Աստրախան (ռուս.՝ Астрахань), քաղաք Ռուսաստանի մէջ, Աստրախանի մարզի վարչական կեդրոնը, գետային եւ ծովային նաւահանգիստ, երկաթուղային հանգոյց։ Կը գտնուի Վոլկայի տելթայի վերին մասին մէջ։ Բնակչութիւնը՝ 475 629 մարդ (2021)[3]։
Աստրախանը Վոլկա-կասպիական աւազանի ձկնորսութեան խոշորագոյն բազան եւ ձկնավերամշակման արդիւնաբերութեան կեդրոնն է։ Աստրախանի մէջ կան միսի հաստատութիւն, կաթնամթերքներու եւ կաշիի, հրուշակեղէնի, մորթի-մուշտակեղէնի գործարաններ, ձկնարդիւնաբերութեան ու գետային փոխադրութեան սպասարկող նաւաշինարարական, նաւանորոգման, մեքանիկական ձեռնարկութիւններ, ջերմաքարշերու նորոգման, ցանցագործական գործարաններ, փայտամշակման ու քիմիական արդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւններ։
Աստրախանը ծովային եւ գետային նաւերու փոխադրաբեռնումի կայան է (նաւթ, ձկնեղէն, անտառանիւթ, կերակուրի աղ, հացահատիկ): Աստրախանի մեքենաշինութիւնն իր արտադրանքով գլխաւորապէս կը սպասարկէ ձկնարդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւններուն եւ փոխադրութեան։
Աստրախանը (որպէս Հաճի Թարխան) կը յիշատակուի XIII դարէն, իբրեւ թաթարական քաղաք Ոսկէ Յորդայի պետութեան մէջ։ Գտնուած է Վոլգայի աջ ափին, ցամաքային եւ ջրային առեւտրական ուղիներու խաչմերուկին մէջ, այժմեան Աստրախանէն (հիմնուած 1558-ին) մօտ 12 քմ. է հեռու, խազարական Իթիլ քաղաքի տեղը։ 1459–1556-ին Աստրախանի թաթարական խանութի կեդրոն էր։ Աստրախանին մէջ կ'ապրէին թաթարներ, պարսիկներ, հայեր, հրեաներ եւ այլն։ 1556-ին Իւան IV գրաւած է Աստրախանը եւ դարձուցած՝ ռուսական պետութեան սահմանային բերդ։ XVI - XIX դդ. Ռուսաստանի եւ Արեւելքի երկիրներուն միջեւ կատարուող առեւտուրի հիմնական կեդրոն էր։
Աստրախանի հայ գաղութը ձեւաւորուած է XVII դ. սկիզբը։ Ռուսաստան եկած հայ գաղթականները 1625-ին հանգրուանած են Աստրախանի մէջ, հիմնած՝ հայկական իջեւանատունը։ Պետրոս I եւ իր յաջորդները, առեւտուրին եւ արհեստներուն զարկ տալու նպատակով, հայերուն արտօնագրերով հրաւիրած են Աստրախան։ Հայ վաճառականութիւնը խոշոր դեր ունեցած է ռուս-իրանական եւ յատկապէս, Ռուսաստանի վրայով կատարուող տարանցիկ առեւտուրին մէջ, ուր իր առեւտրական գործարքներու տեսակարար կշիռը կազմած է 50%-ից աւելին։
XVIII դ. Աստրախանը մետաքսի եւ բամպակի արդիւնաբերութեան համառուսական նշանակութիւն ունեցող կեդրրոն էր։ Ջուլհակային ձեռնարկութիւններու 90% կը պատկանէր հայ ձեռնարկատէրերուն։ XVII դ. սկիզբը հայերու թիւը եղած է մօտ 200, XVIII դ. սկիզբը՝ մօտ 5000, XIX դ. վերջը՝ մօտ 7500, 1911-ին՝ մօտ 10000 մարդ։ Անոնց ճնշող մեծամասնութիւնը բանուորներ ու արհեստաւորներ էին։ Հայերը պաշտօնապէս ազատած են հարկերէն, օգտուած առեւտրա-արդիւնաբերական գործունէութենէն, դաւանանքի ազատութեան եւ ներքին կեանքի տնօրինման արտօնութիւններէն։
1746-ին իրենք կրցած են նոյնիսկ ստեղծել հայկական դատարան (Ռատհաուզ) եւ ղեկավարել սեփական օրէնսգրքով: XIX դ. սկիզբէն, երբ Աստրախանը կորսնցուց իր նախկին տնտեսական կարեւոր դերը, ռուսական պետութիւնը հայերու արտօնութիւնները հետզհետէ սահմանափակեց, այնուհետեւ վերցուց։
Աստրախանը եղած է Ռուսաստանի հայկական թեմական կենդոններէն՝ իր թեմակալ եպիսկոպոսով կամ արքեպիսկոպոսով։ Հայերն ունեցած են չորս եկեղեցի՝ Ս. Աստուածածին, Ս. Պօղոս-Պետրոս, Ս. Կատարինէ, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ:
1795-ին արքեպիսկոպոս Յովսէփ Արղութեանը Աստրախանի մէջ հիմնած է հայկական տպարան։ XIX դ. սկիզբը հիմնադրուած հայկական դպրոցները, մասնաւոր անձերու ու եկեղեցւոյ միջոցներով գոյատեւած են մինչեւ XX դ. 20-ական թ.: Անոնցմէ նշանաւոր են Աղապապեան դպրոցը (1810), Աստրախանի հոգեւոր ուսումնարանը (1817, ուսուցչութիւն ըրած են Գ. Պատկանեանը եւ Գ. Խուբեանը), հայոց թեմական (1838), հայկական ծխական (1851), հայոց իգական (1870) եւ այլ դպրոցները։ Աստրախանի մէջ հրատարակուած են «Արեւելեան ծանուցմունք» (1816), «Լրաբեր» (1908-09), «Մեր կեանքը» (1910-12), «Կարմիր բանուոր» (1919) հայկական լրագիրները: 1918–20-ին Հայկական գործերու կոմիսարիան Աստրախանի բաժանմունքի մշակոյթի բաժնին կից (վարիչ` Հ. Գիւլիքեխեան) գործած է գեղարուեստա-թատերական ստուտիա (ղեկ. Վ. Վարդանեան), իսկ 1925-ին՝ հայկական թատրոն։ Աստրախանի հետ կապուած են XVIII - XIX դդ. հայ հասարակական, քաղաքական եւ մշակութային շարք մը գործիչներու կեանքն ու գործունէութիւնը (Յովսէփ Արղութեան, Եփրեմ ԱՅ Ձորագեղցի, Գաբրիէլ Պատկանեան, Յարութիւն Ալամդարեան, Մարգար Խոջենցի, Նադեժտա Պապայեան):
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։
Ռուսիա[1]
