Միջերկրական Ծով

Քալիփսոյի խորամասը․

Միջերկրական Ծով (Յունարէն՝ Μεσόγειος Θάλασσα, Լատիներէն՝ Mare Mediterranea), գոց ծով է։ Կը գտնուի երեք ցամաքամասերուն մէջտեղը․ հիւսիսէն Եւրոպա, հարաւէն Ափրիկէ եւ արեւելքէն՝ Ասիա։ Արեւմուտքէն, Ատլանտեան Ովկիանոսին կը միանայ Ճիպրալթարի Նեղուցով, հարաւէն Կարմիր Ծովուն՝ Սուէզի ջրանցքով։

Միջերկրական Ծովը կը շրջապատեն հետեւեալ ջրափնեայ երկիրները (ժամացոյցի սլաքի կարգով նշուած, արեւմուտքէն արեւելք).

Սպանիա, Ֆրանսա, Մոնաքօ, Իտալիա, Սլովենիա, Խրուաթիա, Պոսնիա-Հերցեկովինա, Մոնթենեկրօ, Ալպանիա, Յունաստան, Թուրքիա, Սուրիա, Լիբանան, Իսրայէլ, Եգիպտոս, Լիպիա, Թունուզ, Ալճերիա եւ Մարոք։ Մալթա եւ Կիպրոս կղզի-պետութիւնները կը գտնուին ծովուն մէջ։ Նաեւ Կազան եւ Բրիտանական Անդրածովեան Տարածքները՝ Ճիպրալթարը, Աքրոդիրին եւ Տեքելիան (Կիպրոսի հարաւը)։

Միջերկրականի աւազանը

Միջերկրական Ծովը տիեզերքէն դիտուած

Միջերկրականը մեծ դեր խաղացած է արեւմտեան քաղաքակրթութեան զարգացման եւ տարածման մէջ։

Միջերկրական Ծովը հին ժամանակներէն փոխադրութեան կարեւոր ճամբաներէն է․ առեւտուրի եւ անոր աւազանին շուրջը ապրող ժողովուրդներուն քաղաքակրթութիւններուն (Միջագետքի, եգիպտական, պարսկական, փիւնիկեան, Կարթագէնի, վերվերներուն, յունական, էթրուսքեան, հռոմէական, բիւզանդական, արաբական-իսլամական նուաճում- եւ օսմանեան) փոխանակման կեդրոններէն։

Միջերկրականի դլփինները

Միջերկրական ծովուն տարածութիւնն է մօտաւորապէս 2,5 միլիոն քառակուսի քիլոմեթր, ջուրին ծաւալը՝ 3․829․000 խորանարդ քմ։ Առաւելագոյն խորութիւնը Յոնիական ծովուն մէջ գտնուող Քալիփսօ խորամասն է 5267 մեթր խորութեամբ, Պեղոպոնեզի արեւմուտքը գտնուող Փիլոս ծովեզերեայ քաղաքէն հարաւ արեւմուտք։

Անուանումը

Միջերկրականի աւազանը յունահռոմէական շրջանին

Հակառակ անոր որ, հնագոյն ժամանակներէն ի վեր իր եզերային շրջագիծին վրայ զարգացած են բազմաթիւ եւ տարբեր քաղաքակրթութիւններ, անիկա սկիզբէն յստակ անուանում մը չէ ունեցած։

Հիրոտոդոն, օրինակ, կը գործածէ Միջերկրական Ծովուն մէջ գտնուող ծովերուն եւ ծոցերուն անունները։ Հին յոյներ, ինչպէս՝ Ստրաբոն Στράβων , զայն կ'անուանէ․- «η εντός και καθ΄ ημάς λεγομένη θάλασσα» (= մեր ներքին եւ մեր շուրջի ծովը)․ յիշատակում մը, որուն հռոմէացիները կը հետեւին եւ կ'իւրացնեն թարգմանելով՝ «Μare Νostrum»։ Այլ հռոմէացիներ «mare internum» կամ «mare insentinum» (= ներքին ծով) նաեւ «Μare magnum» (=Մեծ ծով) եզրերը կը գործածեն։

Հին ատեն հռոմէացիները այս ծովը կ'անուանեն Mare Nostrum (լատիներէն՝ Մեր ծովը), որովհետեւ Հռոմէական կայսրութեան մէջ կ'ընդգրկուի։ Աստուածաշունչին մէջ ծանօթ է «Մեծ ծով» անունով։

Գ. դարուն, Լատինները կը սկսին գործածել Միջերկրական Ծով անունը․ առաջին Սոլինօն զայն կ' անուանէ «Mare Mediterraneum», որպէսզի նշէ ցամաքամասերու միջեւ գտնուող ծովը։ Այս անուանումը յունական μεσόγειος -mesógeios (″inland ″ միջերկրեայ) անունին պատշաճեցումն է․ mésos - մէջտեղը ("in the middle ") եւ γήινος - երկիրին (gḗinos)՝ γῆ - հողատարածք, երկիր (gê, ″land, earth") ։

Պատմական անուններ տրուած են Միջերկրականի ուրոյն շրջաններուն համար․ Սարտինեան ծով, Իպերիական ծով, ֆրանսական ծով, Թիրենեան ծով (Tyrrhenian Sea), Յոնիական ծով, Էգէական ծով, Ատրիաթիք ծով, Ռոտոսիան ծով, Կիպրական ծով, Կիլիկիան, եւ այլն։

ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն, Միջերկրական Ծովը նաեւ կ'անուանեն՝ Սպիտակ Ծով Λευκή θάλασσα կամ Յոյներուն Ծովը։ Թուրքերը՝ Akdeniz (Ճերմակ Ծով)։

