Միջերկրական Ծով

Միջերկրական Ծովը տիեզերքէն դիտուած

Միջերկրական Ծով (Յունարէն՝ Μεσόγειος Θάλασσα, Լատիներէն՝ Mare Mediterranea), գոց ծով է։ Կը գտնուի երեք ցամաքամասերուն մէջտեղը․ հիւսիսէն Եւրոպա, հարաւէն Ափրիկէ եւ արեւելքէն՝ Ասիա։ Արեւմուտքէն, Ատլանտեան ովկիանոսին կը միանայ Ճիպրալթարի Նեղուցով, հարաւէն Կարմիր Ծովուն՝ Սուէզի ջրանցքով։

Միրերկրական Ծովը կը շրջապատեն հետեւեալ ջրափնիայ երկիրները․ կը նշենք ժամացոյցի սլաքի կարգով, արեւմուտքէն՝ արեւելք։ Սպանիա, Ֆրանսա, Մոնաքօ, Իտալիա, Սլովէնիա, Քրոաթիա, Պոսնիա-Հերցեգովինա, Մոնթէնեկրօ, Ալպանիա, Յունաստան, Թուրքիա, Սուրիա, Լիբանան, Իսրայէլ, Եգիպտոս, Լիպիա, Թիւնիզ, Ալճերիա եւ Մարոք։ Մալթա եւ Կիպրոս կղզի-պետութիւնները կը գտնուին ծովուն մէջ։ Առաւել Կազան եւ Բրիտանական Անդրածովեան Տարածքները՝ Ճիպրալթար ու Աքրոդիրի եւ Տեքելիա (Կիպրոսին հարաւը)։Spanish autonomous cities of Ceuta and Melilla and nearby islands, the Sovereign Base Areas on Cyprus, and the Palestinian Gaza Strip.

Միջերկրականը մեծ դեր խաղցած է արեւմտեան քաղաքակրթութեան զարգացման եւ տարածման։

Միջերկրական Ծովը հին ժամանակներէն փոխադրութեան կարեւոր ճամբաներէն է․ առեւտուրի եւ անոր աւազանին շուրջը ապրող ժողովուրդներուն քաղաքակրթութիւններուն (միջագետքի, եգիպտական, պարսկական, փիւնիկեան, կարթակենի, վերվերներուն, յունական, էթրուսքեան, հռոմէական, բիւզանդական, արաբական-իսլամական նուաճում- եւ օսմանեան) փոխանակման կեդրոններէն։

Միջերկրական ծովուն տարածքն է մօտաւորապէս 2,5 միլիոն քառակուսի քիլոմեթր, ջուրի ծաւալը՝ 3,829,000 խորանարդ քմ։ Առաւելագոյն խորութիւնը Յոնիական ծովուն մէջ գտնուող Քալիփսօ խորամասն է 5,267 մեթր խորութեամբ, Պեղոպոնեզի արեւմուտքը գտնուող Փիլոս ծովեզերիայ քաղաքէն հարաւ արեւմուտքը։

Անունը

Հակառակ անոր թէ, հնագոյն ժամանակներէն անոր եզերային շրջագիծին զարգացան շատ եւ տարբեր քաղաքակրթութիւններ, սկիզբէն յստակ անուանում չունեցաւ։

Հիրոտոդոն, օրինակ, կը գործածէ Միջերկրական Ծովուն մէջ գտնուող ծովերուն եւ ծոցերուն անունները։ Այլ հին յոյներ, ինչպէս Սդրապոն Στράβων , զայն կ'անուանէ․- «η εντός και καθ΄ ημάς λεγομένη θάλασσα» (= մեր ներքին եւ մեր շուրջի ծովը ) ․ յիշատակում, զոր հռոմէացիները կը հետեւին եւ կ՛իւրացնեն թարգմանելով՝ «Μare Νostrum»։ Ուրիշ հռոմէացիներ «mare internum» կամ «mare insentinum» (= ներքին ծով) նաեւ «Μare magnum» (=Մեծ ծով) եզրերը կը գործածեն։

Հին ժամանակ հռոմէացիներն այս ծովը կ'անուանեն Mare Nostrum (լատիներէն՝ Մեր ծովը), քանի Հռոմէական կայսրութեան մէջ կ՛ընդգրկուի։ Աստուածաշունչին մէջ յայտնի է «Մեծ ծով» անունով։

