքական հալածանքներ տեղի պիտի չունենան, սակայն, անոնք կը սկսին ու կը սաստկանան, ինչպէս նաեւ հայ բնակչութեան պահեստները կը խլուին, բանտ կը նետուին եւ կամ կ՛աքսորուին բոլոր ոչ պոլշեւիկ քաղաքական անձերը, մտաւորականներ, նոյնիսկ հայ բանակին բոլոր սպաները։ Շուրջ 2-3 ամիս սարսափի մթնոլորտ կը տիրէ։ Թուրքերը կը շարունակեն մնալ Կարս ու Ալեքսանտրապոլ։ Երկրին տարածքին ապստամբութիւններ կը ծագին*։ Այս կացութեան մէջ, կը ստեղծուի «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն։
Փետրուարեան ապստամբութիւն․ 1921, Փետրուար 16-էն Հայաստանի բոլոր շրջաններէն դէպի Երեւան կը շարժին ապստամբներ։ «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն կը պահանջէ Յեղկոմին հեռացումը։ Վերջինս, Փետրուար 17-ին գիշերը կը հրամայէ կացինահարուին բանտերուն մէջ գտնուող քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերէն մաս մը, եւ ապա անոր անդամները Երեւանէն կը փախչին։ Փետրուար 18-ին, ժողովուրդը ապստամբներուն կը միանայ, Երեւան կը հասնին ու բանտերէն կ՛ազատեն մնացեալ քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերը։ «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն երկրին ղեկը կը ստանձնէ։
Մոսկուայի մէջ, 1921 Մարտ 16-ին, ռուսերն ու թուրքերը Հայաստանի հողերը իրարու մէջ կը բաժնուին․ Կարսն ու Սուրմալուն Թուրքիոյ կը յանձնուին, իսկ Շարուրն (Նորաշէն՝ անոր վարչական կեդրոնը) ու Նախիջեւանը՝ Ատրպէյճանին։
Երեւանէն սկսող եւ Նոր Խարբերդէն անցնող ճանապարհը 1930-ականներու սկզբին
Առժամեայ «ազատութիւնը» երկար չի տեւեր։ Մարտ 25-ին Կարմիր Բանակը Հայաստանի վրայ կը յարձակի եւ Ապրիլ 2-ին Երեւանի մէջ պոլշեւիկեան իշխանութիւնը կը վերահաստատէ։ «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն եւ Երեւանի բնակչութեան մէկ մասը քաղաքը կը լքեն ու դէպի Լեռնահայաստան* կը շարժին։ Կարմիր Բանակը, Երեւանի գրաւումէն ետք, Լեռնահայաստանին վրայ կը յարձակի։
Լեռնահայաստան․ Հայաստանի մէջ Յեղկոմին իշխանութեան հաստատումէն անմիջապէս վերջ, 1920, Դեկտեմբեր 25-ին, Տաթեւի վանքին մէջ «Ազատ Սիւնիք» կամ հետագային Ղարալագիազին (Վայոց Ձոր) միացումով՝ «Լեռնահայաստան» անունով Զանգեզուրը ինքնիշխան կը յայտարարուի։ Կեդրոնը՝ Գորիսն է, իսկ իշխանութեան կազմը Գարեգին Նժդեհը կը գլխաւորէ։ Լեռնահայաստանի բնակչութիւնը, հակառակ շրջապատուած ըլլալուն, մինչեւ Յուլիս կը դիմադրէ Կարմիր Բանակին դէմ։ Յուլիս 2-ին Կարմիր Բանակը Գորիսը կը գրաւէ, իսկ 10 000 հայ գաղթականներ եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարները Արաքս գետը անցնելով Պարսկաստան կ՛ապաստանին։
Սակայն, Լեռնահայաստանի բնակչութեան դիմադրութիւնը, պատճառ կը դառնայ որ շրջանը կցուի Խորհրդային Հայաստանին։
Հայաստանը, հակառակ անցուցած բազմատեսակ դժուարութիւններուն, ինչպէս օրինակ՝ 1930 - 1938 հայ մտաւորականութեան սաստիկ հալածանքներ ու մաքրագործումներ (Յովհաննէս Քաջազնունի, Աղասի Խանջեան, Եղիշէ Չարենց, Ակսել Բակունց, Վահրամ Ալազան, Գուրգէն Մահարի, Վահան Թոթովենց, Զապէլ Եսայեան, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա․, նոյնիսկ պոլշեւիկ ղեկավարներ՝ Սարգիս Կասեան, Աւիս Նուրիջանեան, Սահակ Տէր Գաբրիէլեան եւ շատ ուրիշներ), հայերէն լեզուի հեռացումը արմատներէն՝ ստեղծելով նոր ուղղագրութիւն, կը յառաջդիմէ գիտութեան, շինարարութեան, գործառարութեան, քաղաքակրթութեան, մշակոյթի, տնտեսութեան մարզերէն ներս։ Համաշխարհային համբաւի կ՛արժանանան հայ գիտնականներ, գրագէտներ, բանաստեղծներ, երաժիշտներ, նկարիչներ ․․․։
1941 Յունիսին, Գերմանիան կը յարձակի Խորհրդային Միութեան վրայ։ Հայաստանի ժողովուրդին 20%՝ 300 000 հոգի, ռազմաճակատ կը մեկնի։ 75 000 կը զոհուի պատերազմի դաշտերուն վրայ եւ մօտաւորապէս 100 000 հաշմանդամ կը մնայ։ Պատերազմի աւարտին, հայ ժողովուրդին իրաւունք կը տրուի ընտրելու Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս (աթոռը թափուր մնացած էր 1938-էն ի վեր)։
ԱԶԱՏ ՕՐ, Երեքշաբթի, 24 Յուլիս 1945. Աթէնք, Յունաստան
Սփիւռքի մէջ նորաստեղծ Հայ Դատի Յանձնախումբը, 1945, Մարտ 7-ին Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան բացման առիթով (ՄԱԿ), Արեւմտահայաստանը Խորհրդային Հայաստանին կցելու յուշագիր մը կը յանձնէ։ Յուշագրին մէջ կը յիշուի աշխարհի չորս ծագերուն ցրուած հայութեան հայրենիք վերադառնալու բաղձանքը։ Զանազան հայ կազմակերպութիւններ նոյնանման դիմումնագրեր կը յղեն մեծ պետութիւններուն եւ կամ ալ Մոսկուա։ Մոսկուա (հոս՝ Խորհրդային Միութեան վարչամեքենան) դրական կ՛ընդունի հայութեան խնդրանքը․ Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին ու վերջաուորութեան, Մոսկուան կը ձգտէր ընդլայնել Խորհրդային Միութեան սահմանները։ Կ՛արտօնուի ներգաղթը․ պատերազմի ընթացքին արտասահմանի հայերը շատ լաւ կրնային փոխարինել տասնեակ հազարներով հայ զոհերը։ Խորհրդային Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ խանդավառութիւն կը տիրէ, յոյսով թէ Հայաստանին պիտի վերադարձուին Կարսն ու Արտահանը, Ղարաբաղը, Նախիջեւանն ու Ախալքալաքը։ Այս ուղղութեամբ, Սփիւռքի գաղթօճախներուն մէջ ներգաղթի կազմակերպման համար կոմիտէներ կը կազմուին։
Սակայն խաբկանք մըն էր։ 1947-ին Հայաստանի Կոմկուսի առաջին քարտուղար Գրիգոր Յարութիւնեան կը յայատարարէ թէ Հայաստանը արագօրէն պիտի ընդունի մինչեւ 400 000 հայեր, բայց 1948-ին՝ 100 000 հայեր ընդունելէ ետք, ներգաղթը կանգ կ՛առնէ։ Մոսկուայի քաղաքականութիւնը փոխուած էր։
1915-ի Մեծ Եղեռնի զոհերուն յիշատակին համար կը կանգնեցնէ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու յուշահամալիր՝ Ծիծեռնակաբերդը․ աշխատանքները կը տեւեն երկու տարի՝ 1965-1967։ Բացումը տեղի կ՛ունենայ Նոյեմբեր 29, 1967:
