Ասիա
Ասիա, երկրագունդին ամենամեծ ցամաքամասը, Եւրոպայի հետ կը կազմէ Եւրասիա աշխարհամասը: Հիմնականին կը գտնուի արեւելեան եւ հիւսիսային կիսագունդին մէջ։ Այն կը գրաւէ երկրագունդին 8.7%-ը եւ ցամաքին 30%-ը։ Ասիոյ մէջ կը բնակի մօտ 4.3 միլիառ մարդ, որն աշխարհի բնակչութեան 60%-ն է: Ասիոյ բնակչութիւնը կ'աճի բաւականին արագ, օրինակ՝ 20-րդ դարու ընթացքին բնակչութիւնը քառապատկուած է։ Տարածքը մօտ 43 միլիոն քմ2 է, իսկ կղզիներու հետ միասին՝ 44 միլիոն 363 հազար քմ2։ Ափագիծերու երկարութիւնը 62 հազար քմ է, ամենաբարձր կէտը Ճոմոլունկմայ (Էւերեսթ) գագաթն է (8848 մ), ամենացածը Մեռեալ ծովի մակերեւոյթն է՝ -405 մ։
Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ասիոյ մէջ եղած են աշխարհի շատ վաղ քաղաքակրթութիւններ, որոնք կը զարգանային խոշոր գետերու շուրջը։
Դիրքը Եւ սահմանները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հիմնականին տեղակայուած է Արեւելեան կիսագունդին մէջ (բացառութեամբ Չուքոթեան թերակզիի) եւ հասարակածէն հիւսիս։ Եւրոպայի հետ սահմանը սովորաբար կ'անցնէ Ուրալեան լեռներու արեւելեան ստորոտներով, Մուղոջարներով, Էմբայ գետով, ապա Կասպից ծովով, Արաքս գետով, Սեւ եւ Մարմարայ ծովերով, Վոսփորի եւ Տարտանելի նեղուցներով։ Ափրիկէյի հետ Ասիան միացուած է Սուեզի պարանոցով, Հիւսիսային Ամերիկայէն առանձնացուած է Պերինկի նեղուցով:
Ասիոյ աշխարհքաղաքական սահմանը փոքր-ինչ կը տարբերուի բնականէն։ Այն կ'անցնէ Արխանկելսքի մարզի, Գոմիի հանրապետութեան արեւելեան սահմաններով, Սուերտլովսքի եւ Չելեապինսքի մարզերու արեւելեան սահմաններով, Ղազախստանովով, իսկ այնուհետեւ հիւսիսային Կովկասի նախալեռներով մինչեւ Ազովի ծովը:
Աշխարհագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ասիան կ'ողողուի Հիւսիսային Սառուցեալ, Հնդկական եւ Խաղաղ ովկիանոսներով, իսկ արեւմուտքին մէջ Աթլանտեան ովկիանոսի ներցամաքամասին ծովերով (Ազովի, Սեւ, Մարմարայ, Եգէյական, Միջերկրական)։ Ատոր հետ գոյութիւն ունի ներքին հոսքի լայն շրջաններ՝ Կասպից եւ Արաբեան ծովերու աւազանները, Պայքալ լիճը այլն։ Պայքալ լիճը քաղցրահամ ջուրի պարունակութեան պաշարով առաջինն է աշխարհին մէջ, հոն կեդրոնացուած է քաղցրահամ ջուրի համաշխարհային պաշարներու 20%-ը (առանց սառցադաշտերու)։ Մեռեալ ծովը կը համարուի ամենախորը աշխարհին մէջ իր տեկտոնական իջուածքով (-405մ)։ Ասիայի ափերը հիմնականում քիչ կտրատուած են, կ'առանձնանան խոշոր թերակղզիները - փոքր Ասիայ, արաբական, հինդուստան, կորէական, կամչատկայ, չուկոտկայ, թայմիր եւ այլն։ Ասիայի ափերու մօտ խոշոր կղզինէր են - մեծ Զոնդեան, նովոսիբիրեան, սախալին, հիւսիսային Երկիր, թայուան, ֆիլիպիննէր, հայնան, Շրի-լանկայ, ճապոնական եւ այլն, զբաղեցնելով աւելի քան 2 միլիոն քմ սահման։ Ասիան հիմնականին բաղկացած է