Իտալերէն՝	Mare Mediterraneo
Սպաներէն՝	Mar Mediterráneo
Ֆրանսերէն՝	Mer Méditerranée
Անգլերէն՝	Mediterranean Sea
Գերմաներէն՝	Mittelmeer
Եբրայերէն՝	הַיָּם הַתִּיכוֹן Հա-յամ հա-թիխոն («Միջին ծով»)
Յունարէն՝	Μεσόγειος Θάλασσα Մեսոյիոս թալասա
Թրքերէն՝	Akdeniz Աքտենիզ («Սպիտակ ծով»)
Վրացերէն՝	ხმელთაშუა ზღვა Խմելթաշուա զղվա
Խրուաթերէն՝	Sredozemno more Սրետոզեմնօ մորէ
Արաբերէն՝	البحر الأبيض المتوسط Ալ Պահըր Ըլ Ապիատ Ալ Մութաուասըդ

Պատմութիւն

Միջերկրականի աւազանին շուրջ գաղթօճախներ․ կարմիրով՝ յունական, դեղինով՝ փիւնիկեան

Յունական գաղութները Ք.Ա. 8-^էն 7-^րդ դարերուն։

Միջերկրածովեան տարածաշրջանը Ք.Ա. 220-ին։

Միջերկրական Ծովու աւազանին գաղթօճախներուն հիմնումը

Փիւնիկեցիներուն ծովային առեւտուրը

Միջերկրական Ծովը եղած է դասական աշխարհին բնօրրանը։ Հնագոյն եւ Ք․Ա․ Դասական շրջանին անոր աւազանին շուրջ կը զարգանան եւ կը տարածուին միջերկրածովեան նշանաւոր երկու քաղաքակրթութիւնները՝ Փիւնիկեան եւ յունական։

Ք․Ա․ 1500-էն մինչեւ Ք․Ա․ 300 թուական, Փիւնիկեցիները գաղթօճախներ կը հիմնեն Միջերկրականի աւազանին, գլխաւորաբար՝ արեւելեան ափերուն։

«Յունական Մութ դարերու»ն, որ «երկրաչափական շրջան» ալ կը կոչուի (Ք․Ա․ 1100 - 700) եւ 6-րդ դարուն, յունական ցեղեր կը գաղթեն Միջերկրական Ծովուն արեւելեան մասին՝ Էգէական ծովուն յունական կղզիները եւ Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերը, ինչպէս նաեւ յաջորդաբար Միջերկրականի աւազանին ջրափնեայ շրջանները։

Այս գաղթօճախները կը հասնին բարեկեցութեան բարձր մակարդակի:

Հռոմէական Կայսրութեան շրջանէն մինչեւ Բիւզանդական Կայսրութիւն

Հռոմէացիները Միջերկրական Ծովը կ'անուանեն Mare Nostrum (բառացի՝ «Մեր ծովը»)։ Հռոմի կայսրութեան փլուզումէն ետք միջերկրածովեան տարածաշրջանը կը դադրի քաղաքական մէկ միաւոր ըլլալէ։ 476-ին Հռոմի անկումէն ետք արեւելեան ծայրամասին շուրջ 1000 տարի իր գերիշխանութիւնը կը հաստատէ Բիւզանդական Կայսրութիւնը։
Միջերկրական Ծովու աւազանին արեւելեան մասին իսլամական պետութիւններու հաստատումէն ետք, տարածաշրջանը կը դառնայ մշտական քաղաքական ընդհարումներու առարկայ։ Իր առաւելագոյն ընդարձակութեան ատեն Արաբական կայսրութիւնը կը վերահսկէ միջերկրական տարածաշրջանին 75%-ին։ Միջնադարու վերջաւորութեան եւ Վերածնունդի դարաշրջանին կը կազմաւորուին եւրոպական նոր փոքր իշխանութիւն-պետութիւններ։ Սակայն, անոնք, ինչպէս օրինակ՝ Վենետիկը, ի վիճակի չեն ըլլար տարածաշրջանը միաւորելու իբրեւ մէկ ամբողջութիւն։

Միջերկրականի աւազանը, 14-րդ դարուն

Բիւզանդական Կայսրութիւնը կը տապալի 1453-ին՝ Կոստանդնուպոլսոյ գրաւումով։ Սուրիայէն մինչեւ Մարոք գտնուած տարածքներուն մէջ եւրոպացիները կը հիմնեն իրենց գաղութները։ Սակայն, իրենց միջեւ գոյութիւն ունեցող մրցակցութեան պատճառով, անոնք չեն կրնար կասեցնել օր ըստ օրէ զօրացող Օսմանեան կայսրութիւնը։

Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը

Միջերկրական ծովուն հարաւ արեւելեան ափերուն կը ստեղծուի ու կը զարգանայ ԺԲ. դարու կէսէն մինչեւ ԺԴ. դար Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը։

Օսմանեան Կայսրութեան շրջան

Միջերկրականի աւազանը 17-րդ դարուն

ԺԶ. դարուն օսմանցիները արդէն կը վերահսկեն Ծովուն մեծ մասին եւ կ'ունենան ծովային խարիսխներ Ալճերիոյ եւ Թունուզի ափերուն։