1988 Դեկտեմբեր 7-ին, կէսօրուան ժամը 11։41՛ 6․9 Ռիխթըրի ուժգնութեամբ ահաւոր երկրաշարժ մը կը ցնցէ ամբողջ Հայաստանը։ Զոհերու թիւը կ՛անցնի տասնեակ հազարները։ 500 000-է աւելի անտուն կը մնան։ Ամբողջ Սփիւռքը օգնութեան կը հասնի․ հայութիւնը աշխարհի մէկ ծայրէն միւսը կը շտապէ ու ամէն տեսակի օգնութիւն կը հասցնէ ու տարիներ կը շարունակէ հասցնել Հայաստանին։ Մշակոյթի տարբեր բնագաւառներէն ներս համբաւ ստացած Սփիւռքահայեր ամէն ձեւով նեցուկ կը կանգնին հայրենիքին, ինչպէս օրինակ՝ «Քեզի Համար, Հայաստա՜ն» երգը՝ կատարուած Ֆրանսայի 87 նշանաւոր երգիչներու կողմէ․ յօրինող՝ Ժորժ Կառվարենց, բառերուն հեղինակ՝ Շարլ Ազնաւուր։
Խորհրդային Միութեան տապալումէն ետք, Հայաստան 1991, Սեպտեմբեր 21-ին կը վերագտնէ իր անկախութիւնը, որ միջազգային ճանաչում կը ստանայ։ Հակառակ եկած դժբախտութիւններուն ու բոլոր դժուարութիւններուն, Սփիւռքի օգնութեամբ երկիրը կը զարգանայ։
1998-ին առաջին ընտրուած նախագահը՝ Լեւոն Տէր Պետրոսեանը կը հրաժարի, նոր նախագահ կը դառնայ Ռոպերտ Քոչարեանը։ Երկրորդ թեկնածուն՝ Կարէն Տեմիրճեանը, որ խորհրդային կարգերու ժամանակ առաջին քարտուղարն էր (1974–1988), կ՛ընտրուի Հայաստանի Ազգային ժողովի նախագահ, իսկ հրամանատար Վազգէն Սարգսեանը՝ Հայաստանի վարչապետ։ 1999, Հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովին սրահին մէջ ողբերգութիւն կը կատարուի. կը սպանուին Կարէն Տեմիրճեան, ՎազգԷն Սարգսեան եւ 6 պատգամաւորներ։ Այդ ժամանակ, Ազգային Անվտանգութեան ղեկավարն է Սերժ Սարգսեան, որ 2008-ին կը դառնայ Հայաստանի երրորդ նախագահը։
2015, Դեկտեմբերի 6-ին տեղի կ՛ունենայ սահմանադրական բարեփոխումներու հանրաքուէ, որուն արդիւնքներուն համաձայն, Հայաստան կ՛անցնի կառավարման խորհրդարանական համակարգին, այսինքն երկրի գլխաւոր դէմքը վարչապետը կը դառնայ:
Հայկական Դրամ․ Ի պատիւ Համահայկական առաջին խաղերուն
2018, Ապրիլ-Մայիս ամիսներուն ընթացքին կը կատարուի «թաւշեայ յեղափոխութիւնը»։ Հետեւանքն է՝ Սերժ Սարգսեանը 2018, Ապրիլ 23-ին հրաժարի իր պաշտօնէն եւ Մայիս 8-ին Ազգային ժողովը Հայաստանի վարչապետ ընտրէ Թաւշեայ Յեղափոխութեան առաջնորդը՝ Նիկոլ Փաշինեան։
Հայաստանի Անկախութեան վերականգնումէն ետք, առաջին տարիներու տնտեսական ճգնաժամին պատճառաւ, գաղթականութեան մեծ ալիք մը կը սկսի գլխաւորաբար դէպի Ռուսիա, Եւրոպա եւ Ամերիկա։ Սակայն վերջին տարիներուն, կը նկատուի երկչոտ քայլերով ներգաղթ մը։ Իսկ Սուրիոյ տագնապին պատճառով, Սուրիահայութեան մեծ թիւ մը Հ․Հ․ կը հաստատուի։
1996-ին տեղի կ՛ունենայ ճատրակի( շախմատ) միջազգային ողիմպիականը, 2011-ին՝ Մանկական Եւրոտեսիլը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ուրիշ փառատօներ, հանդէնսեր, ցուցադրութիւններ։
Քարտէս ըստ 9 Նոյեմբեր 2020ի վիճակի․ նարնջագոյնով՝ Արցախի Հանրապետութեան ներկայ տարածքները, իսկ բաց կապոյտ երանգներով շրջանները Ազրպէյճանի հակակշիռին տակ գտնուող տարածքներն են։ Դեղինով տարածքներն ալ Ատրպէյճանի յը յանձնուին։
Արցախեան ազատագրական պատերազմը կը ծագի երբ Ատրպէյճանի զինեալ ուժերը կը յարձակին Արցախի Հանրապետութեան դէմ։ Հայերը միացեալ ուժերով կը ստեղծեն հայոց ազգային բանակ եւ կը յաջողին ետ մղել թշնամիին գրոհը եւ ազատագրել Արցախը: Զոհ կ՝ երթան հազարաւոր հայ խաղաղ բնակիչներ։ Սակայն, հայկական ուժերուն վճռական գործողութիւններուն իբրեւ հետեւանք թշնամին զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի Մայիս 12, 1994-ին։ Զինադադարը յաճախ կը խախտուի ազերիներուն կողմէ, մինչեւ 2020, Սեպտեմբեր 27, երբ՝ Ատրպէյճան ծրագրուած յանկարծակի լայնածաւալ յարձակում կը գործէ Արցախին վրայ։
Կիրակի Սեպտեմբեր 27-ին, վաղ առաւօտեան ժամերուն Արցախի հանրապետութիւնը թիրախ կը դառնայ Ատրպէյճանի լայնածաւալ նախայարձակման: Անդադար կը ռմբակոծուին Արցախի քաղաքներն ու գիւղերը։ Կը հրթիռակոծուին նաեւ Հ․Հ․ կարգ մը սահմանամերձ շրջաններ։ Կը մահանան ու կը վիրաւորուին անզէն բնակիչներ․ կիներ, երեխաներ եւ ծերունիներ։ Պատերազմը անհաւասար է․ Ատրպէյճանը բանակին մէջ ներառած է հարիւրաւոր օտար վարձկան զինուորներ եւ կը գործածէ իսրայէլեան անօդաչու սարքեր, ինչպէս նաեւ թրքական օդային զինուժ։ Հայկական բանակը (Արցախի բանակը եւ հայ կամաւորական ջոկատներ․ Հայաստան ընդհանուր զօրակոչ չի յայտարարեր) չունի հնարաւորութիւնները դիմադրելու Ատրպէյճանի զինական արդի սարքերուն, սակայն հայ զինուորները իրենց մօտ ունեցած պահեստով եւ անժամանակակից զինամթերքով թշնամիին յարձակումներուն կը դիմադրեն։
Նոյեմբեր 10, ժամը 01։00'ին, Ռուսիոյ արտաքին գործերու նախարարութիւնը կը հրապարակէ Հայաստանի վարչապետին, Ռուսիոյ եւ Ատրպէյճանի նախագահներուն կողմէ ստորագրուած պատերազմի ամբողջական կրակի դադրեցման յայտարարութիւն մը։ Պատերազմի դադրեցման պայմանները շատ ծանր են Հայաստանի եւ Արցախին համար։ Արցախ կը կորսնցնէ հողատարածքներ, իսկ Հայաստան կը յանձնէ 1994-ին գրաւած տարածքները։ Նաեւ, ռուս խաղաղապահներ կը տեղակայուին նոր սահմանային գօտիներուն վրայ։ Առաւել, Հայաստանը կը պարտաւորուի Սիւնիքի հարաւը, պարսկական սահմանին զուգահեռ, ճանապարհ բանալ (Մեղրիի միջանցք), որպէսզի Ատրպէյճան միանայ իր կազմին մէջ ընդգրկուած Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան եւ հետեւաբար՝ Թուրքիոյ։
Դեկտեմբեր 2015-ի հանրաքուէին, Հայաստանի քաղաքացիները Հայաստանի վարչակարգին փոփոխութեան՝ ունենալ Ժողովրդավար Հանրապետութիւն, թեր կը քուէարկեն։
Հայաստանի բարձրագոյն օրէնսդիր մարմինը Ազգային Ժողովն է։ Հայաստանի Հանրապետութեան Կառավարութիւնը գործադիր իշխանութեան բարձրագոյն մարմինն է: Վարչապետն է կառավարութեան ղեկավարը (ՀՀ Սահմանադրութեան 147-րդ յօդուած) եւ ըստ այնմ կը գործէ՝ կառավարութեան ծրագրի շրջանակներուն մէջ կ՛որոշէ կառավարութեան քաղաքականութեան հիմնական ուղղութիւնները, կը ղեկավարէ կառավարութեան գործունէութիւնը եւ կը համակարգէ կառավարութեան անդամներուն աշխատանքը։
2016-ի մարդահամարի տուեալներով, Հայաստանի մնայուն բնակչութեան թիւն է՝ 2 998 600 (2011-ի մարդահամարի տուեալներով՝ 3 018 854, որոնցմէ 98% հայեր, իսկ ազգային փոքրամասնութիւններուն թիւը մօտաւորապէս 60 000 է․ անոնցմէ մեծամասնութիւն կը կազմեն՝ եզտիները եւ ռուսերը)։ Իսկ ըստ 2005-ի մարդահամարին, Արցախի Հանրապետութեան բնակչութեան թիւն է՝ 137 740, որմէ հայերը՝ 137 380։