չորս հսկայ հարթավայրերից - արաբական, հնդկական, չինական, եւ Սիպիրեան: Տարածքի 3/4 - ը կը զբաղեցնեն լեռները եւ սարահարթերը։ Արեւելեան Ասիան աշխուժ հրաբոււխային տարածք է։ Ասիան հարուստ է տարբեր հանքանիւթերով (յատկապէս՝ վառելիքայ - էներգետիկ)։ Ասիայի մէջ ներկայ են մօտաւորապէս բոլոր տեսակի կլիմաները - Արգտիկականից` ծայր հիւսիսին մէջ, մինչեւ Հասարակածային` հարաւ-արեւելքին մէջ։ Արեւելեան, Հարաւային եւ Հարաւ-արեւելեան Ասիային կլիման մուսսոնային է։ Ասիայի մէջ կը գտնուի երկրագունդի ամենախոնաւ տեղը։ Այդ Չերապունջայ վայրն է Հիմալայների մէջ։ Միաժամանակ գործող կլիմաներն են - Արեւմտեան Սիպիրին մէջ՝ ցամաքամասային, Արեւելեան Սիպիրին մէջ եւ Սարիարկին մէջ՝ խիստ ցամաքամասային, Կենտրոնական, Միջին եւ Արեւմտեան Ասիայի տափաստաններու մէջ՝ կիսաանապատային եւ անապատային, որ բարեխառն ու մերձարեւադարձային գօտիներու կլիման է։ Հարաւ-արեւմտեան Ասիայի կլիման արեւադարձային անապատային է եւ ամենատաքն է Ասիայի մէջ։
Անուան ծագումնաբանութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ըստ խեթական էպոսի Փոքր Ասիայյի հիւսիս-արեւմտեան մասին մէջ կը գտնուէր Ասսուայ թագաւորութիւնը։ Անոնց նկատմամբ խէթերու յաղթանակը կը յիշատակուի Թուդխալիաս IV թագաւորի գրութիւններուն մէջ։ Յունական էպոսին մէջ այդ թագաւորութիւնը կ'անձնաւորուի Ասեայ արքայի կերպարով։ Ասեայ անունը յունական դիցաբանութեան մէջ կը կրէ Օկէանիդայն` Պրոմեթեւսի կինը, որմէ ալ, ըստ դիցաբանական աւանդոյթների առաջացած է աշխարհամասի անուանումը: Հերոդոտոսի ժամանակներուն յոյներու մօտ արդէն ընդունուած էր Ասիա անուանել ամբողջ աշխարհամասը:
Ֆիզիկա-աշխարհագրական բաժանումը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ասիան ընդունուած է բաժնել ֆիզիկա-աշխարհագրական հետեւեալ շրջաններու.
- Արեւմտեան Ասիա (Հարաւային Կովկաս եւ Մերձասիական լեռնաշխարհ);
- Հարաւ-արեւմտեան Ասիա (Արաբական թերակղզի եւ Լեւանդ);
- Հարաւային Ասիա (Հնդկաստան թերակղզին եւ Սրի- Լանկայ կղզին եւ Մալդիւեան կղզեխումբը);
- Հարաւ-արեւելեան Ասիա (Հնդկաչին թերակղզի, Մալայեան կղզեխումբ);
- Արեւելեան Ասիա (Գորէական թերակղզի, Ճաբոնական կղզիներ, Չինաստանի արեւելեան մասը);
- Հիւսիսային Ասիա (Սիպիր եւ Եւրասիայի հիւսիս-արեւելքը);
- Միջին Ասիա (Պամիր, Տեան-շան, Թուրանի իջուածքը):
Ասիան կը զբաղեցնէ երկրագունդի ամբողջ ցամաքի մէկ երրորդ մասը: Անոր ափերը հիւսիսէն կ'ողողուին Հիւսիսային սառուցեալ, հարաւէն` Հնդկական, արեւելքէն՝ Խաղաղ օվկիանոսները, արեւմուտքից՝ Ատլանտեան օւկիանոսի մաս կազմող Միջերկրական ծովը:
Ասիան ամենաբարձր աշխարհամասն է, նրա միջին բարձրութիւնը գրեթէ 3 անգամ աւելի է, քան Եւրոպայինը։ Այստեղ գերակշռում են լեռնաշղթաները եւ սարահարթերը, որոնք կազմում են տարածքի 3/4-ը։ Կենտրոնական մասում գտնւում է Տիբեթի սարահարթը, որի հարաւային եզրին բարձրանում են երկրագնդի ամենաբարձր լեռները՝ Հիմալայները (Ջոմոլունգմայ կամ Էւերեստ գագաթի բարձրութիւնը 8848 մ է)։ Ասիայում է գտնւում երկրագնդի ամենացածր կէտը՝ Մեռեալ ծովի ափին Գհոր իջուածքը (-405 մ)։
Ասիայի ժամանակակից ռելիեֆը ձեւաւորուել է երկրաբանական երկարատեւ ժամանակաշրջանի ընթացքում։ Կ'առանձնացուին նորագոյն ծալքաւորութեան երկու՝ Ալպ-հիմալայեան (Մեծ եւ Փոքր Կովկասի լեռներ, Հայկական, Փոքրասիական եւ Իրանական լեռնաշխարհներ, Զագրոսի, Կոպետդաղի, Էլբուրսի լեռներ, Հիմալայներ, Կառակորում) եւ Խաղաղօվկիանոսեան (Կորեակական, Կամչատկայի, Սախալինի եւ այլ լեռներ), եւ մէկ հին (Պամիր, Տեան-շան, Ալթայի, Արեւմտեան եւ Արեւելեան Սայեաններ, Մերձբայկալի ու Անդրբայկալի լեռներ) գօտիներ։
Ասիայի ռելիեֆին բնորոշ ձեւերէն են նաեւ սարահարթերը (Միջինսիպիրական, Արեւելաչինական, Դեկանի, Արաբական) եւ դաշտավայրերը (Միջագետքի, Ինդոս-գանգեսեան, Չինական Մեծ, Կուր-արաքսեան, Կոլխիդայի, Թուրանի)։ Ասիայի կլիման չափազանց բազմազան է, որը պայմանաւորուած է հիմնականին տարածքի ընդարձակութեամբ, հիւսիսէն հարաւ մեծ ձգուածութեամբ, ռելիեֆի մեծ հակադրութիւններով։ Հիւսիսային Ասիան աչքի կ'իյնայ արգտիկական եւ մերձագտիկական կլիմայով։
Վերխոյանսկի եւ Օյմեակոնի շրջաններուն կը գտնուի Հիւսիսային կիսագունդի ամենապաղ վայրը (-870C)` սառի բեւեռը: Տարուայ մեծ մասը Ասիայի հիւսիսը ծածկուած է ձիւնով, կը մոլեգնեն ձնահողմերը, փչեն սառցաքամիները, տունդրային մէջ կը բոցավառուին բեւեռափայլը: Դէպի հարաւ աշխարհամասին մէջ հսկայական տարածութիւններ կը զբաղեցնեն թաւախիտ ասեղնատերեւ անտառները` տայգան, որտեղ կ'աճին խեժափիճին, սիպիրեան եղեւնին, մայրին։ Այստեղ կը բնակուին արջեր, գայլեր, աղուէսներ, ճիւղէ ճիւղ կը թռչկոտին արագաշարժ սկիւռները, ծառերու մէջ կը պահուըտին գեղեցիկ սամոյրները։
Կենդրոնական ասիական սարահարթը եզերող լեռներն Ասիայի հարաւը կը փակեն հիւսիսային ցուրտ քամիներէն։ Հնդկական տաք օվկիանոսով ողողուող աշխարհամասի հարաւային ափերուն յաւէրժական ամառ է։ Այստեղ շատ տագ է, ամբողջ տարին առատ անձրեւներ կը տեղան, կ'աճին մշտադալար անտառներ՝ ջունգլիներ։ Հիմալայներից դէպի հարաւ գտնւում է երկրագնդի ամենաանձրեւոտ (12000 մմ) վայրը՝ Չերապունջին։ Տարուայ ընթացքին այստեղ այնքան անձրեւ է տեղում, որ եթէ թափուած ամբողջ անձրեւաջուրը հաւաքենք մէկ տեղ, ապա այն ջրածածկ կ'ընէ քառայարկ շէնքը։ Անտարներու մէջ կը բնակուին փիղեր, վագրեր, ռնգեղջիւրներ, կապիկնէր, բազմաթիւ գեղեցիկ թռչուններ:
Մեծ տարածութիւններ են զբաղեցնում անապատներն ու կիսաանապատները (Գոբի, Տակլա-մական, Կարակում, Կզըլկում, Թար, Ռուբ Էլ Խալի եւ այլն), ուր կ'աճին օշինդր, ուղտափուշ, սաքսաուլ։ Կենդանիներից հանդիպում են այծքաղներ, ուղտ, կուլան, Պրժեւալսկու ձի, մողէսներ եւ այլն։ Ասիայի մէջ շատ են ջրառատ, խոշոր գետերը (Եանցզի, Հուանհէ, Մեկոնգ, Ամուր, Լենայ, Ենիսեյ, Ինդոս, Գանգես, Եփրատ, Տիգրիս, Արաքս)։ Այստեղ են գտնւում աշխարհի ամենամեծ՝ Կասպից, եւ ամենախոր՝ Բայկալ, լիճերը։ Ընդերքին մէջ յայտնաբերուած են զանազան օգտակար հանածոներու (յատկապէս՝ նաւթի, գազի, քարածխի, երկաթի, գունաւոր մետաղներու եւ թանկարժէք քարերու) խոշորագոյն պաշարներ։
Արեւելեան Ասիայի ափերը ողողող Խաղաղ օվկիանոսին մէջ կան բազմաթիւ հրաբուխային կղզիներ, իսկ օվկիանոսի յատակին՝ քանի մը չափազանց խոր իջուածքներ (անդունդներ)։ Օրինակ՝ Մարիանեան իջուածքի ամենամեծ խորութիւնը 11 քմ-էն աւելի է, Ասիայի արեւելեան ծովեզերքին եւ կղզիներուն, ինչպէս նաեւ Ալպ-հիմալայեան երկրագոգածալքային գօտիին մէջ յաճախ տեղի կ'ունենան երկրաշարժեր եւ հրաբուխային ժայթքումներ։ Օվկիանոսին մէջ կ'առաջանան սարսափելի փոթորիկներ՝ թայֆուններ, որոնք հսկայական ալիքներ կը բարձրացնեն։ Թայֆունները կատաղի արագութեամբ կը սլանան դէպի ցամաք՝ ճանապարհին կոծանելով ամէն ինչ եւ իրենց հետ բերելով տեղատարափ անձրեւներ։
Արեւմուտքին մէջ Ասիայի ափերը կ'ողողուին Միջերկրական ծովի ջուրերը։ Անոր ափերուն ամրանը տագ է, ձմրանը՝ խոնաւ ու տաք։ Այստեղ կ'աճին արմաւենիներ, նարինջի ու կիտրոնի ծառեր։ Ասիայի հարաւ-արեւմուտքին մէջ Արաբական թերակղզիի ափերը կ'ողողուին Կարմիր ծովը: Բնական լանդշաֆտներն անխաթար պահելու, անհետացող բոյսերն ու կենդանիները փրկելու համար Ասիայի մէջ ստեղծուած են բազմաթիւ պահպանուող տարածքներ, ազգային պարկեր ու արգելոցներ (Խազարիբագ, Ինդրապուրայ, Սիխոտե-ալինի, Ուսսուրական, Կզըլկումի, Կարակումի, «Սեւանէ, «Դիլիջանէ եւ այլն): Գիտնականները հնագիտական պեղումներով պարզել են, որ բանական մարդն այստեղ յայտնուած է առնուազն 400 հզ. տարի առաջ: Ասիայի մէջ ձեւաւորուած են մոնղոլօիդ ռասան, աշխարհի խոշոր լեզուաընտանիքներէն վեցը, այդ թիւով` ամենախոշորները՝ հնդեւրոպական եւ չին-տիբեթական լեզուաընտանիքները։ Ասիան բազմազգ աշխարհամաս է. ազգերու եւ ազգութիւններու թիւն կ'անցնի 1000-էն։ Առաւել մեծաթիւ են չինացիները, հնդիկները, ճաբոնացիները, ռուսերը, պարսիկները, աֆղանները, տաճիկները եւ այլք։ Ասիայի մէջ ձեւաւորուած են եւ աշխարհով մէկ տարածուած համաշխարհային 3 կրօնները՝ հինդուիզմը, քրիստոնէութիւնն ու իսլամը, առաջաւորասիական եւ արեւելեան քաղաքակրթութիւնները։ Ամենավաղ քաղաքակրթութիւններն առաջացած են Միջագետքին մէջ, Ինդոս գետի աւազանին մէջ եւ Չինաստանին մէջ։ Այստեղ կառուցուած են աշխարհի առաջին քաղաքները, գրուել առաջին օրէնքները, ձեւաւորուել երկրագործութիւնը՝ ընտելացուել են շարք մը բոյսեր եւ կենդանիներ։