Օսմանցի նաւապետ Հայրետտին Պարպարոսա Barbarossa եւրոպական նաւային ուժերուն դէմ տարած՝ 1538-ին Փրեվեզային (Յունաստան, Յոնիական Ծովուն ափին) Battle of Preveza եւ 1560-ին Ճերպայի (կղզի, Թունուզ) Battle of Djerba ծովամարտերուն յաղթանակներով, Միջերկրական Ծովուն կը տիրէ։ Օսմանեան ծովուժին բացարձակ տիրապետութիւնը Միջերկրական Ծովուն վրայ, վերջ կը գտնէ Հոկտեմբեր 1571-ին, Լեփանթոյի (Նաւփաքթօ, Կորնթոսի Ծոց, Յունաստան) ծովամարտով․ անիկա ցռկանաւերու գործածութեամբ վերջին ծովամարտն էր։

Ցռկանները (galleys) կը գործածուէին հնագոյն ժամանակներէն, Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակէն մինչեւ իսկ ԺԹ. դարու սկիզբները, Միջերկրական Ծովու աւազանին շուրջ ապրող ժողովուրդներէն առեւտուրի, ծովամարտի նաեւ ծովահէնութեան (Պարպարեան ծովահէնները կամ Օսմանցի ծովահէնները Միջերկրական Ծովուն կը գերիշխեն ԺԶ. մինչեւ ԺԸ. դարերը․ անոնց մեկնակէտն է Ծովուն աւազանին Ափրիկէի հիւսիս-արեւմտեան ափերը․ այս երեք դարերուն ընթացքին մէկ միլիոնէ աւելի եւրոպացիներ իբրեւ ստրուկ կը գերեն ու կ'առեւանգեն)։

Յատկանշական են Յոյներուն, Փիւնիկեցիներուն եւ Հռոմէացիներուն նաւային զօրուժի ցռկանները։

Նորագոյն շրջան

Առեւտուրի եւ քաղաքակրթութիւններու փոխանակման եւ զարգացման կարեւոր ներդրումէն զատ, Միջերկրական Ծովը ռազմական կարեւորութիւն ունեցած է եւ կը շարունակէ ունենալ։ Ծովուն հսկողութիւնը կռուախնձոր կը դառնայ Ի. դարուն, երկու Համաշխարհային պատերազմներուն ընթացքին։

ԻԱ. դար եւ գաղթականներ

Միջերկրականի աւազանը, 21-րդ դարասկիզբին

Ասիոյ եւ Ափրիկէի կարգ մը երկիրներու եւ Միջին Արեւելքի (յատկապէս Սուրիոյ եւ Իրաքի) պատերազմները եւ քաղաքական խառնաշփոթ կացութիւնները կը յառաջացնեն գաղթականութեան մեծ ալիքներ, տալով հազարներով մարդկային զոհեր։

Միջերկրական ծովը թատերաբեմ է մարդկային ողբերգրութեան։

Յունաստան եւ Իտալիա այդ երկիրներն են, որոնք ուղղակի կ'ազդուին գաղթականութեան տագնապէն։ 2013-էն, 700 000-է աւելի ափրիկեցի մանաւանդ Սահարայի շրջաններէն գաղթականներ Ծովու ճամբով կ'անցնին ու կը շարունակեն անցնիլ Իտալիա, այն յոյսով, որ կ'ընդունուին հիւսիսային եւրոպայի երկիրներէն․ հազարներով խեղդամահ կ'ըլլան․․․ Եւրոպայի Խորհրդարանին Նախագահ, Մարդին Շուլց, 2014-ին կը յայտարարէ, թէ «Եւրոպայի գաղթականութեան դիմագրաւումի քաղաքականութիւնը, Միջերկրական Ծովը գերեզմանի վերածեց»․ խօսքը կը վերաբերէր հազարաւոր խեղդամահ գաղթականներուն, որոնք հետեւանք էին քաղաքականութիւններու․․։

Իսկ 2015-էն, նոյնպէս Յունաստան կ'ընդունի հարիւր հազարներով գաղթականներ (Ասիոյ եւ Ափրիկէի տնտեսական եւ քաղաքական անապահով կացութեամբ երկիրներէ), որոնք Յունաստանը կը գործածեն իբրեւ Եւրոպայի մուտք։ Միայն 2015-ին Յունաստան կ'ընդունի 856 723 գաղթականներ (կէսը փախստականներ Սուրիոյ պատերազմէն), իսկ մինչեւ 15 Սեպտեմբեր 2019 Էգէական ծովէն Յունաստան կ'անցնի 29 709 եւ ցամաքէն՝ 8 889 հոգի։

Նախորդ տարիներուն Յունաստան ժամանած գաղթականներու պաշտօնական թիւը (դժբախտաբար բուն թիւը աւելի բարձր է)․

Տարի	Ծովու ճամբով	Ցամաքի ճամբով	Անցնելու ընթացքին (մանաւանդ ծովէն) մահացած կամ անհետացած
2018	32 494	18 014	174
2017	29 718	6 592	59
2016	173 450	3 784	441
2015	856 723	4 907	799
2014	41 038	2 280	405

Տնտեսութիւն

Աւազանին շուրջի երկիրները մեծապէս կ'օգտուին Ծովուն ընձեռած բարիքներէն։ Զբօսաշրջիկութիւնը եւ նաւային ճարտարարուեստը գլխաւոր ազդակներէն են․ քաղաք-նաւահանգիստները կը բարգաւաճին, համաշխարհային տնտեսական գլխաւոր կեդրոններ կը դառնան ։ Ըստ BTS-ի (Փոխադրութեան Վիճակագրական Գրասենեակ), յունական նաւատորմը, որ առաջին քայլերը Միջերկրական Ծովուն մէջ կ'ընէ, այժմ աշխարհի ամէնէն մեծն է․ 3․079 նաւերով համաշխարհային նաւատորմին 18%-ը կը կազմէ ։