Իրողութիւն է թէ իւրաքանչիւր ժողովուրդ կ՛ապրի իր հայրենիքին մէջ։ Սակայն կան ժողովուրդներ, ինչպէս հայերը, որոնք ստիպուած՝ իրենց բնօրրանէն հեռու կ՛ապրին․ հայութեան պարագային, 1915 թուականին սկսած եւ մինչեւ 1923 տեւած Հայկական Ցեղասպանութիւնն է։
1 500 000 հայեր կը զոհուին, իսկ հարիւր հազարներով Հայաստանէն դուրս կը դրուին։ Անոնք աշխարհի բոլոր կողմերը կը տարածուին եւ կը կազմեն հայկական Սփիւռքի գաղութները։ Սակայն, հայերը, իրենց պատմութեան ընթացքին ալ հեռացած են իրենց հայրենիքէն եւ ուրիշ տեղեր հաստատուած են զանազան պատճառներով՝ Բագրատունեանց հարստութեան անկում, սելճուքներու, արաբներու, պարսիկներու հալածանքներ, բռնի տեղահանումներ, եւայլն։
Հայկական Սփիւռքը կը կազմակերպուի գլխաւորաբար երբ 1921-ին Հայաստանէն գաղթած մտաւորականութիւնը կը ցրուի սփիւռքի տարբեր գաղթօճախներուն մէջ․ տէրը կը կանգնի տասնեակ հազարներով հայ որբերու, տեղահանուած հայութեան մղիչ ուժը կը դառնայ։ Հայկական Սփիւռքին մաս կը կազմեն Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու, Քանատայի, Արժանթինի, ՊրազիլիոյՎենեզուէլայի, Աւստրալիոյ, Պարսկաստանի, Լիբանանի, Սուրիոյ, Իրաքի, Եգիպտոսի, Ֆրանսայի, Պուլկարիոյ, Յունաստանի, Պոլսոյ եւ ուրիշ երկիրներու եւ կամ մեծ քաղաքներու մէջ հայկական գաղութներ։ Անոնք կազմակերպուած են․ ունին եկեղեցիներ, դպրոցներ, մշակութային, մարզական եւ բարեսիրական կազմակերպութիւններ կամ միութիւններ, ծերանոցներ, տպարաններ, մամուլ։ Սերտ կապ կը պահեն Հայաստանին հետ։
Հ․Հ․ բնակչութեան մօտաւորապէս 94%-ը ինքզինք Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հետեւորդ կը համարէ․ ստորեւ Հ․Հ․ մէջ բնակչութեան փաշխումին ցուցակը ըստ կրօնական դաւանանքի։
Հ․Հ․ բնակչութեան փաշխումը ըստ կրօնական դաւանանքի (2011)
Հայաստանի Բարձրաւանդակին մէջ գիւղատնտեսութեան կարելիութիւնները սահմանափակ են։ Հարթ տարածութիւնները ընթարձակ չեն, որովհետեւ կը գտնուին լեռներուն մէջ։ Այս պատճառով տարածուած է բանջարեղէնի եւ պտուղներու մշակոյթը, ինչպէս նաեւ լեռնահովիտներուն մէջ՝ անասնապահութիւնը։ Սակայն կ՛աճին բոյսեր, որոնք ճարտարարուեստին կը ծառայեն իբրեւ նախանիւթ։
Բուսաբուծութիւնը Հ․Հ․ գիւղատնտեսութեան առաջատար ճիւղն է։ Արդիւնաբերութեան ծաւալը կը հասնի 60%-ի։ Հացահատիկի եւ հնդեղէնի ընտանիքին պատկանող բոյսերու (ընդեղէն, կանանչեղէն, բանջարեղէն) մշակումը Հ․Հ․ հողատարածքին 55% կը գրաւէ։
Պտղաբուծութիւնը Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ 3000 - 6000 տարուան պատմութիւն ունի։ Արմաւիրի, Շէնգաւիթի, Գառնիի եւ ուրիշ տեղեր յայտնաբերուած են ծիրանի, դեղձի, սալորի, խաղողի սերմեր։ Հայաստանը բազմաթիւ պտղատու ծառատեսակներու (ծիրանենի, տանձենի, սալորենի եւայլն) մշակումի հնագոյն վայրերէն է։
Հայկական լեռնաշխարհին տարածքին, պտղաբուծութիւնը զարգացած է մասնաւորաբար Ք․Ա․ 11-րդ դարէն սկսեալ։ Վանի մերձակայ «Մհերի դռան» վրայ, Ուրարտուի Մենուա թագաւորը (Ք․Ա․ 871– Ք․Ա․ 810) ձգած է հետեւեալ արջանագրութիւնը՝ «Խաղողի եւ պտղատու այգի հիմնեցի, պատերով զայն շրջապատեցի»։ Հայ եւ յոյն պատմիչներու գրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Հայաստանի պտղաբուծութիւնը․ Հերոդոտոսը (Իրոտոդոս)՝ Ք․Ա․ 5-րդ դար, Ստրապոնը՝ Ք․Ա․ 1-ին դար, Ագաթանգեղոսը, Մովսէս Խորենացին, Անանիա Շիրակացին, Ստեփանոս Օրբելեանը եւ ուրիշներ։ Հազարամեակներու ընթացքին ժողովրդական ընտրասերման միջոցով ստեղծուած են ծիրանենիի, դեղձենիի, սալորենիի, խնձորենիի, տանձենիի, ընկուզենիի բազմաթիւ արժէքաւոր տեսակներ, որոնցմէ համաշխարհային ժանաչում գտած են ծիրանն ու դեղձը, եւ ծանօթ են իբրեւ «հայկական պտուղ»։
Անասնապահութիւն կ՛ընդգրկէ տնային եւ գիւղատնտեսական կենդանիներ եւ երկոտանի թեւաւորներու տեսակներ բուծանելը․ անասնաբուծական ապրանքներ՝ (միս, հաւկիթ, ճարպ եւայլն) եւ թեթեւ արդիւնաբերութեան հումքը (կաթնեղէն՝ կաթ, կարագ, մածուն եւ պանիր, նաեւ՝ բուրդ ու կաշի), գիւղատնտեսութիւնը բանող ուժը (ձի, եզ, ջորի, ուղտ, եղջերու, եւայլն), ինչպէս նաեւ գործարանական պարարտանիւթ (թրիք եւ ծիրտ) ստանալ։
Հայկական բարձրաւանդակին մէջ անասնաբուծութիւնը սկսած է զարգանալ (Նոր Քարի դարաշրջանէն)։ Ծովինար բերդի (Սեւանայ լիճի հարաւային ափ) պեղումներէն յայտնաբերուած են արջառի, ոչխարի եւ խոզի ոսկորներ։ Ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն յիշատակուած են եզը, ցուլը, արջառը, կովը, ոչխարը, գառը, եւ դրացի երկրներէն աւար առած հարիւր հազարաւոր գլուխ արջառի եւ ոչխարի մասին։ Այս բոլորը կը վկայեն, թէ Հայկական բարձրաւանդակին վրայ ապրող ցեղերը նախնադարէն զբաղած են անասնապահութեամբ։ Նաեւ, Հայոց Պատմութեան գիրքերու էջերուն մէջ կը հանդիպինք հայկական ձի՝ նժոյգ բուծանելու մասին, մինչեւ Կիլիկիոյ Հայկական թագաւորութեան ժամանակաշրջանին ընթացքին՝ «Բազմավէպ», 1867, 12։
Մեղուաբուծութեան հնագոյն կեդրոններէն եղած է Հայաստանը։ Հայկական բարձրաւանդակին կլիման մեծ դեր խաղցած է անոր զարգացման համար։ Հայաստանի իշխանութիւները միշտ հետեւած ու զարկ տուած են անոր։
2011 թուականին Հ․Հ․ մէջ գոյութիւն ունէին 250 000 մեղուի փեթակներ։
Ձկնաբուծութիւնը՝ իբրեւ տնտեսութեան ճիւղ, Հ․Հ․ մէջ ձեւաւորուած է 1920-ական թուականներուն։ 21-րդ դարուն, սառեցուած եւ վերամշակուած ձուկ ու ձկնկիթ (խաւիար) կ՛արտահանուին Ա․Մ․Ն․, Ռուսիա, Վրաստան եւ Ուքրանիա։
Հայաստանի լեռները հարուստ են շինանիւթով։ Նշանաւոր է տուֆ քարը՝ Տուֆը, զանազան գոյնի եւ տեսակի․ գլխաւոր արդիւնահանութեան կեդրոններ են՝ Շիրակի ու Արագածոտնի մարզերը։
Արդիւնաբերութեան լաւ որակի ուրիշ շինանիւթեր են` որսիդը (Արագածի որսիդի գործարան), սեւակուճը՝ պազալտ (կը գտնուի Հ․Հ․ գրեթէ բոլոր մարզերուն մէջ), մարմարը (Արզականի, Խոր վիրապի հանքավայրեր), հատաքարը`կրանիտ (Կոտայքի, Լոռիի, Տաւուշի, Վայքի մարզերու հանքավայրեր)։ Հ․Հ․ մէջ նաեւ կ՛արտադրուին ոչ հրաբխային շինանիւթեր, ինչպէս՝ թրծաշաղախը cement , շէնքերու երեսը պատող նիւթեր։ Նաեւ զարգացած է խեցեգործութիւնը։