3-րդ դարուն, Լատինները կը սկսին գործածել Միջերկրական Ծով անունը․ առաջին Սոլինօն զայն կ՛ անուանէ «Mare Mediterraneum», որպէսզի նշէ ցամաքամասերու միջեւ գտնուող ծովը։ Այս անուանումը յունական μεσόγειος -mesógeios (″inland միջերկրեայ″) անունին պատճեցումն է․ mésos - մէջտեղը ("in the middle ") եւ γήινος - երկրի (gḗinos)՝ γῆ - հողատարածք, երկիր (gê, ″land, earth") ։

Պատմական անուններ տրուած են Միջերկրականի ուրոյն շրջաններու համար․ Սարտինեան ծով, Իբերիական ծով, ֆրանսական ծով, Դիրինեան ծով, Յոնիական ծով, Էգէական ծով, Ատրիադիք ծով, Ռոտոսիան ծով, Կիպրիական ծով, Կիլիկիան, եւայլն։

16-րդ եւ 17-րդ դարերուն, Միջերկրական Ծովը նաեւ կ՛անուանեն՝ Սպիտակ Ծով Λευκή θάλασσα կամ Յոյներուն Ծով։ Թուրքերը՝ Akdeniz (Ճերմակ Ծով)։

Իտալերէն՝	Mare Mediterraneo
Սպաներէն՝	Mar Mediterráneo
Ֆրանսերէն՝	Mer Méditerranée
Անգլերէն՝	Mediterranean Sea
Գերմաներէն՝	Mittelmeer
Եբրայերէն՝	הַיָּם הַתִּיכוֹן Հա-յամ հա-թիխոն («Միջին ծով»)
Յունարէն՝	Μεσόγειος Θάλασσα Մեսոկէյոս թալասա
Թրքերէն՝	Akdeniz Աքտենիզ («Սպիտակ ծով»)
Վրացերէն՝	ხმელთაშუა ზღვა Խմելթաշուա զղվա
Խորվաթերէն՝	Sredozemno more Սրետոզեմնօ մորէ
Արաբերէն՝	البحر الأبيض المتوسط Ալ Պահըր Ըլ Ապիատ Ալ Մութաուասըդ

Պատմութիւն

Միջերկրականի աւազանին շուրջ գաղթօճախներ․ կարմիրով՝ յունական, դեղինով՝ փիւնիկեան

Յունական գաղութները Ք.ա.8^էն 7^րդ դարերուն։

Միջերկրածովեան տարածաշրջանը Ք.ա.220-ին։

Միջերկրական Ծովուն աւազանին գաղթօճախներու հիմնում

Փիւնիկեցիներուն ծովային առեւտուրը

Միջերկրական Ծովը եղած է դասական աշխարհին բնօրրանը։ Հնագոյն եւ Ք․ա․ Դասական շրջանին անոր աւազանին շուրջ զարգացան եւ տարածուեցան միջերկրածովեան նշանաւոր երկու քաղաքակրթութիւնները՝ Փիւնիկեան եւ յունական։

Ք․ա․ 1500 թուականէն մինչեւ Ք․ա․300 թուական, Փիւնիկեցիրը գաղթօճախներ կը հիմնեն Միջերկրականի աւազանին գլխաւորաբար արեւելեան ափերուն։

«Յունական Մութ դարերու»ն որ «երկրաչաբական շրջան» ալ կը կոչուի (Ք․ա․ 1100 - 700) եւ 6-րդ դարուն, յունական ցեղեր կը գաղթեն Միջերկրական Ծովուն արեւելեան մասին Էգէական ծովուն յունական կղզիներն ու Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերը եւ յաջորդաբար Միջերկրականի աւազանի ջրափնեայ շրջանները։

Այս գաղթօճախները կը հասնին բարեկեցութեան բարձր մակարդակի,

Հռոմէական Կայսրութեան շրջան

Հռոմէացիները Միջերկրական Ծովը կ'անուանեն Mare Nostrum (բառացի՝ «Մեր ծովը»)։ Հռոմի կայսրութեան փլուզումէն ետք միջերկրածովեան տարածաշրջանը կը դադրի քաղաքական մէկ միաւոր ըլլալէ։476 թուականին Հռոմի անկումէն ետք արեւելեան ծայրամասին մօտ 1000 տարի իր գերիշխանութիւնը կը հաստատածէ Բիւզանդական Կայսրութիւնը։
Միջերկրական Ծովուն աւազանին արեւելեան մասին իսլամական պետութիւններու հաստատումէն ետք, տարածքաշրջանը կը դառնայ մշտական քաղաքական բաժանումներու առարկայ։ Իր առաւելագոյն ընդարձակութեան ատենը Արաբական կայսրութիւնը կը վերահսկէ միջերկրական տարածաշրջանին 75%-ը։
Միջնադարի ժամանակաշրջանի վերջաւորութեան եւ Վերածնունդի դարաշրջանին կը կազմաւորուին եւրոպական նոր փոքր իշխանութիւն-պետութիւններ։ Սակայն, անոնք, ինչպէս օրինակ՝ Վենետիկը, ի վիճակի չեն տարածաշրջանը միաւորել իբրեւ մէկ ամբողջութիւն։

