Վանաձոր

Վանաձոր
Քաղաք
	Վանաձոր
Երկիր	Հայաստան
Հիմնադրուած է՝	1828
Տարածութիւն	25,1 քմ²
ԲԾՄ	1350±1 մեթր
Պաշտօնական լեզու	հայերէն
Բնակչութիւն	90 525 մարդ (2017)
Ժամային գօտի	UTC+4։00
Փոստային ցուցանիշ	2001–2024
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	36
Անուանուած է	Սերգեյ Կիրով?
Պաշտօնական կայքէջ	vanadzor.am

Վանաձոր, Հայաստանի մեծութեամբ երրորդ քաղաքն է եւ հանրապետութեան հիւսիսային մասին մէջ կը գտնուի Լոռիի մարզին կեդրոնը։ Բնակչութիւնը 100,000-էն աւելի է։ Վանաձորի նախկին անունը Կիրովական էր, իսկ քաղաքի հին անունը՝ Ղարաքիլիսա^[1]։

Պատմութիւն

Քաղաքացիական բնակավայր է 1924-էն։ 1929-1930 թուականներուն կազմուած է Ղարաքիլիսայի (հետագային՝ Կիրովական, այնուհետեւ Վանաձոր) առաջին յատակագիծը (ճարտարապետներ՝ Կարօ Հալապեան, Միքայէլ Մազմանեան եւ Գէորգ Քոչար), որմով կը նախատեսուէր քաղաքին տարածքը ընդլայնել արեւմտեան եւ արեւելեան ուղղութիւններով՝ Դիմաց թաղամասին մէջ^[2]։

Մինչեւ 1935 կոչուած է Ղարաքիլիսա։ իւնուար 1935-ին Հայկական ԽՍՀ Կեդրոնական գործադիր կոմիտէին նախագահը կ'որոշէ յեղափոխական Սերգէյ Միրոնովիչ Կիրովի յիշատակը յաւերժացնելու նպատակով Ղարաքիլիսա քաղաքը վերանուանել Կիրովական։ 1939-ին գլխաւոր յատակագիծով (ճարտարապետներ՝ Ն. Զարքարեան, Ա.Մինասեան) որոշակի դարձած է քաղաքին պատկերը՝ զարգացման հեռանկարներով (արդիւնաբերական կեդրոն եւ ամառանոց)։ 1949-ին կազմուած է նոր գլխաւոր յատակագիծ մը (ճարտարապետներ՝ Յ. Դաւթեան եւ Ռ. Գրիգորեան)։ 1950-ական թուականներուն կառուցուած է Կիրովի անուան (այժմ՝ Հայքի) հրապարակը՝ քաղաքին վարչակառավարչական կեդրոնը։ Անսամպլային կառուցապատման ուշագրաւ նմուշներ են Տիգրան Մեծ պողոտան, Թումանեան փողոցը եւ Շահումեանի հրապարակը՝ իր արհեստական լիճերով, եւ քաղաքային կեդրոնական այգին։ ԺԹ. դարուն քաղաքին մէջ եղած է երկու եկեղեցի՝ կառուցուած 1831-ին (1828-ի երկրաշարժէն քանդուած հին եկեղեցւոյ տեղը) եւ 1895-ին (ռուսական եկեղեցին)։

Նախախորհրդային շրջանին հոս գործած են եկեղեցական ծխական (հիմնուած 1853-ին), Օրիորդաց (1879), պետական երկդասեայ ռուսական (1897) եւ ռուս պաշտօնեաներու զաւակներու (1908) դպրոցներ։

Վանաձոր կը գտնուի Փամպակի եւ Բազումի լեռնաշղթաներուն միջեւ ինկած նեղ ու երկար գոգաւորութեան մէջ՝ Փամպակ եւ Տանձուտ գետերու միախառնման վայրին մէջ։ Քաղաքէն կ'անցնի Թիֆլիս-Գիւմրի երկաթուղին, ինչպէս նաեւ քանի մը ինքնաշարժի խճուղիներ։ Ծովու մակերեւոյթէն 1350 մ բարձր է։ Քաղաքին մէջէն կը հոսին Փամպակ, Տանձուտ եւ Վանաձոր գետերը։ Քաղաքը ունի մեղմ, բարեխառն կլիմայ։ Վանաձորը եւ անոր շրջակայքը հարուստ են հնագիտական յուշարձաններով։ Օրինակ՝ քաղաքին արեւելեան մասին մէջ՝ Տանձուտ գետի աջ ափին (Դիմաց թաղամաս) գտնուած են վաղ պրոնզի դարաշրջանէն (Ք.ա.4-րդ հազարամեակ) վաղ հայկական շրջանին (Ք.ա. 6-5-րդ դարեր) վերաբերող բնակատեղիներ եւ այլ յուշարձաններ, որոնցմէ յատկապէս արժէքաւոր են Թագաւորանիստը եւ Մաշտոցի բլուրը՝ իրենց դամբարաններով։ Կ'ենթադրուի, որ նախկին Ղարաքիլիսա (սեւ եկեղեցի) անուանումը թաթարական է եւ դրուած է ԺԳ. դարու սկիզբը ներկայիս Վանաձորի հիւսիսային բլուրին վրայի սեւ քարէ եկեղեցւոյ անունով^[1]։ Խաչատուր Աբովեանի վկայութեամբ տեղացիները գաղթած են Երեւանէն։