Միջերկրականի աւազանին բնակչութեան թիւը 150 միլիոնէ աւելի կը հաշուէ։ Աւազանը ամէն տարի կ'ընդունի 200 միլիոնէ աւելի զբօսաշրջիկներ։ Աշխարհի նաւային քարիւղի բեռնատար նաւերէն 20%-ը եւ առեւտուրի՝ 30%-ը, 120․000 նաւեր Միջերկրականը կ'երթեւեկեն։ Օրական հերթականութեամբ, 250-300 քարիւղատար նաւեր կ'անցնին Ծովէն։

250 000-է աւելի ձկնորսներ կ'աշխատին ձկնորսանաւերուն մէջ։ Արհեստական ձկնորսութիւնը գործի մատակարարութեան 60%-ը կը կազմէ եւ իր 67․000 նաւերով ձկնորսութեան նաւերուն ընդհանուր թիւին 80%-ը կը կազմէ։

Ապականում

Նաւային արկածները, որոնք կը պատահին, քարիւղի վատնում եւ անկանոն ձկնորսութիւնը, ինչպէս նաեւ նաւային խիտ երթեւեկութիւնը (առեւտուր, զբօսանաւեր), գլխաւոր պատճառներէն են աւազանին ջուրի ապականման եւ կենսահարստութեան նահանջին։

Զբօսաշրջիկութիւն

Առաջին զբօսաշրջիկութեան իմաստով պտոյտ-այցելութիւնները տեղի կ'ունենան զուտ մշակութային բնոյթով․ ԺԸ. դարուն, հիւսիսային Եւրոպայի ազնուական դասակարգին պատկանող երիտասարդներ, Իտալիա, Յունաստան եւ Օսմանեան Միջին Արեւելքը կ'այցելեն։

ԺԹ. դարուն, անգլիացի ազնուականներ կամ հարուստներ, ձմեռը կ'այցելեն Միջերկրական Ծովուն ափերը եւ բազմաթիւ արքունիք-բնակարաններ կը կառուցեն, մանաւանդ հարաւային Ֆրանսայի Նիս Nice քաղաքին մէջ․ կը յիշատակուի la promenade des Anglais ծովեզերեայ պողոտայով։

Զբօսաշրջիկութիւնը Միջերկրական Ծովու աւազանին շուրջ ներկայ իմաստով՝ ծովու լոգանքներ, արեւուն երկննալ․․ կը սկսի 1902-ին, Անտրէ Կիտին André Gide «Բարոյազանց» L'Immoraliste գիրքով։ 1905-ին, գրագէտ Թէօ Վաղլէ Théo Varlet կը ստեղծէ մերկապաշտութիւնը։ Իսկ 1927-ին, Գօգօ Շանել Coco Chanel կը գայթակղեցնէ հանրութիւնը՝ ծովու եւ արեւու լոգանք առնելով հարաւային Ֆրանսայի Côte d'Azur շրջանին մէջ։

1936-ին, Ֆրանսայի մէջ կը սկսի վճարուած արձակուրդի դրութիւնը․ (ներկայ արձակուրդի հասկացողութեամբ)։ Բ․ Համաշխարհային պատերազմէն ետք, Միջերկրականի աւազանին եւրոպական մասին եւ հետագային հարաւային մասին մէջ կը սկսի զբօսաշրջիկութիւնը, նախ դանդաղ քայլերով, հասնելու համար ներկայ զարգացման եւ տարածման վիճակին։

Էգէական Ծով, ձախին Եարոս կղզին եւ խորին՝ Անտրոս ու Թինոս կղզիները․ Քիքլատես (կղզեխումբ)

1950-ին, պելճիքացի գործարար Ժերար Պլից Gérard Blitz կը հիմնէ Club Méditerranée․ արձակուրդի ճամբարներ։ Նախ Սպանիոյ Մայորքա կղզիին մէջ l'île de Majorque , ապա՝ Իտալիա, Յունաստան, Թուրքիա եւ այլն․․։

Այժմ, Միջերկրականի աւազանը զբօսաշրջիկութեան համաշխարհային գլխաւոր կեդրոնն է․ մանաւանդ հարաւային Եւրոպայի երկիրները իրենց հնագոյն պատմութեամբ ու մշակոյթով, հնագիտական վայրերով, ծովեզերեայ շրջաններով եւ կղզիներով։ Նաեւ հիւսիսային Ափրիկէի երկիրներէն՝ Եգիպտոսը, եւ մասամբ Թունիզը եւ Մարոքը։

Համաշխարհային հրապոյր կը պատճառեն Սպանիոյ Մայորքա եւ Իպիզա կղզիները, հարաւային ֆրանսայի ծովափնեայ շրջանը՝ Côte d'Azur, Մոնաքօն, Մալթան, Իտալիոյ տարածքը, Յունաստանը եւ իր կղզիները՝ Միքոնօ, Սանդորինի, Քորֆու եւ այլն․․․:

Աշխարհագրութիւն

Յունաստան Միջերկրականի ամէնէն երկար եզերային շրջագիծը ունի:

Միջերկրական Ծովը արեւմուտքէն Ատլանտեան ովկիանոսին կը միանայ Ճիպրալթարի Նեղուցով (Հոմերոսին գրութիւններուն մէջ կը հանդիպինք «Հէրքիւլեսին Սիւները» Ηράκλειες στήλες անուանումին), արեւելքէն Մարմարայի եւ Սեւ Ծովերուն՝ յաջորդաբար Տարտանելի եւ Վոսփորի նեղուցներէն․ Տարտանել (Մարմարայի ծովը) յաճախ Միջերկրական Ծովուն շարունակութիւնը կը համարուի։ Հարաւէն արուեստական Սուէզի ջրանցքով, Կարմիր Ծովուն կը կապուի։