Հայկական լեռնաշխարհը աշխարհածանօթ է իր բազմաթիւ սառ եւ տաք հանքային ջուրերով։ Վերջինները յայտնի են ջերմուկ անունով եւ հին տարիներէն համբաւ ունին, ինչպէս օրինակ՝ Վարշակի, Վայոց Ձորի ջերմուկները։ Իսկ ներկայիս՝ Ջերմուկի, Դիլիջանի, Արզնիի, Բջնիի եւ ուրիշ հանքային աղբիւրները։
Հայաստանը լեռնային երկիր ըլլալով, հարուստ ընդերք եւ ջրային կարելիութիւններ ունի։
Հ․Հ․ իր ստեղծման առաջին տարիներէն իսկ, փորձած է քայլ պահել 20-րդ դարու ճարտարարուեստի վերելքին հետ։ Հայաստանի մէջ անոր զարգացումը եղած է մանաւանդ Սեւանայ լիճին ընծայած ջրային կարելիութիւններուն շնորհիւ։
Մեղրիի հին քաղաքը՝ Փոքր թաղ
Ճարտարարուեստին զարգացման պատճառով, քաղաքներուն բնակչութիւնը կ՛աճի, գիւղաւաններ յաճախ քաղաքի կը վերածուին եւ նոր քաղաքներ կը շինուին։ Սակայն այս անհեթեթ աճը, լրջօրէն ազդած է Հայաստանի մթնոլորտի ապականման։ Բարեբախտաբար, պետութիւնը զանազան միջոցներով յաջողած է ապականումը կանխել եւ նոյնիսկ բարելաւել Հայաստանի մթնոլորտը, նամանաւանդ վերջին տասնամեակներուն։
Սնունդի արդիւնաբերութեան բնագաւարը կ՛ընդգրկէ 200-է աւելի ձեռնարկութիւններ, որոնք Հ․Հ․ արտադրանքին 18,8% կը կազմեն․ քոնեաք, գինի, սննդամթերք, ոչ ալքոլիք խմիչքներ, հաց, ձուկ, պահածոյ եւայլն։
Հ․Հ․ լեռնային տարածք ըլլալով, անոր մէջ կը գործեն գրեթէ բոլոր փոխադրական միջոցները, կը բացառի՝ ծովայինը։ Վերջին երեք տասնամեակներուն ընթացքին Թուրքիայի եւ Ատրպէյճանի կողմէն Հայաստանի շրջափակումը պատճառ դարձած է որ Հայաստան վերակառուցէ կամ կառուցէ ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող՝ Հայաստանը Վրաստանի եւ Պարսկաստանի հետ կապող, միջպետական մայրուղիներ։
Կը գործեն Երեւանի Զուարթնոց եւ Կիւմրիի Միջազգային օդակայանները։ Նաեւ Գորիսի եւ Ստեփանաւան քաղաքներուն օդակայանները կը սպասարկեն տեղական փոխադրութիւնները։ Իսկ Էրեբուի օդակայանը, այժմ կը գործածուի Հայաստանի եւ Ռուսիոյ օդային ռազմուժին կողմէն։
Ելեկտրակառքը կը գործածուի միայն Երեւանի մէջ։ Կիւմրի քաղաքին մէջ դադրեցաւ գործելէ 2005-ին։
Ճամբաներուն (ներառեալ պողոտայ, մայրուղի) ցանցը 2 036 քմ․ է։
1995-ին Արաքսի վրայ՝ Ագարակ-Նորդուզ հատուածին կառուցուած կամուրջը, Հ․Հ․ եւ Պարսկաստանի միջեւ միակ ցամաքային կապն է: Այս կամուրջին վրայով նաեւ կ՛անցնի Պարսկաստան-Հայաստան կազուղին:
Հայաստանը ունի հարուստ մշակութային ժառանգութիւն։ Անոր տարածքը լեցուն է յուշարձաններով՝ հնագոյն դարաշրջաններէն մինչեւ նորագոյն ժամանակաշրջան․ Քարահունջ, ուրարտական Էրեբունի ամրոց, Թէյշեբայինի (Կարմիր Բլուր), հին հայկական մայրաքաղաքներ՝ Արմաւիր, Դուին, Արտաշատ, Գառնիի Միհր աստծոյ տաճարը եւայլն։ Այդ իսկ պատճառով զայն կ՛անուանեն՝ «թանգարան՝ բաց երկնքի տակ»: Նաեւ, կարեւոր տեղ կը գրաւեն քրիստոնէական ճարտարապետութեան յուշարձանները, ինչպէս օրինակ՝ Վաղարշապատի Էջմիածնոյ Մայր տաճարը, Նորավանք, Գեղարդ, Խոր Վիրապ, Գոշավանք, Սեւանավանքի վանական համալիրները, Զուարթնոցի հին տաճարի աւերակները, Նորատուսի խաչքարերը եւ շատ ուրիշ։
Բնութեան բացառիկ յուշարձաններու ցուցակին մէջ են նաեւ Սեւանայ լիճը, Ջերմուկի ջրվէժը, Պարզ եւ Քարի լճակները, Խնձորեսկի այրաբնակ քաղաքը, ինչպէս նաեւ լեռնային տարբեր բնապատկերները:
Ճարտարարուեստին զուգահեռ, արագօրէն զարգացած է կրթական համակարգը։ Հ․Հ․ Կովկասի մէջ, կրթական կեդրոն դարձած է ու այս ուղղութեամբ յառաջադէմ է։ Անդադար կը ստեղծուին կրթական բարձր մակարդակի հաստատութիւններ։
Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնական ընդհանուր կրթութիւնը (Մանկապարտէզ եւ Նախակրթարան (հանրակրթական) դպրոցի 1-9 դասարաններ) պարտադիր է։ Մինջնակարգ եւ Երկրորդական (Միջնակարգ) կրթութիւնը (հանրակրթական դպրոցի 1-12 դասարաններ) պետական ուսումնական հաստատություններուն մէջ անվճար է։ Ընդհանուր կրթութիւնը կը սկսի վեց (6) տարեկանէն։ Միջին եւ բարձրագոյն մասնագիտական (համալսարան) ուսումնական հաստատութիւններուն ընդունելութիւնը կը կատարուի մուտքի քննութիւններու միջոցով։
Հ․Հ․ մէջ բարձր մակարդակի հասած է գիտութիւնը։ Պետութեան իշխանութիւնները զարկ տուած են ու կու տան անոր տեւական զարգացման։ 1943 թուականին հիմնադրուած է Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիան, որ 1993 վերանուանուած է՝ Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա։ Ան կը կազմակերպէ եւ կ'իրականացնէ հիմնարար եւ կիրառական գիտական հետազօտութիւններ։ Նաեւ, գիտական հետազօտութիւններով զբաղ օտար ընկերութիւններ Հ․Հ․ կը հաստատուին։
Երկրի գիտութեան զարգացման 2011-2020 տասնամեակի ռազմավարութիւնը կը նախատեսէ, որ «մինչեւ 2020-ին Հայաստանը գիտելիքներու վրայ յենուած տնտեսութիւն ունեցող երկիր դառնայ եւ Եւրոպայի գիտա - հետազօտական բնագաւարին մէջ մրցունակ՝ հիմնական եւ կիրառական հետազօտութիւններու մակարդակով»:
Հայկական երաժշտութիւնը քայլ պահած է հայ ժողովուրդին կենցաղին ու պատմութեան հետ, ինչպէս նաեւ վերջին դարերուն համաշխարհային երաժշտական հոսանքներուն հետ․ գեղջական երգեր, հեթանոսական, աշուղային, եկեղեցական (շարականներ), դասական եւայլն։ Միջնադարին, ան կ՛ունենայ իր ուրոյն երաժշտական գրութեան նշանները՝ Խազ։
Հայկական պարարուեստը, սկիզբ առած է հայ ժողովուրդին կազմաւորման ընթացքին․ հաւատքներ, ծիսակատարութիւններ, պաշտամունքներ եւ տօնակատարութիւններ։ Ան, կ՛արտայայտէ հայ ժողովուրդին կենցաղը։ Ժամանակի ընթացքին, կրած է թեթեւ փոփոխութիւններ, սակայն միշտ պահպանած է ուրոյն նկարագիրը․ շարժական, կառոյցի եւ երաժշտական առանձնայատկութիւնները։
Մենուայի Ջրանցքը, Վան
Սերունդէ սերունդ փոխանցուելով եւ որոշ փոփոխութիւններ կրելէ ետք, անիկա պահպանած է իր հիմքը՝ միայն իրեն յատուկ շարժական, կառուցուածքային եւ երաժշտական առանձնայատկութիւնները։