1978-ին քաղաքին մէջ գործած են արդիւնաբերական 27 նախագիծեր։ Այդ ժամանակաշրջանին արդիւնաբերութեան յառաջատարը Ալեքսանդր Միասնիկեանի անուան քիմիական գործարանն էր (այժմ մասամբ կը գործէ «Վանաձոր-Քիմպրոմ» քիմկոմբինատ ՓԲԸ-ն)։ Ժամանակին քաղաքին մեծ նախագիծերէն եղած են քիմիական մանրաթելերու, ճշգրիտ գործասեղաններու, կահոյքի եւ կարի արտադրական միաւորումները։ «Պոլիմերսոսինձ» գիտաարտադրական միաւորումը իր բնագաւառին յառաջատար գիտական կեդրոններէն էր։ Հանրապետութեան եւ անոր սահմաններէն դուրս մեծ համբաւ ունեցած այն ատենուան Կիրովականի կահոյքի, մորթի-մուշտակի, կարի գործարանները, «Լոռի» հանքային ջուրերու գործարանն ու թեթեւ արդիւնաբերութեան այլ նախագիծեր։

Բնակչութիւն

Տարի	Բնակչութիւն
1831	494 մարդ	^[3]
1873	2017 մարդ	^[3]
1897	3917 մարդ	^[3]

Տարի	Բնակչութիւն
1922	6427 մարդ
1926	8640 մարդ	^[3]
1939	17 607 մարդ	^[3]

Տարի	Բնակչութիւն
1959	49 424 մարդ	^[3]
1970	106 691 մարդ	^[3]
1980	148 876 մարդ	^[3]

Տարի	Բնակչութիւն
2001	107 394 մարդ	^[3]
2004	106 300 մարդ	^[3]
2017	90 525 մարդ

Կրթութիւն

Վանաձորի մէջ կը գործեն պետական երկու բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններ՝ Հայաստանի Պետական Ճարտարագիտական Համալսարանի Վանաձորի մասնաճիւղը եւ Վանաձորի պետական համալսարանը, ինչպէս նաեւ ուսումնարաններ, երաժշտական, գեղարուեստի եւ մարզական դպրոցներ։

Վանաձորի պետական մանկավարժական հիմնարկը բացուած է 1969-ին, Հայկական հեռակայ մանկավարժական հիմնարկին հիման վրայ։ Ժամանակին ունեցած է 4 (չորս) բաժանմունք՝ պատմաբանասիրական, բնագիտական-թուաբանական, կենսաբանական, մանկավարժութեան եւ տարրական կրթութեան մեթոտիքայի (վերջինս՝ հայկական եւ ռուսական բաժիններով) առկայ եւ հեռակայ բաժիններ, 17 ամպիոն, 9 ուսումնագիտական տարրալուծարան, գրադարան (շուրջ 16200 հատոր գիրք) եւ մարզական համալիր։ Հիմնարկը կը պատրաստէր հայոց լեզու, հայ գրականութիւն, թուաբանութիւն, բնագիտութիւն, ուսուցման միջոցներ, պատմութիւն, կենսաբանութիւն, քիմիագիտութիւն, երգ-երաժշտութիւն, գիւղատնտեսագիտութիւն, նախադպրոցական հիմնարկներու մասնագէտներ եւ ուսուցիչներ։ Կը հրատարակէր գիտաշխատութիւններու եւ գիտական զեկուցումներու ժողովածոներ։ 1970-1977 թուականներուն հիմնարկը ունեցած է 5732 շրջանաւարտ (հեռակայ՝ 5000)։ Ժամանակին հոս ուսանելու եկած են նաեւ Վրաստանէն, Աբխազիայէն, , Ազրպէյճանէն եւ Հիւսիսային Կովկասէն։

Այսօր միջազգային կապերու շրջանակներուն մէջ ՎՊՄԻ-ն համագործակցութիւն մը կը ծաւալի Ֆրանսայի, Գերմանիոյի եւ Ռուսաստանի քանի մը համալսարաններու հետ։