Ծովուն տարածութիւնն է 2․500․000ք․քմ։ Աշխարհի ամէնէն մեծ գոց ծովն է։ Անոր աւազանին երկիրներէն է Յունաստանը իր կղզիներով, որ Միջերկրականի ամէնէն երկար եզերային շրջագիծը ունի։

Ծովուն առաւելագոյն խորութիւնը Յոնիական ծովուն մէջ գտնուող Քալիփսօ խորամասն է 5267 մեթր խորութեամբ։

Միջերկրականի աւազանին կլիմային քարտէսը

Կլիմայ

Միջերկրական Ծովուն կլիման բարեխառն է։ Անոր ծովեզրերուն կլիման կը յատկանշուի տաք ու չոր ամառներով եւ քաղցր, մեղմ ձմեռներով։ Սակայն, հարաւ արեւելեան աւազանը ունի տաք, անապատային կլիմայի յատկանիշներ։ Նաեւ, եղանակներու փոփոխութեան միջեւ, կը հանդիպինք տեղական մրրիկներու։

Ծովը ունենալով բաց անցքեր, ենթակայ է մնայուն ջուրի հոսանքներու, որ Միջերկրականի աւազանին կլիմայական փոփոխութիւններուն գլխաւոր ազդակներէն է։ Սուէզի ջրանցքին բացումէն ետք, Կարմիր Ծովուն ջուրի յատկութիւնները՝ աղի, տաք, ձուկերու բազմազանութիւն, տարիներու ընթացքին կամաց կամաց կը թափանցեն ու կը շարունակեն Միջերկրականի աւազանին։ 1959-էն մինչեւ 1989, կը նկատուի Ծովուն ջուրի ջերմութեան բարձրացում՝ 0.12°C եւ պիտի շարունակուի։ Իսկ, Ծովու ջուրին գահավիժումը, կը յառաջացնէ աղիութեան աճ։

Ջրափնեայ Երկիրները

Ամալֆի, Իտալիա

Պէյրութ, Լիբանան

Ճաֆֆա, Իսրայէլ

Ցանկը կը սկսի Սպանիայէն եւ կը շարունակուի ժամացոյցի սլաքի շարժման ուղղութեամբ.

Երկիր	Ծովեզերքի երկարութիւնը քմ	200 հազարէն աւելի բնակչութիւն ունեցող ծովեզերեայ քաղաքները
Սպանիա		Ալիքանթէ, Պատալոնա, Պարսելոնա, Քարթախենա, Մալակա, Փալմա, Վալենսիա
Ֆրանսա		Մարսէյ, Մոնփելիէ, Նիս
Իտալիա	7600	Պարի, Քաթանիա, Ճենովա, Մեսինա, Նափոլի, Փալերմօ, Հռոմ, Դրիեստէ, Վենետիկ
Սլովենիա	46.6
Խրուաթիա	5 835	Սփլիթ, Տուպրովնիք
Պոսնիա եւ Հերցեկովինա	20
Մոնթենեկրօ	293.5
Ալպանիա	362	Տուրեշ
Յունաստան	13 676	Աթէնք, Փիրէա, Փաթրա, Թեսաղոնիկէ
Թուրքիա		Ատանա, Անթալիա, Իսքենտերուն (Ալեքսանտրէդ), Իզմիր, Մերսին
Սուրիա	193	Լաթաքիա
Լիբանան	225	Պէյրութ, Թրիփոլի
Իսրայէլ	273	Աշտոտ, Հայֆա, Թել Աւիւ
Եգիպտոս		Գահիրէ, Աղեքսանտրիա, Տամիեթա, Փոր Սայիտ
Լիպիա	1 770	Պենկազի, Հոմս, Մըսրաթա, Թրիփոլի, Ալ-Զաուիա
Թունուզ	1 148	Սֆաքս, Թունուզ
Ալճերիա	998	Աննապա, Օրան
Մարոք		Թեթուան, Թանժեր

Տասը ամէնէն մեծ կղզիները

Էգէական Ծովը եւ ստորաբաժանումները

Իտալիան շրջապատող ծովերը

Քվարնըր Ծոցը, Խրուաթիա

	Անուն	Տեսք	Պատկանելութիւն	Տարածք (քմ²)	Բնակչութիւն
1	Սիքելիա		Իտալիա	25․460	5 010 000
2	Սարտինիա		Իտալիա	23․813	1 656 000
3	Կիպրոս		Կիպրոս	9․251	1 048 000
4	Քորսիքա		Ֆրանսա	8․681	275 000
5	Կրետէ		Յունաստան	8․261	624 000
6	Էվիա		Յունաստան	3․655	218 000
7	Մայորքա		Սպանիա	3․640	778 000
8	Լեզվոս		Յունաստան	1․630	90 000
9	Ռոտոս		Յունաստան	1․398	117 000
10	Խիոս		Յունաստան	842	52 000

Ստորաբաժանումներ

Ջրագրական Միջազգային Կազմակերպութիւնը International Hydrographic Organization (IHO), Միջերկրական Ծովը կը բաժնէ փոքր ծովերու․ իւրաքանչիւրը իր տեղական, պատմական անուանումով։ Արեւելքէն արեւմուտք՝