Հայկական ճարտարապետութիւնը կը յատկանշուի գլխաւորաբար գեղարուեստական հարուստ աւանդոյթներով եւ ազգային ինքնատիպութեամբ․ եկեղեցիներու սրածայր գմբէթ, տուֆ քարէ շինարարութիւն, որմնանկարներ եւ բնական լոյսի օգտագործում։
Հնագոյն ժամանակներէն հայկական ճարտարապետութեան մէջ կարեւոր դեր խաղացած է ու կը խաղայ Տուֆը։ Կառուցուած են ամրոցներ, միջնաբերդեր, բերդաքաղաքներ, ջրանցքներ, օրինակ՝ Մենուայի (Շամիրամի) ջրանցքը, բերդերով պարսպապատ Տուշպա մայրաքաղաքը, Մենուախինիլի, Արգիշտիխինիլի, Անզաֆ, Հայկաբերդ, Ռուսախինիլի․․․։ Հայաստանի տուները նախ եղած են գետնափոր․ անոնց մասին կը վկայէ մանրամասն նկարագրութիւններով Քսենոֆոն իր «Նահանջ Բիւրուն» Ἀνάβασις հատորին մէջ, Ք․Ա․ 5-րդ դար։ Իսկ, Հելլենիստական շրջանին քաղաքները՝ վարչական եւ առեւտրական կեդրոններ, բերդերը, ինչպէս նաեւ հեթանոսական սրբավայրերը, կը կառուցուին հետեւելով քաղաքաշինութեան եւ ճարտարապետութեան օրէնքներուն․ քաղաքներ՝ Արմաւիր, Երուանդաշատ, Արտաշատ, Վաղարշապատ, Զարեհաւան, ամրոցներ՝ Գառնի, Արտագերս, Անի-Կամախ, Օշական, Դարոյնք, հեթանոսական սրբավայրեր՝ Բագաւան, Բագրեւանդ, Աշտիշատ, Երիզա։
Հայաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն դառնալէ ետք, կը քանդուին հեթանոսական տաճառները՝ կանգուն կը մնայ միայն Գառնիի հեթանոսական տաճարը, ու անոնց վրայ եւ այլուր, ազդուած անոնց ճարտարապետութենէն, կը կառուցուին եկեղեցիներ։
Ներսէս Գ․ Տայեցի կամ Շինարարի կաթողիկոսութեան շրջանին, եկեղեցաշինութեան ճարտարապետական ոճը թեթեւ փոփոխութիւններու կ՛ենթարկուի։ Խաչաձեւ կեդրոնագմբէթ եկեղեցին տեղի կու տայ բազմախորանին՝ օրինակ, Եղուարդ Զօրավարի (661-685) եւ զուգահեռ կը հիմնուին խաչաձեւ յատակագիծով գմբեթաւոր փոքր եկեղեցիներ, իրենց բազմաթիւ տարբերակներով (Աշտարակի Կարմրաւոր եկեղեցին, Լմբատավանքի Ս․ Ստեփանոս՝ 6-րդ դար, եւայլն)։ Խաչաձեւ քառախորան եկեղեցին կ՛ունենայ բազմանկիւնաձեւ շրջագիծ, քանի մը պարագային՝ եռաստիճան զարգացումով (Զուարթնոց 641-652)։
Հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններէն Էջմիածնի Մայր Տաճարը, Զուարթնոցը, Գեղարդավանքը, Հաղբատը եւ Սանահինը ընդգրկուած են ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի «Համաշխարհային Մշակութային Արժէքներ»ու ցանկին մէջ։
Քաղաքաշինութիւնը կը զարգանայ տալով բնակարաններուն իւրայատուկ կառոյց՝ Դուին (5-րդ մինչեւ 7-րդ դար), Արուճ (7-րդ դար)։ Արքունիքները կը յատկանշուին քարաշէն սիւնազարդ դահլիճներով՝ սիւներուն վրայ կը յենին հնագոյն ճարտարապետական ոճի փայտէ երթիքները։
Ռուսական տիրապետութեան շրջանին, կը վերսկսի քաղաքաշինութիւնը եւ կ՛ընդարձակուի 19-րդ եւ 20-րդ դարերուն։ Կը պահպանուի հայկական ազգային աւանդական Ճարտարապետական ոճը։ Երկաթուղագիծի կառուցումը էապէս կը նպաստէ արդիւնաբերութեան եւ առեւտուրի զարգացման՝ Գորիս (1877), Ալեքսանտրապոլ (Կիւմրի) եւ Կարս (1899), Պայազէտ, Շուշի (1881), Երեւան (1902)։
20-րդ դարուն, հայկական ճարտարապետութիւնը նոր փուլի կ՛անցնի։ Հայաստանի մէջ ճարտարապետութեան երկու հոսանք կը գերակշռեն՝ ազգային ճարտարապետութեան ժառանգութեան եւ գործնական շինարարութեան․ օրինակ, Ալեքսանտր Թամանեան, Թորոս Թորամանեան՝ ազգային ճարտարապետութեան ժառանգութեան համակիր ու վերամշակող, իսկ Կ. Հալաբեանը, Մ. Մազմանեանը, Գէորգ Քոչարը՝ գործնական շինարարութեան Constructivisme russe համակիրներ։
1924 թուականին, ճարտարապետ Ալեքսանտր Թամանեան կը գծէ Երեւան մայրաքաղաքի յատակագիծը եւ քաղաքը կը զարգանայ այդ ուղղութեամբ։ Միաժամանակ, թափ կը տրուի հասարակական շէնքերուն շինարարութեան Երեւանի Օփերա - Պալէյի թատրոն։
Քաղաքներու կառուցման աշխատանքներու թափը անդադար է, կը զուգորդէ ճարտարապետական ազգային աւանդոյթը եւ ճարտարապետութեան համաշխարհային պահանջները։ 2000-ին կը վերջանայ ԿիւմրիիԱնի թաղամասի կառուցումը, 2007՝ Հանրապետութեան եւ Ազատութեան հրապարակներն իրար կապող Հիւսիսային պողոտան, ինչպէս նաեւ բնակիչներու ամենօրեայ կեանքը դիւրացնելու շինարարութիւններ՝ օրինակ, տարանցիկ փողոցներ, ստորերկրեայ անցքեր եւ անցուղիներ, եւայլն։
Խաչքարի արուեստը կը զարգանայ եւ կը կատարելագործուի 8-րդ եւ 9-րդ դարերուն ընթացքին։ Ան միջնադարեան իւրայատուկ հայ կերպարուեստի ճարտարապետական մանր կոթողային ձեւ է, որուն բովանդակութիւնը կը կազմէ պատուանդանի (խարիսխի) վրայ կանգնած խաչարձանը՝ ճակատը ուղղուած դէպի արեւմուտք։
Հայկական հիւսուածքի (ձեռագործ, գորգ, եւայլն) ամենաընդարձակ հաւաքածոն կը գտնուի Ամերիկայի Հայկական Թանգարանը։ Թանգարանը կը պարունակէ հայկական թանգարանային ամենակարեւոր հաւաքածոներէն․ կը հաւաքէ եւ կը պահպանէ հայկական մշակութային արժէքները։ Հիմնուած է 1971։
Նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջաններուն, Հայաստանի մէջ, ամէն տարի, Նաւասարդ ամսուն, Հայկական Բարձրաւանդակի ամէն կողմերէն, հայ ժողովուրդը կը հաւաքուէր Բագրեւանդ գաւառի Բագառիճ աւանին մէջ (հոն կը գտնուէին Արամազդի եւ Անահիտի մեհեանները), ուր տեղի կ՛ունենային Ամանորի տօնակատարութիւններ հայ արքայական ընտանիքին եւ ազնուականներուն ներկայութեամբ։ Այս տօնակատարութիւններուն ընթացքին տեղի կ՛ունենար զօրահանդէս, ձիարշաւ, սրախաղ, նետարձակութիւն եւ որսորդութիւն։ Ընդհանրապէս ազնուական դասէն էին անոնք, որ մանկութենէն կը հետեւէին մարմնակրթանքի․ կային մարզարաններ, որոնք կը կոչուէին կռուանոց, մրցարան, իսկ ձիարշաւի համար ասպարէզք կամ ձիարձակարան։ Հայ ազնուական դասակարգի պատկանող երիտասարդներ կը մասնակցին Ողիմպիական Խաղերուն, գրաւելով յաճախ առաջին դիրքերը։
Հայ Մարմնակրթանքը Ա․ Համաշխարհային Պատերազմէն առաջ
Հայ Մարմնակրթանքի շարժման առաջին քարոզիչները կը հանդիսանան երիտասարդ ուսանողներ Պոլսէն եւ Իզմիրէն։ 1902 - 1904 Պոլսոյ Պոյաճի գիւղին մէջ կը հիմնուի ոտնագնդակի առաջին խումբը, «Պալթա-Լիման» անունով, ապա Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարանին մէջ՝ «Սանթրալ» եւ Գում-Գափուի մէջ «Տորք» խումբերը։ 1906-ին, հայկական երեք հաստատութիւններու՝ Րոպըրթ Գոլէճ, Պարտիզակի Ամերիկեան Վարժարան եւ Պէրպէրեան վարժարան, աշակերտները միասնաբար կը հիմնեն «Սկիւտար» ոտնագնդակի խումբը։