Սուրիայէն մինչեւ Մարոքօ գտնուած տարածքներուն մէջ եւրոպացիները կը հիմնեն իրենց գաղութները։ Սակայն, իրենց միջեւ գոյութիւն ունեցող մրցակցութեան պատճառաւ եւրոպական պետութիւնները չեն կրնար կասեցնել օր ըստ օրէ զօրացող Օսմանեան կայսրութիւնը։

Բիւզանդական Կայսրութիւնը կը տապալի 1453-ին՝ Կոստանդնուպոլիսի գրաւումով։ 16-րդ դարուն օսմանցիներն արդէն կը վերահսկեն Ծովուն մեծ մասը եւ ունին ծովային խարիսխները Ալճերիոյ եւ Թիւնիզին ափերուն։

Օսմանեան ամենէ նշանաւոր նաւապետ Հայրետտին Բարբարոսա եւ Պրեւեզայի ճակատամարտին տարած յաղթանակը սա գերիշխանութեան խորհրդանիշներն էին։ Ճերպայի ճակատամարտը հանդիսացաւ Միջերկրական ծովուն մէջ օսմանեան նաւատորմի գագաթնակէտը։
Հիւսիսային Ափրիկէէն յարձակումներ իրականացնող պերպեր ծովահէնները Միջերկրական ծովու արեւմուտքին կը թալնէին քրիստոնէաներու նաւերը։ Ըստ Րոպըրթ Տէյվիսի, 16-19^րդ դարերու ընթացքին ծովահէնները առեւանգած են 1-էն մինչեւ 1.25 միլիոն եւրոպացի՝ անոնց ստրուկներ դարձնելով։

Աշխարհագրութիւն

Միջերկրական Ծովը արեւմուտքէն Ատլանտեան ովկիանոսին կը միանայ Ճիպրալթարի Նեղուցով (Հոմերոսին գրութիւններուն մէջ կը հանդիպինք ″Հէրքիւլեսին Սիւները″ Ηράκλειες στήλες անուանման), արեւելքէն Մարմարայի եւ Սեւ Ծովերուն՝ յաջորդաբար Տարտանելի եւ Վոսպորի նեղուցներէն․ Տարտանելը (Մարմարայի ծովը) յաճախ կը սեպուի Միջերկրական Ծովուն շարունակութիւնը։ Հարաւէն արուեստական Սուէզի ջրանցքով Կարմիր Ծովուն կը կապուի։

Միջերկրականի աւազանի կլիմայի քարտէս

Կլիմայ

Միջերկրական Ծովու կլիման բարեխառն է։ Անոր ծովեզրերուն կլիման կը յատկանշուի տաք ու չոր ամառներով եւ քաղցր, մեղմ ձմեռներով։ Սակայն, հարաւ արեւելեան աւազանը ունի տաք, անապատի կլիմայի յատկանիշներ։ Նաեւ, եղանակներու փոփոխութեան միջեւ, կը հանդիպինք տեղական մրրիկներու։

Ծովը ունենալով բաց անցքներ, ենթակայ է մնայուն ջուրի հոսանքներու․ Միջերկրականի աւազանի կլիմայական փոփոխութիւններուն գլխաւոր ազդակներէն։ Սուէզի ջրանցքին բացումէն ետք, Կարմիր Ծովուն ջուրի յատկութիւնները՝ աղոտ, տաք, ձուկերուն բազմազանութիւն, տարիներու ընթացքին կամաց կամաց թափանցեցին ու կը շարունակեն Միջերկրականի աւազանին։ 1959 թուականէն մինչեւ 1989, նկատուեցաւ Ծովուն ջուրի ջերմութեան բարձրացում՝ 0.12 °C եւ պիտի շարունակուի։ Իսկ, Ծովի ջուրին գահավիժումը, կ՛առաջացնէ աղիութեան աճ։

