Մկրտիչ Փորթուգալեան

Մկրտիչ Փորթուգալեան;
Նաեւ յայտնի է իբրեւ	Hrant
Ծնած է	21 Հոկտեմբեր 1848
Ծննդավայր	Գում գաբու, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	26 Սեպտեմբեր 1921 (72 տարեկանին)
Մահուան վայր	Մարսէյլ, Բուշ-դյու-Ռոն
Քաղաքացիութիւն	Օսմանեան Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Մասնագիտութիւն	քաղաքական գործիչ, լրագրող, ուսուցիչ, թարգմանիչ, գրագէտ և հրատարակիչ
Աշխատավայր	Արմենիա, Ասիա, Մանզումէի Էֆքեար և Մեղու Հայաստանի
Վարած պաշտօններ	գլխաւոր խմբագիր
Կուսակցութիւն	Արմենական Կուսակցութիւն

Մկրտիչ Փորթուգալեան (21 Հոկտեմբեր 1848(1848-10-21)^[1], Գում գաբու, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 26 Սեպտեմբեր 1921(1921-09-26), Մարսէյլ, Բուշ-դյու-Ռոն^[3]), Փորթուգալեան յեղափոխական շարժման առաջին ռահվիրան, որ շրջեցաւ հայկական գաւառներ, ինքնապաշտպանութեան մղեց հայ ժողովուրդը, որ երկար ժամանակ կ'ապրէր ստրկութեան ծանր լուծին տակ։ Ան մէկ կողմէ իբրեւ ուսուցիչ ազատատենչութեան գաղափարը սերմանեց նոր սերունդին մօտ. իսկ միւս կողմէ «Արմէնիա»յով դարձաւ դրօշակ ազատագրական շարժումին^[3]^[4]։

Կենսագրական գիծեր

Փորթուգալեան ծնած է Պոլսոյ Գում Գափուի թաղը։ Յաճախած է իր թաղի Մայր Վարժարանը։ 1863-ին անցած է Սամաթիոյ Սուրբ Սահակեան դպրոցը, ուրկէ շրջանաւարտ ըլլալէ ետք, մուտք գործած է ուսուցչական ասպարէզ։ Կարգ մը անհատներու ընկերակցութեամբ, հիմնած է հրատարակչական ընկերութիւն մը եւ տարած՝ թարգմանչական աշխատանք։ Իբրեւ ուսուցիչ ղրկուած է Եւդոկիա, «Ոսկեան Ճեմարան»ը, որ փայլուն անունով խեղճ վարժարան մըն էր։

Յունուար 1873-ին թրքական կառավարութիւնը բանտարկած է Փորթուգալեանը եւ փակած՝ Եւդոկիոյ «Վարդուհեան« վարժարանը, որուն տնօրէնն էր։ Բանտէն ազատելէ ետք, Փորթուգալեան 1873-1875 թուականներուն խմբագրած է «Ասիա» լրագիրը Պոլսոյ մէջ։ Եղած է Արեւմտեան Հայաստանի գաւառներուն մէջ լուսաւորութիւն տարածելու նպատակով ստեղծուած «Արարատեան ընկերութիւն Հայոց»-ի հիմնադիր անդամ եւ ատենապետը։ 1881 թուականին Վանի մէջ հիմնած է Հայկազեան կեդրոնական վարժարանը։ 1877-1878 թուականներուն ռուս-թրքական պատերազմի, Սան Սթեֆանոյի բանակցութիւններու եւ Պերլինի վեհաժողովի օրերուն շրջած է Հայաստանի, Անդրկովկասի քաղաքներուն մէջ, հայ ժողովուրդը զինուած պայքարի կոչելով։ Փորթուգալեանի խորհուրդով եւ մասնակցութեամբ Վանի մէջ ստեղծուած է «Սև խաչ» ազատագրական կազմակերպութիւնը, 1885 թվականի Յունուար-Փետրուարին՝ «Հայրենասիրաց ընկերութիւնը։ Մարտի 15-ին թրքական իշխանութիւնները Փորթուգալեանը արտաքսած են։ Ան անցած է Մարսէյլ, ուր հրատարակած է«Արմենիա» պարբերականը։ Ըստ Փորթուգալեանի, համազգային յեղափոխութեամբ պէտք էր թօթափել օսմանեան լուծը եւ հռչակել Հայաստանի անկախութիւնը։ Ան գնահատած է հայ եկեղեցիի դերը հայապահպանման եւ ազգային համախմբման գործին մէջ, չընդունելով սակայն հայ հոգեւորականութեան ղեկավար դերը ազգային կեանքին մէջ։ Փորթուգալեան կը մտածէր, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918) տարիներուն Դաշնակից պետութիւններու օգնութեամբ հայերը կրնան լուծել իրենց դատը, եւ կոչ ըրած է կամաորներով ու նուիրատուութեամբ օգնել Դաշնակիցներուն։ Անոր կարծիքով, արեւմտահայերը կրնային փրկուիլ Ռուսաստանի հովանաւորութեան տակ անցնելով։

Երկեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի տնակը։ Սէն-Բիէր, Պէռնարտէն տը, Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլի, Կ. Պոլիս, տպ. Մ. Էքսէրճեան, 1874։
Սաղմոս Իսրայէլի։ Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլի, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1886։
Վարդապետարան Հայաստանի ազատութեան։ Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլի, 1848-1921, Մարսէյլ, Հայոց հայրենասիրական միութեան հրատարակչութիւն, 1889։
Հայաստանի թշուառները։ Իրական վէպ, Թիւթիւնճեան Մկրտիչ Սարգիսի, Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլ, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1889։
Թիւրքիայի հայերն և իրենց դրացիներ։ Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլի, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1890։
«Արմէնիա»ի յուշարար։ Ա. տարեկան (1885-1886), Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլի, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1890։
Նմոյշներ Մ. Փորթուգալեանի գրած ոտանաւորներէն, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1891։
Գրացուցակ «Արմենիա»-ի խմբագրատան, Մարսէյլ, ա. հ., 1891:
Մի պուլկար հայրենասէր (Զաքարիա Սթոյանով), Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1894։
Ժողովրդական ընթերցարան։ Յետ այբուբենն աւարտելուն, Պատկանեան գրական ընկերութիւն, Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափաէլի, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, Ա. թ։
Հայ դիւցազնուհի մը։ Ոսկան Ս, Փորթուգալեան Մկրտիչ Ռափայէլի, Բ. տպագրութիւն, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1912։
Մի գաղթէք, Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1913։

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,0 ^1,1 https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9756279t/f163
↑ Krikorian A., Heratchian H. Le dictionnaire biographique: Arméniens d'hier et d'aujourd'hui — Maisons-Alfort: 2021. — P. 475–476. — ISBN 978-2-905686-93-0
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q208314"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114588221"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114574126"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114555440"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 «Հայ Յեղափոխութեան Գաղափարի Սերմնացանները»
↑ «Վիեննայի Մենաստանին Մամուլին Շտեմարանը- ԱՐՄԷՆԻԱ»։ արտագրուած է՝ 2022-12-15

Աղբիւրներ

Դէմքեր հայ ազատագրական շարժումէն, Գաբրիէլ Լազեան, «Յուսաբեր» Գահիրէ, 1949։
Մկրտիչ Փորթուգալեան (Մի էջ յեղափախական մտքի պատմութիւնից), «Վէմ», 1936 թիւ 4։
Սիպիլ, Հերոսը։
Հրանդ, Իր դաւանանքը։
Զապէլ Եսայեան, Հայ կնոջ կողմէ
Թորոսյան Պ. Ռ., Ո՞վ է Մկրտիչ Փորթուգալեանը։ Նիւ Յորք, 1912։
Քառասուն տարուան աշխատաւորը, Մկրտիչ Փորթուգալեան, ԿՊ, 1914։

[[https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9756279t/f163_https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9756279t/f163]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-1] 1,0 ^1,1 https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9756279t/f163

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q47461344"_data-entity-id="Q114555440"><i_class="wef_low_priority_links">[[:d:Q114574126|Krikorian&nbsp;A.]],_[[:d:Q114588221|Heratchian&nbsp;H.]]</i>_[[:d:Q114555440|Le_dictionnaire_biographique]]:_Arméniens_d'hier_et_d'aujourd'hui<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:fr:Maisons-Alfort|Maisons-Alfort]]:_2021._—_P.&nbsp;475–476._—_ISBN_978-2-905686-93-0</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q208314"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114588221"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114574126"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114555440"></a></div>-2] Krikorian A., Heratchian H. Le dictionnaire biographique: Arméniens d'hier et d'aujourd'hui — Maisons-Alfort: 2021. — P. 475–476. — ISBN 978-2-905686-93-0
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q208314"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114588221"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114574126"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114555440"></a>

[աաա-3] 3,0 ^3,1 «Հայ Յեղափոխութեան Գաղափարի Սերմնացանները»

[4] «Վիեննայի Մենաստանին Մամուլին Շտեմարանը- ԱՐՄԷՆԻԱ»։ արտագրուած է՝ 2022-12-15

[1]

[2]

[3]

[4]