1908 Յուլիսի Սահմանադրութեան հռչոակումէն ետք, կը սկսին հիմնուիլ մարմնամարզի ուրիշ ճիւղեր ալ։ Պոլսոյ հայկական վարժարաններուն մէջ մարզանքի դասապահը պարտաւորիչ կը դառնայ։ 1911 Փետրուարին, Շաւարշ Քրիսեան կը հրատարակէ ՄԱՐՄՆԱՄԱՐԶ թերթը որ իր տեսակին մէջ առաջինը կը հանդիսանայ եւ նոր թափ կու տայ հայ մարզական կեանքին։ Կ՛որոշուի հիմնել Ոտնագնդակի Հայկական Ակումբ մը եւ վերակենդանացնել Նաւասարդեան խաղերը։ Պոլսոյ հայկական ոտնագնդակի խումբերուն թիւը 18-ի կը հասնի։
1911 Յուլիսին, Պոլսոյ մէջ կը հիմնուի «Ֆութպոլի Հայկական Ակումբ»ը, իսկ Գնալըի Πρώτη(յունարէն)՝ (Մարմարա ծովուն Իշխանաց կղզիներէնΠριγκηπόννησα(յունարէն) Պոլսոյ ամենամօտիկը․ կը ծառայէր ընդհանրապէս իբրեւ ամառանոց հայ եւ յոյն ընտանիքներուն համար) մէջ հայ օրիորդներ եւ երիտասարդներ կը սկսին թենիս խաղալ։ Արագօրէն մարմնակրթանքը կը տարածուի նաեւ գաւառը (Արեւմտեան Հայաստան):
1912-ին ամառը, Էսայեան Սանուվ Միութեան խորհուրդը իր հաւանութիւնը կու տայ եւ կը հիմնուի Կիներու Մարմնամարզական Առաջին Ակումբը։
1912 Յունիսին, Սթոքհոլմի մէջ, Միջազգային 5-րդ Ողիմպիական Խաղերուն կը մասնակցին Պոլսէն հայ երկու մարզիկներ։ Կը զգացուի անհրաժէշտութիւնը հիմնելու կեդրոնական մարմնի մը՝ Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն անունով։ Նոյն տարին կը կազմակերպուին լողալու մրցումներ։
Սկիւտարի մէջ, 1912-ի ամրան կը հիմնուի Հայ Սկաուտներու առաջին խումբը։ Կը հիմնուին նաեւ օրիորդներու մարմնամարզական խումբեր, օրինակ Եռանդը, հիմնուած 1913-ին։
1890-ական թուականներէն, Իզմիրի հայ մարզիկներ կը մասնակցէին օտար խումբերու մէջ։ 1901 Յունիսին, տեղի կ՛ունենան հարիւրէ աւելի հայ մարզիկներու ներկայութեամբ մարզախաղեր։ Կը հիմնուին «Հայ ֆութպոլիստ Միութիւն»ը, «Շան»թ, «Վասպուրական», «Վարդանեան» եւ «Սահակեան» խումբերն ու «Հայ Մարմնակրթական Ակումբ»ը։ Այս բոլորը կը միանան եւ կը կազմեն «Հայ Որսորդաց Ակումբ»ը։ 1911-1912 ոտնագնդակի մրցաշարքին, Իզմիրի հայկական «Արմենիա» խումբը յաղթելով յունական խումբերուն, ախոյեան կը դառնայ։ Իսկ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, կը հիմնուին խումբեր, ակումբներ, կը կազմակերպուին մարզախաղեր․․․՝ Մանիսա, Պարտիզակ, Մարզուան, Խարբերդ՝ Եփրատ Քոլեճի կողովագնդակի եւ հեծելարշաւի խումբեր, Երզնկա, Սեբաստիա, Ատաբազար, Կարին, Տրապիզոն, Կեսարիա, Տերսիմ, Այնթապ, Գոնիա, Կիլիկիոյ շրջանները՝ Տէօրթեօլ, Ատանա, Իսկէնտէրուն, Քէլէկեան որբանոց, ), ինչպէս նաեւ Օսմանեան տիրապետութեան տակ գտնուող հայահոծ քաղաքներուն մէջ՝ Գահիրէ, Աղեքսանտրիա, Վառնա, Ֆիլիփուփոլի (Փլովտիւ), եւայլն։
Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս առաջին մարմնակրթանքի խումբեր, ակումբներ, միութիւններ
Հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէս, 1912 Աղեքսանտրիա
Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս գտնուող հայահոծ շրջաններուն մէջ ալ կը սկսի աշխուժ մարմնամարզական կեանք։
Առաջին երկիրները, ուր հայ մարմնամարզական հոսանքը կը կազմակերպուի հետեւեալները կը հանդիսանան՝
Պուլկարիա․ Ֆիլիպպէ (Փլոտվիւ)՝ 1904-ին «Վահագն Միութիւն» եւ «Դայլայլիկ Արշալոյս», Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ․ Ուէսթ Հապօէ՝ 1889-ին «Հայ Մարզական Միութիւն», Ռուսճուգ՝ 1906-էն սկսեալ գոյութիւն ունի մարզական խումբեր եւ 1911-ին կը հիմնուի «Հայկական Արարատ Մարզիկ Խումբ»ը, Ուստըր՝ 1910-ին «Հայ Մարզական Միութիւն», Ֆաւլը՝ 1910-ին «Հայ Մարզական Ակումբ», Փիթըրսըն՝ 1911-ին« Հայ Որբախնամ Ընկերութիւն»։ Եգիպտոս․ Աղեքսանտրիա՝ 1911-ին կը վերակազմուի «Ֆութպոլի Հայկական Ակումբ»ը, իսկ 1912-ին Աղեքսանտրիոյ Պօղոսեան վարժարանին մէջ կը կազմակերպուի հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէսը, Գահիրէ՝ Մարզասիրաց Ընկերութիւն, «ԿԱՄՔ մարզական ակումբ», «Հայկական Ֆութպոլի Տորք» եւ «Հայկական Մարզական» ակումբները։
1911, 1 Մայիսին կը կատարուին Հայկական Առաջին Ողիմպիական Խաղերը։ Խաղերուն նախօրեակին, «Մարմնամարզ» ամսաթերթը կը գրէ․- «Չէ՞ք տեսներ, ահա՛ ան ծնունդ կ՛առնէ։․․․․ Եւ թո՛ղ Մայիս Մէ՛կ Հայկական այդ մարզահանդէսը հիմնաքարը ըլլայ Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութեան որ․․․», 1911 Ապրիլ 8։
1912 Մայիս 20-ին տեղի կ՛ունենան Հայկական Երկրորդ Ողիմպիական Խաղերը։
1913 Յունիս 16-ին Հայկական Երրորդ Ողիմպիական խաղերուն, հայ սկաուտներն ալ կը մասնակցին։
1914 գարնան, Հայկական Չորրորդ Ողիմպիական Խաղերուն սեմին, միայն Պոլսոյ եւ արուարձաններուն մէջ գոյութիւն ունին 65 մարզական միութիւններ, ակումբներ, խումբեր։
19-րդ դարուն վերջին տարիներուն եւ 20-րդ դարասկիզբին Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծայր առած հայ մարմնամարզական շարժումը, ոտնագնդակի եւ տարբեր մարզաձեւերու բացուած հայկական ակումբները նախակարապետն են մարմնակրթանքի միութիւններու ստեղծման։ 1919 Օգոստոս 19-ին Պոլսոյ մէջ կը կատարուին յետ պատերազմեան Հայկական Առաջին Ողիմպիական Խաղերը, իսկ 1920, 5 Սեպտեմբերի Հայկական Ողիմպիական Խաղերուն հանդիսավարներէն մէկն է Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան ներկայացուցիչը։