Ճիպրալթարի Նեղուցը․ ձախին՝ Եւրոպան, աջին՝ Ափրիկէն

Կորնթոսին Ջրանցքը, Յունաստան

• Ճիպրալթարի Նեղուց - Strait of Gibraltar,
• Ալպահրան Ծով, Alboran Sea - Սպանիոյ եւ Մարոքի միջեւ,
• Պալէարեան Ծով, Balearic Sea - Սպանիոյ ցամաքամասին եւ Պալէարեան կղզիներուն միջեւ,
• Լիկուրեան Ծով, Ligurian Sea - Քորս կղզիին եւ Լիկուրիոյ (Իտալիա) միջեւ,
• Թիրենեան ծով, Tyrrhenian Sea - Իտալիոյ ցամաքամասին եւ Սարտինիոյ ու Սիքելիոյ կղզիներուն միջեւ,
• Յոնիական ծով, Ionian Sea - Իտալիոյ, Յունաստանի միջեւ,
• Ատրիաթիք ծով, Adriatic Sea - Իտալիոյ, Սլովէնիոյ, Քրուաթիոյ, Պոսնիոյ-Հերցեկովինայի, Մոնթենեկրոյի եւ Ալպանիոյ միջեւ,
• Էգէական ծով, Aegean Sea - Յունաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ:

Պոնիֆասիոյ Նեղուցը-Strait of Bonifacio ․ Դիտուած Սարտինիոյ հիւսիսային ծայրամասէն, խորին՝ Քորսիքան:

Մեսինայի Ծոցը, Իտալիա

Երկրորդական ծովեր

նկարին հիւսիսը․ Կորնթոսի Ծոցը, Պեղոպոնեզին հիւսիսը․ ձախէն Յոնիական Ծովը կը բացուի:

Սարոնիքոս կամ Արղոսարոնիքոս Ծոցը-Saronic Gulf , Յունաստան

Քոթոր Խորշը, Մոնթենեկրօ

Քալավրիայի ծոցերը, հարաւային Իտալիա

Առիւծի Ծոցը-Golf de Lion, Ֆրանսա եւ Վալենսիայի Ծոցը-Golfo de Valencia, Սպանիա

Ծովեր իրենց տեղական կամ պատմական անուններով։ Արեւելքէն արեւմուտք՝

• Սարտինիոյ Ծով, Sea of Sardinia - Սարտինիոյ եւ Պալէարեան կղզիներուն միջեւ․ Պալէարեան Ծովուն մէկ մասը,
• Սիքելիոյ Ծով, Sea of Sicily - Սիքելիոյ եւ Թունիզին միջեւ,
• Լիպիոյ Ծով, Libyan Sea - Լիպիոյ եւ Կրետէին միջեւ,
• Էգէական Ծովուն մէջի ծովեր,
  • Թրակեան Ծով, Thracian Sea - Էգէական Ծովուն հիւսիսը,
  • Միրտոյեան Ծով, Myrtoan Sea - Պեղոպոնեզի եւ Քիքլատես կղզիներուն միջեւ,
  • Կրետական Ծով, Sea of Crete - համանուն կղզիին հիւսիսը,
  • Իքարիոյ Ծով, Icarian Sea - համանուն կղզիին շուրջը, Քոս եւ Խիոս կղզիներուն միջեւ,
• Կիլիկիան Ծով, Cilician Sea - Թուրքիոյ եւ Կիպրոսի միջեւ,
• Լեվանդին Ծով, Levantine Sea - Միջերկրական Ծովուն արեւելեան ծայրամասը:

Թերմայիքոս Ծոցը-Thermaic Gulf , հիւսիսային Յունաստան

Թարանթոյի Ծոցը-Gulf of Taranto, Իտալիա

Գլխաւոր Ծոցեր, ջրանցքներ, նեղուցներ

Արեւմուտքէն՝ արեւելք

• Ճիպրալթարի Նեղուց, Strait of Gibraltar կը կապէ Ատլանտեան Ովկիանոսը Միջերկրական Ծովուն հետ, Սպանիոյ եւ Մարոքի միջեւ,
• Ճիպրալթարի խորշ, Bay of Gibraltar - Իպէրիոյ թերակղզիին հարաւային մասը,
• Վալենսիոյ Ծոցը, Gulf of Valencia - Սպանիոյ արեւելքը,
• Առիւծին Ծոցը, Gulf of Lion - հարաւային Ֆրանսա,
• Քորսիքայի Ջրանցքը, Corsica Channel - Քորսիքայի եւ Իտալիոյ միջեւ,
• Պոնիֆասիոյ Նեղուցը, Strait of Bonifacio - Սարտինիոյ եւ Քորսիքային միջեւ,
• Կոզոյի Ջրանցք, Gozo Channel - Մալթայի եւ Կոզոյի միջեւ,
• Ճենովայի Ծոցը, Gulf of Genoa - Իտալիոյ հիւսիս արեւմուտքը,
• Մեսինային Նեղուցը, Strait of Messina - Սիքելիոյ եւ Քալավրիա թերաղկզիին միջեւ, Իտալիա,
• Սալեռնոյի Ծոցը, Gulf of Salerno - Իտալիոյ հարաւ արեւմուտքը,
• Կաէթայի Ծոցը, Gulf of Gaeta - Իտալիոյ հարաւ արեւմուտքը,
• Սիքելիոյ Նեղուցը, Strait of Sicily - Սիքելիոյ եւ Թունիզին միջեւ,
• Մալթայի Ջրանցքը, Malta Channel - Սիքելիոյ եւ Մալթայի միջեւ,
• Սիտրայի Ծոցը, Gulf of Sidra - Թրիփոլիթիանայի (արեւմտեան Լիպիա) եւ Քիրինայքայի միջեւ (արեւելեան Լիպիա),
• Վենետիկի Ծոցը, Gulf of Venice - Իտալիոյ հիւսիս արեւելքը,
• Թրիեսդէի Ծոցը, Gulf of Trieste - Իտալիոյ հիւսիս արեւելքը,
• Թարանթոյի Ծոցը, Gulf of Taranto - հարաւային Իտալիա,
• Ս. Էֆեմիոյ Ծոցը, Gulf of Saint Euphemia - հարաւային Իտալիա
• Սքիլաքի ծոցը, Gulf of Squillace - Քալավրիոյ եւ Յոնիական Ծովուն միջեւ, հարաւային Իտալիա
• Քվարնըր Ծոցը, Kvarner Gulf - Քրուաթիա,
• Քոթոր Խորշ, Bay of Kotor - Մոնթենեկրօ,
• Օթրանթոյի Նեղուցը, Strait of Otranto - Իտալիոյ եւ Ալպանիոյ միջեւ,
• Կորնթոսի Ծոցը, Gulf of Corinth - համանուն Ջրանցքին եւ Յոնիական Ծովուն միջեւ, Յունաստան,
• Կորնթոսի Ջրանցքը, Corinth Canal - Կորնթոս եւ Սարոնիքոս ծոցերը կը միացնէ, Յունաստան,
• Փաղասիթիքօ Ծոցը, Pagasetic Gulf - Վոլոս քաղաքին գիրկը, Յունաստան,
• Թերմայիքոս Ծոցը, Thermaic Gulf - Սելանիկի ծոցը, հիւսիսային Յունաստան,
• Սարոնիքոս Ծոցը, Saronic Gulf - Աթէնքի ծոցը, Կորնթոսի Ջրանցքին եւ Միրթոյան Ծովուն միջեւ, Յունաստան,
• Անթալիոյ Ծոցը, Gulf of Antalya - Անթալիոյ արեւմտեան եւ արեւելեան ծովեզրերուն միջեւ, Թուրքիա,
• Իսքենտերունի (Ալեքսանտրեթա) Ծոցը, Gulf of İskenderun - Իսկենտերունի եւ Ատանայի միջեւ, Թուրքիա,
• Ս. Գէորգի խորշը, Saint George Bay - Պէյրութ, Լիբանան,
• Ռաս Իպն Հանիի հրուանդանը, Ras Ibn Hani cape - հնագիտական վայր, Լաթաքիա, Սուրիա,
• Ռաս ալ-Պասիթի հրուանդանը, Ras al-Bassit cape - Սուրիոյ հիւսիսը,
• Մինեթ էլ-Պէյտա խորշ, Minet el-Beida ("White Harbour") bay - Սուրիա, Ուկարիթ հնագիտական վայրին մօտ,
• Խայֆայի Ծոցը, Gulf of Haifa - հիւսիսային Իսրայէլ:

Երկրաբանութիւն

Միջերկրական Ծովուն մակերեւոյթը

Միջերկրական Ծովը եւ Կարմիր Ծովը, ժամանակի Ովկիանոսի մը տարածքին մնացորդն են․ այժմ անոր տրուած է Թեթիս անունը՝ Téthys, Τηθύς (յունական դիցաբանութեան մէջ, ովկիանոսներուն աստուածուհին) ։ Մօտաւորապէս (≃) 145,0 - 66,0 միլիոն տարի առաջ (Ma), բարձումի հետեւանքով, երկու ցամաքամասերու՝ ափրիկեան եւ եւրասիոյ իրարու մօտեցումով, Թեթիսը յառաջադիմաբար կը սկսի «փակուիլ»։ Այս եղելութիւնը, լեռնաշղթաներ կը յառաջացնէ, օրինակ՝ Ալպեան les Alpes, եւ Փիրենեան les Pyrénées։ Մօտաւորապէս 30 միլիոն տարիներ առաջ, Միջերկրականի արեւմտեան մասի տարածման փուլի շրջանին, Քորսիքան եւ Սարտինիան եւրոպական ցամաքամասէն կը բաժնուին։

Հրաբխային աւազան

3D Սանդորինի կղզիին քալտերան, Քիքլատես կղզիախումբ, Յունաստան:

Stromboli, Ստրոմպոլի հրաբուխ, Իտալիա:

Հինգ միլիոն տարի առաջ, իրարու յաջորդող երկրաշաժներու հետեւանքով, Ճիպլարթարի նեղուցը կը փակուի, եւ Ծովը աղի «լիճ» մը կը դառնայ․ այս իրադարձութիւնը Մեսինեան Աղիութեան Տագնապ Messinian Salinity Crisis (MSC) կը կոչուի։ Մէկ միլիոն տարիներու ընթացքին Ծովուն յատակը յառաջացած աղի պահեստը այս երեւոյթը կը փաստէ։ Մօտաւորապէս, 300․000 տարի ետք, իրարայաջորդ երկրաշարժները կրկին «կը բանան» նեղուցին բնական ամբարտակը։ Այս երեւոյթը քանի մը տարիներու ընթացքին կը յառաջացնէ հսկայ քարաւազ մը ու Միջերկրականի աւազանը, որուն ջուրը քանի մը հարիւր տարիներու ընթացքին շոգիացած էր, ջուրով կը լեցուի։

Մինչեւ այսօր, Միջերկրականի ծովային յատակը կը փոխուի, որովհետեւ եւրասեան եւ ափրիկեան ցամաքամասերու շարժումը յաճախակի երկրաշարժներ կը յառաջացնէ՝ Իտալիոյ, Յունաստանի (յատկանշական օրինակ է Սանթորինի կղզիին քալտերան, յառաջացած 3․600 տարի առաջ, Ք․Ա․ 1613 -ին, զօրաւոր երկրաշարժէ ետք․ պատճառ կ'ըլլայ Մինոասեան քաղաքակրթութեան քանդումին), Թուրքիոյ ու մասամբ Իսրայէլի եւ Ալճերիոյ երկիրներուն զանազան շրջաններուն մէջ, նաեւ պահելով հրաբխային վառ աշխուժութիւն Իտալիոյ մէջ՝ Էթնա Etna, Վեզուվիօ Vesuvio եւ Սթրոմպոլի Stromboli։