Մեզ հասած են հնագոյն ժամանակների մշակոյթի այնպիսի աշխարհահռչակ գլուխգործոցնէր, ինչպիսիք են Բաբելոնի, Պալմիրայի, Չինաստանի, Հնդկաստանի բազմաթիւ հեքիաթային տաճարները, պալատները, մզկիթները:
Ասիոյ երկիրները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ներկայ պահին Ասիայի տարածքին մէջ ամբողջութեամբ կամ մասամբ կը գտնուին 54 պետութիւն, որոնցմէ չորսը (Ապխազիայ, Չինաստանի Հանրապետութիւն, Հիւսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետութիւն) գրեթէ ճանչցուած են։ Չճանչցուած պետութիւններէն է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը:
- Արեւելեան Ասիա
- Ճափոն
- Քորէական թերակղզի
- Հարաւային Քորէա
- Հիւսիսային Քորէա
- Ռուսիա (Տարածքի մեծ մասը, սակայն բնակչութեան՝ փոքր մասը)
- Ինքնավար տարածքներ
- Չինաստան
- Ինքնավար Շրջաններ
- Չինաստան
- Հարաւային Ասիա
- Հարաւ-արեւելեան Ասիա
- Թայլանտ
- Մալայեական կղզաշար
- Պրունէյ
- Ինտոնեզիա (Տարածքի մեծ մասը)
- Մալայզիա
- Արեւելեան Թիմոր
- Սինկափուր
- Փիլիփիններ
- Մուսուլմանական Մինտանաուի Ինքնավար Շրջան
- Հնդկաչին
- Արեւմտեան Ասիա
- Կեդրոնական Ասիա
- Աֆղանիստան
- Թաճիքստան
- Թուրքմէնիստան
- Ղազախստան (Տարածքի 86%-ը)
- Ղրղզստան
- Ուզպեքիստան
- Ղարաղալփաքիստան
- Արեւելեան Ասիա
Բնակչութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ասիայի համար բնորոշ է բնակչութեան քանակի շատ բարձր միջին տարեկան աճը։ Այդ ցուցանիշով Ասիան կը զիջէ միայն Ափրիկէյին: Վերջին ժամանակներուն, սակայն, աճի տեմբերը քիչ մը իջած են եւ կազմած են 1.3 %: Ասիայի մէջ կ'ապրին երկրագունդի բնակչութեան 60 %-ը։ Չինաստանի ու Հնդկաստանի բնակչութիւնը միասին վերցուած, կը կազմեն երկրագունդի բնակչութեան 40 %-ը։ 7 պետութիւն ունին աւելի քան 100 միլիոն բնակչութիւն։
Ասիայի մէջ կ'ապրին մարդկութեան երեք գլխաւոր ռասաները. մոնկոլոիդ (չինացիներ եւ այլ), եւրոպոիդ (Հիւսիսային եւ Արեւմտեան Ասիայի ժողովուրդներ) եւ նեգրոիդ(Հարաւային եւ Հարաւ-արեւելեան Ասիայի քանի մը ժողովուրդներ)։ Բնակչութեան կազմը շատ բազմազան է։ Ասիայի մէջ առաջացած են շատ հնագոյն քաղաքակրթութիւնները՝ չինական, հնդկական, տիպեթա-մոնկոլական, միջինասիական, պապելոնեան եւ այլն։ Հարաւային եւ Հարաւ-արեւելեան Ասիայի հողագործութեան համար բարենպաստ շրջանները կը հանդիսանան մեծ թիւով ժամանակակից ժողովուրդներու ծագման վայրը։
Հիմնական տեղեկութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մակերեւոյթը՝ 43475 հազար քմ2 (կղզիներու հետ) Ամենամեծ բարձրութիւնը ծովի մակարդակէն՝ 8 848 մ (Էւերեստ լեռ) Ամենափոքր բարձրութիւնը ծովի մակարդակէն՝ - 405 մ (Մեռեալ ծովի մակարդակէն) Ամենահիւսիսային կէտը՝ 43°40′52″N 87°19′52″E / 43.6811°N 87.3311°E Չելիւսքին հրուանդան Ամենահարաւային կէտը՝ 43°40′52″N 87°19′52″E / 43.6811°N 87.3311°E Պիայ հրուանդան Ամենաարեւմտեան կէտը՝ 43°40′52″N 87°19′52″E / 43.6811°N 87.3311°E Բաբա հրուանդան Ամենաարեւելեան կէտը՝ 43°40′52″N 87°19′52″E / 43.6811°N 87.3311°E Տէժնեովի հրուանդան