Հ․Մ․Ը․Մ․ կը հիմնուի 1918 Պոլսոյ մէջ։ Առաջին Պատգամաւորական Ժողովը կը գումարուի 1920, 9 Մայիսին Եսայեան վարժարանին մէջ։ Ցեղասպանութենէն փրկուած հազարաւոր որբերուն հոգեկան եւ մարմնական առողջութեան հոգ պէտք էր տարուէր եւ այդ պատճառով հայկական ակումբները կը համատեղուին եւ կը հիմնուի Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւնը իր մասնաճիւղերով։ 1920, 7 Օգոստոսին մեկնարկած Սկաուտական Միջազգային մեծ բանակումին, կը մասնակցին 26 հայ սկաուտներ։ Շուտով կը տարածուի Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան տարածքին եւ Օսմանեան Կայսրութեան մնացած հողատարածքին հայահոծ շրջաններուն։ Թուրքիայէն դուրս Հ․Մ․Ը․Մ․-ի ոտնագնդակի խումբերը (1920) կը բացուին Պուլկարիոյ կարգ մը քաղաքներուն մէջ եւ ՅունաստանիՔոմոթինի քաղաքը եւ Աթէնք (Աթէնքի մէջ՝ Պոլսէն եկած ու հաստատուած), 1922-ին Աթէնքի «Հայ Աստիճանաւոր Սկաուտներու Խումբ», իսկ 1923-ին «Յունաստանի Հայ Մարզիկներու Միութիւն» ոտնագնդակի խումբը։ Փոքր Ասիոյ Աղէտէն (յունական բանակին նահանջ եւ հայ գաղթականութեան հոսքը դէպի Յունաստան, Լիբանան եւ Եգիպտոս) անմիջապէս ետքն է որ կը ստեղծուին Հ․Մ․Ը․Մ․-ի մասնաճիւղեր, նախ վերոնշեալ շրջաններուն մէջ (1924) եւ ապա Եւրոպայի ու Ամերիկայի (բացարաբար 1921-ին, Նիւու Եորքի մէջ) երկիրներուն մէջ։ Մինչեւ այսօր Սփիւռքի տարածքին ունի բեղուն գործունէութիւն։
Համահայկական խաղերը կը կայանան ամէն չորս տարի Հ․Հ․ մէջ։ Առաջին Համահայկական Խաղերը տեղի կ՛ունենան 1999-ին։ Այս խաղերուն կը մասնակցին անհատներ եւ զանազան մարզաձեւերու հաւաքականներ։ Խաղերը համահայկական կը կոչուին, որովհետեւ մասնակցողները բացի Հ․Հ․ քաղաքացի ըլլալէ, նաեւ Սփիւռքի հայկական ծագումով տարբեր երկիրներու քաղաքացիներ են։
Հայերը ունեցած են ողիմպիական խաղերու ախոյեաններ հին տարիներէն․ Տրդատ Դ․՝ գօտեմարտի ախոյեան, (281, սակայն այս խաղերուն ընթացքին ախոյեաններուն մասին փաստացի արձանագրութիւնները չկան) եւ Վարազդատ (369) կռփամարտի ախոյեան։
Ոտնագնդակը լայն ընդունելութիւն գտած է ժողովրդային խաւերէն ներս։ Հայ մարզիկներ միջազգային համբաւի կ՛արժանանան։ Հայաստանի Ոտնագնդակի Ազգային Հաւաքականը Հ․Հ․ կը ներկայացնէ ոտնագնդակի միջազգային մրցաշարքերուն եւ առանձին հանդիպումներուն ընթացքին։
Հայաստանի մէջ ճատրակը՝ շախմատ, ծանօթ է միջնադարէն, սակայն ժողովրդային խաւերուն մէջ լայն տարածում գտած է Խորհրդային Հայաստանի տարիներուն ընթացքին եւ տասնամեակներ շարունակ հայ մարզիկներ եւ կամ Հ․Հ․ հաւաքականը ճատրակի համաշխարհային ախոյեանութեան մրջաշարքին առաջին կարգերը կը գրաւեն։
Պատմական, աշխարհագրական, կլիմայական եւ պատմա-քաղաքական պայմանները դեր խաղցած են հայկական խոհանոցի իւրայատուկ ըլլալուն։ Հայկական խոհանոցը ունի մօտաւորապէս 2500 տարուան պատմութիւնը։ Ան, հարաւային Կովկասի ամենահինն է, իսկ Ասիոյ՝ ամենահիներէն։ Հայկական խոհանոցի բազմաթիւ կերակրատեսակներուն պատրաստման արարողութիւնը մինչեւ այսօր՝ Հ․Հ․, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին հայ բեկորներու մնացորդացին մէջ եւ Սփիւռքի, մնացած է ամփոփոխ։
Խորոված
Հերիսա կամ Հերիսա, բանջարեղէններով
Հայկական ապուխտ․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Հայկական լաւաշ
Հայկական երշիկ․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Լոռի պանիր․ Հ․Հ․
Անուշապուր․ տարածուած է նաեւ Սփիւռքին մէջ
Հայկական խաշ
Հայկական տոլման
Պանրածաղ՝ հայկական պէօրէք
Մանթը․ նկարին՝ ապուրը
Սեւանի Իշխանաձուկը, նախքան եփելը
Ղափամա
Ժինգիալով հաց
Եունեսքոյի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին Հայաստանի Յուշարձաններու ցուցակը
Հայկական եկեղեցին իր ծագման շրջանին, կ՛ունենայ կեդրոն Վաղարշապատը։ Անոր Մայր եկեղեցին՝ Սուրբ Էջմիածինն է։ Բագրատունիներու թագաւորութեան օրերուն, հայ եկեղեցւոյ կեդրոնը Անի մայրաքաղաքը կը փոխադրուի։ Անիի անկումէն ետք հայկական եկեղեցւոյ կեդրոնը Պատմական Հայաստանի հողերէն դուրս կը բերուի ու 1066 Փոքր Հայքի Ծամնդաւ շրջանը կը փոխադրուի։ Իսկ Կիլիկիոյ հայկական իշխանութեան շրջանին՝ 1147, Հռոմկլա բերդը, ուր կը մնայ մօտաւորապէս 150 տարի։ 1203 կը փոխադրուի Կիլիկիոյ մայրաքաղաք՝ Սիս, ուր կը մնայ Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան անկումէն ետքն ալ, մինչեւ 1441 թուականին, երբ կը վերահաստատուի Սուրբ Էջմիածնի մէջ։ Սակայն Սիսի կաթողիկոսութիւնը կը շարունակէ ծառայել Կիլիկիոյ հայութեան մինչեւ Ա․ Համաշխարհային Պատերազմը եւ անոր աւարտին կը փոխադրուի Լիբանանի Անթիլիասի շրջանը, ուր եւ մինչեւ այսօր կը ծառայէ Միջին Արեւելքի եւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մեծ մասին։
638 Էջմիածնի կաթողիկոսութեան որոշումով կը հիմնուի Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութիւնը, իբրեւ հետեւանք հայ եւ յոյն ուղղափառ եկեղեցիներու մրցակցութեան։
1113 կը հիմնուի (Արծրունիներու Վասպուրականի թագաւորութեան ժամանակ) Աղթամարի կաթողիկոսութիւնը, որ կը պահպանէ իր ինքնուրոյն վիճակը մինչեւ 1895 երբ կը դադրի գործելէ համիտեան ջարդերուն պատճառով։ Սեֆեւեաններու գերիշխանութեան ժամանակ, Կաթողիկոսութիւնը Էջմիածնի Մայր Աթոռին ենթակայ կը դառնայ։
1461 Օսմանցիներու Մեհմէտ Ֆաթիհ սուլթանը կը հիմնէ Պոլսոյ Հայկական Պատրիարքութիւնը, որ տարիներուն ընթացքին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ ապրող հայերուն կրօնական բարձրագոյն իշխանութիւնը կը հանդիսանայ։
17-րդ դարուն, երբ Հայաստանը կը բաժնուի օսմանցիներուն եւ սեֆեւեաններուն միջեւ, Սուրբ Էջմիածինը Պարսկական Կայսրութեան ենթակայ կը դառնայ։
.svg)
Հայկական բարձրաւանդակը, դիտուած Հայկական Տաւրոսի Նեմրութ լեռէն՝ 26-6-2015
Արտոս լեռը․ դիտուած Վանայ լիճին Աղթամար կղզիէին (դէպի հարաւ)
Ծաղկաւէտ գագաթ․ Անդիպոնտական լեռնաշղթայ
Հայկական Տաւրոս․ լեռնաշղթային մաս մը
Թոնտուրէկ
Մնձուր Բիւրակնեան լեռնաշղթան
Արագած քառագագաթ
Թրիալէթի լեռնաշղթայ, Փոքր Կովկաս, Վրաստան
Վիրահայոց լեռնաշղթայ, Հ․Հ․, Վրաստանի սահմանին վրայ
Գեղամայ լեռնաշղթայ
Վարդեսնիսի լեռնաշղթայ
Զանգեզուրի լեռնաշղթայ
Արցախի լեռնաշղթայ․ Կարկառ գետի կիրճը
Իշխանասար․ Զանգեզուրի լեռնաշղթայ
Արարատ լեռ․ Մեծ ու փոքր Մասիսները, 3D պատկեր
Նեմրութ լեռնագագաթ․ արեւելեան կողմի սրբավայրը։ Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթային արեւմտուքը։
Արեւածագը հայկական բարձրաւանդակին վրայ, դիտուած Նեմրութ լեռէն՝ հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայ, նկար՝ 2015.
Այծպտկունք 3174 մ․
Սուկաւէտ․ Հայկական Պար
Սիփան լեռ
Նեմրութ (հրաբուխ լեռ), Վանայ լիճին հարաւ-արեւմուտքը
Մարաթուկ կամ Մարութայ սար
Մեծ Իշխանասարի գագաթը եւ վարը՝ Սեւ լճակը
Ուղտասար եւ համանուն լճակը
Պայտասար, Կոտայքի մարզ
Բարգուշատի լեռներ, Սիւնիք
.JPG)
.jpg)
Արեւելեան Տիգրիս գետին հովիտը
Արեւմտեան Տիգրիս գետին ջրամբարը
Արեւելեան Եփրատ կամ Արածանի
Արեւմտեան Եփրատ․ երբ կ՛անցնի Երզնկայէնյէն
Ճորոխ գետ
Արփա գետը կը ճեղքէ Արենի գիւղը
Թարթառ գետը
Աղստեւ գետը Դիլիջանը կը ճեղքէ
Քասախ գետը եւ Օշականի հնգաթռիչք կամուրջը
Հրազդան գետ, Երեւան․ նկարին կեդրոնը՝ «Թումօ ստեղծարար արուեստագիտութեան կեդրոն»ը։
Ազատ գետին կիրճը ուշ աշնան
Որոտանը կը ճեղքէ Սիսեանը
Սպանդարեանի ջրամբարը
Սիսիան գետ․ Որոտանին հարկատուներէն
Տոլորսի ջրամբար
Ծործոր գետը կ՛անցնի Որոտնավանքէն
Շաքիի ջրվէժը
Շաքի գետակ
Դեբետ գետ
Ալիս գետը
Թորթումի շրվէժը Յուլիս ամսուն․ Կարնոյ շրջան
Մենչունայի ջրվէժ, Արդուին, Հայկական Բարձրաւանդակի հիւսիսը
Քասախի ջրվէժ
Շաքիի ջրվէժ
Շինուհայրի ջրվէժ, Որոտան գետի ձախ աւաանին վրայ, Սիւնիք
Ջերմուկի ջրվէժ
Հերհերի ջրվէժ, Վայոց Ձոր
.jpg)
.jpg)
.jpg)
1Jermuk.jpg)
Արճակ լիճ, Վասպուրական
Ծովակ կամ Չըլտըր լիճ
Բերդալիճ եւ Ծղուկ լեռ
Ակնա կամ Այղր լիճ
Մեծամօր լիճ
Արմաղանի լճակ
Ակնալիճ
Ապրէի լիճ
Բարձրունի լիճ
Լուսնալիճ
Անանուն լիճ
Սեւ լիճ․ դիտուած Մեծ Իշխանասարի գագաթէն (Սիւնիքի բարձրաւանդակ)
Եղեգնալիճ
Գոշ լիճ
Պարզ լիճ
Ծովք լիճ
Աժդահակ լերան խառնարանային լիճը
Քարի լիճ․ 3207 մ․ բարձրութեան վրայ
.jpg){kind=small}
.jpg)
.jpg)
Վենետիկ․ Սուրբ Ղազար վանքը, համանուն կղզիին վրայ
Վիեննայի Մխիթարեաններու վանքը․ նկար՝ մուտքը
Թիֆլիսի Ներսիսեան Ճեմարանը
Մոսկուայի Լազարեան Ճեմարանը
Խաչատուր Աբովեան
.JPG)
.jpg)
Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու առաջին յուշարձանին լուսանկարը, հաստատուած 1919-ին Պոլսոյ մէջ (Թաքսիմ հրապարակ), կազմաքանդուած՝ 1922-ին։
Հայ կամաւորներ, 1914 - Խեչօ, Դրօ, Արմէն Գարօ
Հայ կամաւորական 2-րդ գունդը․ հրամանատարն է՝ Դրօ
Հայ կամաւորական 4-րդ գունդը․ հրամանատարն է՝ Քեռի
Հայ կամաւորական 3-րդ խումբը․ հրամանատարն է՝ Համազասպ
Հայ կամաւորական 1-ին գունդը․ հրամանատարն է՝ Անդրանիկ
Յովսէփ Արղութեան․ 7-րդ գունդի հրամանատար
Արամ Մանուկեան․ Վանի ինքնապաշտպանութեան ղեկավար, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան Ներքին գործերու նախարար։
.svg)
.jpg)
Երեւանի ելեկտրակառք
Կառաշար․ Երասխի կայարան, Ատրպէյճանի սահմանակից
Երեւանի Մեթրօ
Երեւանի Զուարթնոց Միջազգային օդակայանը
Շիրակի (Կիւմրի) Միջազգային օդակայանը
Հ․Հ․ երկաթուղագիծի քարտէս․ Կապոյտ գիծերը 10 Նոյեմբեր, 2020-ի համաձայնութեամբ պիտի վերաբացուին։
.jpg)
Խորոված
Հերիսա կամ Հերիսա, բանջարեղէններով
Հայկական ապուխտ․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Հայկական լաւաշ
Հայկական երշիկ․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Լոռի պանիր․ Հ․Հ․
Անուշապուր․ տարածուած է նաեւ Սփիւռքին մէջ
Հայկական խաշ
Հայկական տոլման
Պանրածաղ՝ հայկական պէօրէք
Մանթը․ նկարին՝ ապուրը
Սեւանի Իշխանաձուկը, նախքան եփելը
Ղափամա
Ժինգիալով հաց
.JPG)
Օծունի եկեղեցի, Լոռի
Մատուռ․ Այգեհատ, Լոռի
Հին աղբիւր․Այգեհատ, Լոռի
Ս․ Գէորգ, Ակորի, Լոռի
Աղթալայի վանք․ Լոռի
Նկարներ Վանաձորէն
Ալավերտի․ նկարուած Սանահին աւանէն, Լոռի
Շամլուղ․ Լոռի
Ստեփանաւան․ նկարներ․ Լոռի
Դեբետ գետ․ Լոռի
Կիւմրի․ Շիրակ
Արթիկ․ Շիրակ
Մարալիկ, Շիրակ
Շիրակի դաշտը՝ Յունիսին
Շիրակի Լեռնաշղթան
Հառիճավանք․ Շիրակ
Թորոսագիւղ, Շիրակ
Արփի լիճը գառնան․ Շիրակ
Ախուրեան գետ․ Շիրակ
Մայիսեան գիւղ, հին գերեզմանատունը․ Շիրակ
Ախուրեանի ջրամբարը, Շիրակ
Ախուրեան գետ․ հիմ կամուրջի աւերակները․ Ձախին՝ Անի հին մայրաքաղաքը (Թուրքիա)
Մաշտող Հայրապետի եկեղեցին, Կոտայք
Ս․ Յովհաննու Մկրտիչ, Աբովեան քաղաք, Կոտայք
Բջնի, բերդին աւերակները, Կոտայք
Գեղամայ Լեռներուն համայնապատկերը մինչեւ Սեւանայ լիճ, Կոտայք
Աժտահակ լեռ, Կոտայք
Աղբիւրակի (Հրազդան) Ձրամբարը, Կոտայք
Մարմարիկի ջրամբարը, Կոտայք
Ծաղկաձոր, Կոտայք
Աշտարակ․ Արագածոտն
Թալին․ Արագածոտն
Հին բնակատեղ, Արագածոտն
Մխիթար Գոշ,տառերու պուրակ․ Աշտարաւան, Արագածոտն
Բերդկունքի ամրոցը․ Գեղարքունիք
Վանեվանք, 10-րդ դար․ Գեղարքունիք
Արեգունի լեռներ, Սեւանայ լիճ․ դիտուած «Վազգէնեան Աստուածաբանական Կաճառ»էն, Գեղարքունիք
Ս․ Գրիգոր Նարեկացի, Արմաւիր
Արմաւիրի կայարանը, 1927, Արմաւիր
Էջմիածնի Մայր Տաճարի բակը, Արմաւիր
Դիլիջանի Ազգային Պարտէզը, Տաւուշ
Տաւուշ․ հայ-ատրպէյճանական սահմանը
Մասիս քաղաք, Արարատի մարզ
Վեդի քաղաք, Արարատի մարզ
Այգեպատ, Զօրավար Անդրանիկին արձանը, Արարատի մարզ
Արարատ․ Վազգէն Սարգսեանի տուն-թանգարան․ Արարատի մարզ
Դուին․ Արարատի մարզ
Արարատի մարզը վերէն դիտուած
Զանգակատուն․ Արարատի մարզ
Լուսաշող․ Արարատի մարզ
Վանաշէն․ Ցեղասպանութեան զոհերուն յիշատակին յուշարձան, Արարատի մարզ
Ձկնաբուծական տնտեսութիւն, Սիփանիկ գիւղ, Արարատի մարզ
Նորաշէն եւ Վերին Արտաշատ գիւղերը, Արարատի մարզ
Ձկնաբուծական տնտեսութիւն Սայաթ-Նովա համայնք, Արարատի մարզ
Մարմարաշէն․ Ս․ Գէորգ եկեղեցի, Արարատի մարզ
Արբաթ գիւղը եւ Արարատ լեռը Զուարթնոց օդակայանէն, Արարատի մարզ
Լուսառատ․ նկարուած Խոր Վիրապէն, Արարատի մարզ
Բաղաբերդ, 4-րդ դար, Սիւնիք
Մելիքի կամուրջը (1855), Որոտան գետի վրայ, Սիւնիք
Գարեգին Նժդեհի յուշարձան, Ղափան, Սիւնիք
Ղափան, Սիւնիք
Հալիձոր, Սիւնիք
Մեղրի, Սիւնիք
Սիսիան եւ Ս․ Յովհաննէս եկեղեցին, Սիւնիք
Շինուհայր գիւղ եւ Որոտան գետի կիրճը, Սիւնիք
Դեղ, Սիւնիք
Գորիսին սրածայր ժայռերը, Սիւնիք
Զանգեզուրի ապաստանարան-անտառը
Գորիսի եւ Շաքիի միջեւ բնապատկեր, նկարուած M2 մայրուղիէն
Սատանի կամուրջը, Սիւնիք
Ջերմային լիճ, Սատանի կամուրջին մօտ․ Սիւնիք
Քարանձաւ․ Որոտան գետի կիրճ
Սատանի կամուրջին տակ գտնուող հանքային ջրաւազան․ Սիւնիք
Սատանի կամուրջին տակ գտնուող հանքային ջրաւազաններ
Երեւանէն Աբովեան ճամբուն վրայ, նկար 2017
Հայաստանի բնութիւնը․․․
Բջնի գիւղին եւ բերդին համայնապատկեր
Չորուտի վանքի աւերակները, Աղուերան, 2017
Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա
.JPG)
.jpg)
.jpg)
,_ArmAg_(1).jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
_04.jpg)