Մարզական

Չորս տարին անգամ մը (Ողիմպիական ամառուան խաղերուն յաջորդող տարին) տեղի կ'ունենան Միջերկրածովեան Խաղերը։ Իսկ 2015-էն, ամէն երկու տարի տեղի կ'ունենան Միջերկրականի Ծովեզերեան Խաղերը։

Ծովուն կենսահարստութիւնը

Երկրագունդի ջերմաստիճանի բարձրացումը յառաջացուցած է Ծովուն ջուրի ջերմաստիճանի թեթեւ, սակայն կենսական, բարձրացում․ այսպէս Կարմիր Ծովուն տաք ջուրերէն, ձուկերու տեսակներ տարիներու ընթացքին դանդաղօրէն Սուէզի ջրանքէն Միջերկրական կը թափանցեն։

Ծովը աշխարհի ովկիանոսներուն 0,8%-ը կը ներկայացնէ, սակայն ծովային կենսահարստութեան՝ 8-9%-ը (10-էն - 12,000 տեսակ)։

• 

  Փոքր խեցգետին

• 

  Ընգղայ կամ՝ ութոտանի, octopus

• 

  Դլփիններ

• 

  Կարմիր Ծովէն Միջերկրական ծով թափանցած խայթող ձուկ՝ reticulate whipray կամ honeycomb stingray (Himantura uarnak)

• 

  Պարպունի ձուկը, μπαρμπούνι, Τρίγλη η μυστακοφόρος, Trigla barbatus,

Միջերկրականի աւազանի շրջակայքի բուսաշխարհէն նկարներ

Պատկերասրահ

• 

  Լիպիոյ ժայռոտ ափերը

• 

  Փարոս

• 

  Լուսինը կը ծագի Միջերկրականին վրայ․ Լուսնկան այդքան մօտիկ կ'երեւի Յուլիսի վերջերուն կամ Օգոստոս ամսուան լիալուսինի ատեն։

• 
• 

  Թունուզ, «Համամեթ» ծովափը

• 

  Սարտինիա կղզի, Իտալիա

• 

  Փիրան, Սլովենիա

• 

  Քաւթաթ (Cavtat), Խրուաթիա

• 

  Մոնթենեկրօ

• 

  Փաֆոս,Կիպրոս

• 

  Ռաուշէ, Պէյրութ, Լիբանան

• 

  Աղեքսանտրիա, ծոցը համանուն Գրադարանէն դիտուած, Եգիպտոս

• 

  Իպիզա կղզի, Սպանիա

• 

  Les Aiguades, Ալճերիա

• 

  Եւրոպային դուռը՝ Ճիպլարթար

• 

  Մոնաքօ

• 

  Սանթորինի, Ֆիրա, Յունաստան

• 

  Յունաստան, Քերքիրա, Անկելոքաստրօ

• 

  Յունաստան, Միքոնոս կղզին

• 

  Անդիփաքսի (Antipaxoi), Յունաստան

• 

  Աֆէայի տաճարը, Էղինա կղզի, Սարոնիքոս Ծոցի կղզիներէն, Յունաստան (Aegina, The Temple of Aphaia)

• 

  Σύμη Սիմի, էգէական Ծովու հարաւ արեւելք, Յունաստան

• 

  Քափրի (Capri), Իտալիա

• 

  Էլպա կղզի (Elba), Իտալիա

• 

  Պուրանօ, Վենետիկ, Իտալիա (Burano)

• 

  Քոմօ լիճ, Իտալիա

• 

  Աղեքսանտրիա

• 

  Թիրենեան ծով

• 

  Սեն Ժորժի ծոցը, Պէյրութ Լիբանան, նկարին մէջ կ'երեւի նաեւ Սաննին լեռը

• 

  Պոսնիա- Հերցեկովինա

Աղբիւրներ

1. Guillaume de Dieuleveult, « Et la Méditerranée découvrit l'été…», Le Figaro Magazine, semaine du 9 mai 2014, p. 40-41. Կիյոմ տը Տիոլովօ, Միջերկրականը կը ճանչնայ․․․ Ֆիկարօ պարբերաթերթ, 9 Մայիս 2014, էջ 40-41
2. «Աշխարհը եւ Հայաստանը» աշխարհագրական ատլաս, Լ. Վալեսեան եւ այլք, Երեւան 2003։

Տես Նաեւ

Էգէական Ծով

Յոնիական Ծով

Փաթրայի Ծոց

Կորնթոսի Ծոց

Արտաքին յղումներ

• Փրեվեզային մարտը(անգլերէն)
• Ճերպայի ծովամարտը(անգլերէն)
• Լեփանթոյի ծովամարտը (անգլերէն)
• Պարպարեան ծովահէններ (անգլերէն)
• Նաւային լուրեր, Յունաստանի ծովուժը աշխարհի առաջինը (յունարէն)
• Միջերկրականեան ճամբար, Club Med(ֆր.)
• Հերքիւլեսի սիւները, Pillars_of_Hercules(անգլերէն)
• Մեսիեան աղի տագնապ, Messinian salinity crisis(անգլերէն)
• Միջերկրեան մարզական խաղեր(ֆր.)