Ասիայի աշխարհագրական կենդրոնին մէջ գտնուող քաղաքները՝ Իրկուտսկ, Կիզիլ:
Բուսականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ասիան կը պատկանի Հոլարկտիկն Պալէոարեւադարձային բուսաաշխարհագրական մարզերուն։ Վերջինս զարգացած է տաք պայմաններուն մէջ պահպանել դեռնս պալէոզոյեան ն մեզոզոյեան ֆլորայէն (հնագոյն պտերներ, գինկգոյ ծառն այլն) ժառանգուած տեսակներու բացառիկ հարստութիւն։ Հոլարկտիկ ֆլորան սառցապատումներու, տրանսգրեսիաներուն նորագոյն բարձրացումների հետեւանքով աղքատ է ու միօրինակ։
Ասիայի բուսականութիւնը կը փոխուի լայնակի զոնաներով՝ ծայր հիւսիսի տունդրաներէն մինչն խոնաւ արեւադարձային անտառներն ու Հարաւային կիսագնդի սաւաննաները։ Տունդրաներն անտառազուրկ են. կը բաժանուին սառուցիալ ն տիպիկ (քարաքոսային, մամռային, թփուտային) տունդրաներու։ Տունդրային կը փոխարինէ անտառատունդրան, որմէ ետք հարաւ կը տարածուի անտառային զոնան։ Ասիայի մէջ առաւել լայն է տայգայի ենթազոնան։ Լայնատերեւ անտառներու ենթազոնան հիմնականին պահպանուած է Հեռաւոր Արեւելքի մէջ՝ Բրիմորիէի, Մանջուրիայի, Գորէայի մէջ եւ յայտնի է Ճաբոն–Մանջուրական ֆլորիստական ենթամարզ անուամբ։ Այն չէ կրած անթրոպոգենի սառցապատումների ազդեցութիւնը, հարուստ է տեսակներով, էնդեմիկներով ու ռելիկտներով (թխկենի, ընկուզենի, հացենի, լորենի, լիանաներ եւ այլն)։ Անտառատափաստաններու եւ տափաստաններու զոնան լաւ արտայայտուած է Սիպիրի հարաւ-արեւմուտքին մէջ, մասամբ Հիւսիսային Սոնղոլիայի մէջ, Անդրբայկալիի մէջ ն Չինաստանի հիւսիս-արեւելքին մէջ։ Ղազախստանի ն մոնղոլիայի կենտրոնական մասում կը տարածուի կիսաանապատներու զոնան, Միջին Ասիայի, Ջունգարիայի, Տակլայ–Մականի մէջ եւ Մոնկոլիայի հարաւին մէջ՝ բարեխառն գօտիի անապատներու, իսկ լեւանտում եւ Իրանական բարձրաւանդակում՝ մերձարեւադարձային անապատների զոնան։ Անապատներին եւ տափաստաններին բնորոշ են չորասէր հացազգիները, օշինդրային խմբաւորումները, ինչպէս նաեւ աղադիմացկուն բոյսերը, որոնք կարելի կը դարձնեն այդ շրջակայքը միացնել Պոնտայ–Կենտրոնաասիական ֆլորիստական ենթամարզի մէջ։
Միջերկրականի Ասիական մասին մէջ (Փոքր Ասիայ, Լեւանտ) տարածուած են միջերկրածովեան տեսակէն չորասէր–թփուտային խմբակցութիւնները (մակուիս, շիբլեակ, ֆրիգանայ), իսկ Առաջաւոր Ասիայի կիսաանապատային բարձրաւանդակներուն մէջ՝ լեռնային տափաստանները ն ֆրիգանան։ Մուսոնային մերձարեւադարձներու համար նման են մշտադալար անտառները (Գորէայի եւ ճաբոնի հարաւ, Հարաւ-արեւելեան Չինաստան)։ Արեւադարձային անապատների զոնան արտայայտուած է ասիայի միայն արեւմտեան մասին մէջ (Արաբական թերակղզի, Թոար անապատ)։ Մնացած արեւադարձային շրջանները բռնուած են սաւաննաներով, չոր արեւադարձային եւ խոնաւ արեւադարձային անտառներով։ Հասարակածային զոնայի մէջ զարգացած են նման գիլէաները։ Հարաւային կիսագնդի արեւադարձային գօտիի (Զոնդեան կղզիներ) բուսականութիւնը մասամբ նման է աւստրալիականին։ Զարգացած են լեռնային բուսականութեան տիպերը (տունդրա, տայգա, փշատերեւ–լայնատերեւ եւ լայնատերեւ անտառներ եւ այլն)։
Ասիայի բուսականութիւնը բարեխառն է եւ արեւադարձային լայնութիւններուն մէջ մարդու ներգործութեամբ այնքան փոխուած է, որ այժմ հնարաւոր չէ վերականգնել անոր սկզբնական տեսակը։ Ասիան տուած է կուլտուրական բոյսերու 65%-ը։
Կենդանական աշխարհ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ասիայի զգալի մասի կենդանական աշխարհը կը պատկանի Հոլարկտիկ մարզի Պալէոարկտիկ բաժնին։ Կրելով սառցապատման ազդեցութիւնը՝ այն զարգացած է պաղ եւ չորային պայմաններուն եւ նման է Եւրոպայի ու Հիւսիսային Ամերիկայի կենդանական աշխարհին։ Արաբական թերակղզիի հարաւի կենդանական աշխարհը մօտ է աֆրիկականին եւ կը պատկանի Եթովպիական մարզին, Հարաւային Ասիայինը (Հնդկաստան, Հնդկաչին, Մալայեան արշիպելագ)` Հիմալայեան, մասնակիօրէն` Աւստրալիական (Սուլաւեսի, Փոքր Զոնդեան կղզինէր) մարզին։ Ասիայի մէջ պահպանուած են երրորդական ժամանակաշրջանի շատ կենդանիներ։ Կենդանական աշխարհն իր տարածմամբ ենթակայ է լայնակի զոնայականութեանը եւ ուղղաձիգ գօտիականութեանը։ Որոշակիօրէն արտայայտուած են՝ հիւսիսի ծայրամասային ծովափնեայ եւ տունդրայի, տայգայի, տափաստանների, անապատների եւ անապատային լեռներու, կենտրոնաասիական բարձրաւանդակներու, Հեռաւոր Արեւելքի լայնատերեւ եւ մերձարեւադարձային անտառներու, Հարաւային Ասիայի արեւադարձային անտառներու զոնաները։
Կենդանական աշխարհը մարդու ներգործութեամբ փոխուած է եւ աղքատացած (Արեւելեան Չինաստան, Հնդկաստան, Ճաւայ, Արեւմտեան Սիբիրի հարաւ)։
Աշխարհագրական յայտնագործութիւնների պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Առաջ Ասիայի մասին որոշ տեղեկութիւններ ունէին ասուրացիները, պապելացիները, հնդիկները, չինացիները, եգիպտացիները, յոյները, հայերը եւ ուրիշներ, միջին դարերուն՝ խորեզմցիները, արաբները (Մասուդի, Իդրիսի, Բիրունի, Իբն Պատուտայ եւ ուրիշ), չինացիները (Ֆա–Սեան, Սիւան–Ցզան ն ուրիշներ), հայերը (Սմբատ Գունդստաբլ, Հեթում թագաւոր), եւրոպացիները՝ XII–XIII դարերու խաչակրաց արշաւանքներուն դեսպանութիւններու (Պլանոյ Կարպինի, Ռաբրուկ) միջոցով։ XIII դարու երկրորդ կէսին վենետիկցի Մարկոյ Պոլօն Չինաստանի մէջ 17 տարի բնակելէն ետք յետոյ աշխարհագրական կարեւոր տեղեկութիւններ հաղորդեց Ասիայի մասին։ 1466–72 թուականներուն Իրան եւ Հնդկաստան ճանապարհորդեց ռուս վաճառական ԱՅ. Նիկիտինը։ 1498 թուականին բորտուգալացի Վասգոյ տա Կամայն ծովով հասաւ Հնդկաստան, 1521-ին Մագելանը՝ Ֆիլիբիններ, 1542 թուականին բորտուգալացիները՝ Ճաբոնական կղզիներ եւ այլն։ Երմակի արշաւանքը (1581–82) ընդարձակ տեղեկութիւններ տուեց Արեւմտեան Սիբիրի մասին։ 1649–52 թուականներին Ամուրով ն Մերձամուրով անցաւ ռուս երկրագնաց Է. Խաբարովը։ 1648 թուականին Ս. Դեժնեւը նաւարկեց Հիւսիսային ծովով դէպի Անադիր եւ յայտնագործեց Ասիայի եւ Ամերիկայի միջն ընկած նեղուցը։ Աշխարհագրական հարուստ տեղեկութիւններ ձեռք բերին քրիստոնէական քարոզիչները, յատկապէս՝ ճիզուիտները, որոնք եղան Չինաստանի եւ Թիպեթի մէջ։ XVIII դ. վերջերուն անգլիացիները ուսումնասիրեցին Հիմալայները։ Ասիայի հեռաւորարեւելեան ափերը քարտէսագրեցին ծովագնացներ՝ ֆրանսացի Ժ. Ֆ. Լափերուզը (1787), ռուս Ի. Ֆ. Կռուզենշտեռնը (1804–05) եւ ուրիշներ։ Սիպիրական բեւերը ուսումնասիրեցին (1820–24) ռուս հետազօտողներ Ֆ. Պ. Վրանգելը, Ֆ. Ֆ. Մատիւշկինը։ XIX դարու կէսերէն կը մեծնայ առանձին ինստիտուտներու, ակադեմիաներու, թանգարաններու, ռազմաաշխարհագրական ծառայութեան դերը Ասիայի հետազօտման մէջ։ Եւրոպական երկիրներուն մէջ ստեղծուեցին ԱՅ. ուսումնասիրող ընկերութիւններ, XIXtդ. վերջում իրենց գործունէութիւնն ընդլայնեցին նաեւ ճաբոնցիները։ Արտասահմանեան գիտական ուժերով աշխարհագրական ընկերութիւններ ստեղծուեցանն Չինաստանի, Թուրքիայի եւ Իրանի մէջ։ Ասիայիի ուսումնասիրութիւնն ընդարձակուեցաւ Ռուսական աշխարհագրական ընկերութեան կազմակերպմամբ (1845)։ 1870–1885 թուականներուն Ն. Մ. Պրժեւալսկին 4 անգամ ճանապարհորդեց Կենդրոնական Ասիայի մէջ՝ յայտնագործելով Կունլունը, Նանշանը, Հուանհէի վերին հոսանքը, Լոբնոր լիճը։ Կովկասը ուսումնասիրել են Մ. Ի. Վենիւկովը (1861-63), Գ.Ի. Ռադեն (1863-93)։ XIX դարու վերջը եւ XX դարի սկիզբի հետազօտողներէն առանձնապէս յայտնի են Վ. ԱՅ. Օբրուչեւը (Սիպիր), ԱՅ. Ի. Վոյեյկովը (Արեւելեան ն Հարաւային Ասիա), Կ. Ի. Բոգդանովիչը (Կենտրոնական Ասիա, Կամչատկայ, Կովկաս, Իրան), Լ. ԱՅ. Բերգը (Արալեան ծով), Վ. Վ. Դոկուչանը (Կովկասի հողեր)։ Կովկասը ն Հայկական լեռնաշխարհն ուսումնասիրել են Հ. Վ. Աբիխը, Հ. Ֆ. Բ. Լինչը, Ֆ. Օսուալդը, ԱՅ. Ղուկասովը, Ի. Ի. Խոձկոն, ԱՅ. Ֆ. Լեաստերը, Ս. Դ. Լիսիցեանը, Հ. Տ. Կարապետեանը, Կ. Ն. Պաֆֆենհոլցը, ԱՅ. Լ. Թախտաջեանը եւ ուրիշներ։ Ասիայի ժամանակակից հետազօտողներէն են անգլիացի Լ. Դ. Ստամպը, ֆրանսացիներ Ժ. Սիոնը, Ռ. Բլանշարը, ամերիկացի Զ. Բ. Կրեսին, աւստրալիացի Օ. Խ. Կ. Ապեյտը եւ ուրիշներ։ Ասիայի ուսումնասիրութեան մէջ բացառիկ յաջողութիւններու հասած են խորհրդային միութեան հետազօտողները։ Խորհրդային արշաւախումբերու ուժերով յայտնագործուած եւ լրացուած են նախկին ԽՍՀՄ Ասիական մասի քարտէսի «սպիտակ բծերը»:
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|
| ||||||||||