Ջրափնեայ Երկիրները

Ամալֆի

Պէյրութ

Ճաֆֆա

Երկիր	Ծովեզերքի երկարութիւնը քմ	200 հազարէն աւելի բնակչութիւն ունեցող ծովեզերիայ քաղաքները
Սպանիա		Ալիքանթէ, Պատալոնա, Պարսելոն, Քարթախենա, Մալակա, Փալմա, Վալենսիա
Ֆրանսա		Մարսէյ, Մոնփելիէ, Նիս
Իտալիա	7600	Պարի, Քաթանիա, Ճենովա, Մեսինա, Նափոլի, Փալերմօ, Հռոմ, Դրիեստէ, Վենետիկ
Սլովենիա	46.6
Քրուաթիա	5 835	Սփլիթ, Տուպրովնիք
Պոսնիա Եւ Հերցեկովինա	20
Մոնթենեկրօ	293.5
Ալպանիա	362	Տուրեշ
Յունաստան	13 676	Աթէնք, Փաթրա, Թեսաղոնիկէ
Թուրքիա		Ատանա, Անթալիա, Իսքենտերուն (Ալեքսանտրէդ), Իզմիր, Մերսին
Սուրիա	193	Լաթաքիա
Լիբանան	225	Պէյրութ, Թրիփոլի
Իսրայէլ	273	Աշտոտ, Հայֆա, Թել Ավիւ
Եգիպտոս		Գահիրէ, Աղեքսանտրիա, Տամիեթա, Փորթ Սայիտ
Լիպիա	1 770	Պենկազի, Հոմս, Մըսրաթա, Թրիպոլի, Ազ-Զաուիա
Թիւնիզ	1 148	Սֆաքս, Թիւնիզ
Ալճերիա	998	Աննապա, Օրան
Մարոք		Թեթուան, Թանժեր

Տասը ամենամեծ կղզիները

	Անուն	Տեսք	Պատկանելութիւն	Տարածք (քմ²)	Բնակչութիւն
1	Սիքելիա		Իտալիա	25 460	5 010 000
2	Սարտինիա		Իտալիա	23 813	1 656 000
3	Կիպրոս		Կիպրոս	9 251	1 048 000
4	Քորսիքա		Ֆրանսա	8 681	275 000
5	Կրետէ		Յունաստան	8 261	624 000
6	Էվիա		Յունաստան	3 655	218 000
7	Մայորքա		Սպանիա	3 640	778 000
8	Լեզվոս		Յունաստան	1 630	90 000
9	Ռոտոս		Յունաստան	1 398	117 000
10	Խիոս		Յունաստան	842	52 000

Ստորաբաժանումներ

Ջրագրական Միջազգային Կազմակերպութիւնը International Hydrographic Organization (IHO), Միջերկրական Ծովը կը բաժնեն փոքր ծովերու․ իւրաքանչիւրը իր տեղական, պատմական անուանումով։ Արեւելքէն արեւմուտք՝

• Ճիպրալթարի Նեղուց - Strait of Gibraltar
• Ալպահրան Ծով, Alboran Sea - Սպանիայի եւ Մարոքին միջեւ
• Պալէարեան Ծով, Balearic Sea - Սպանիոյ ցամաքամասին եւ Պալէարեան կղզիներուն միջեւ
• Լիկուրեան Ծով, Ligurian Sea - Քորս կղզիին եւ Լիկուրիոյ (Իտալիա) միջեւ
• Դիռինեան ծով, Tyrrhenian Sea - Իտալիոյ ցամաքամասին եւ Սարտինիոյ ու Սիքելիոյ կղզիներուն միջեւ
• Յոնիական ծով, Ionian Sea - Իտալիոյ, Յունաստանի միջեւ
• Ատրիադիք ծով, Adriatic Sea - Իտալիոյ, Սլովէնիոյ, Քրուաթիոյ, Պոզնիոյ-Հերցեկովինայի, Մոնթենեկրոյի եւ Ալպանիոյ միջեւ
• Էգէական ծով, Aegean Sea - Յունաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ

Երկրորդական ծովեր

Ծովեր իրենց տեղական կամ պատմական անուններով։ Արեւելքէն արեւմուտք՝

• Սարտինիոյ Ծով, Sea of Sardinia - Սարտինիոյ եւ Պալէարեան կղզիներուն միջեւ․ Պալէարեան Ծովուն մէկ մասը
• Սիքելիոյ Ծով, Sea of Sicily - Սիքելիոյ եւ Թիւնիզին միջեւ
• Լիպիոյ Ծով, Libyan Sea - Լիպիոյ եւ Կրետէին միջեւ
• Էգէական Ծովուն մէջի ծովեր
  • Թրակեան Ծով, Thracian Sea - հիւսիսը
  • Միրդոյան Ծով, Myrtoan Sea - Պեղոպոնեզի եւ Քիքլատես կղզիներուն միջեւ
  • Կրետական Ծով, Sea of Crete - համանուն կղզիին հիւսիսը
  • Իքարիոյ Ծով, Icarian Sea - համանուն կղզիին շուրջը, Քոս եւ Խիոս կղզիներուն միջեւ
• Կիլիկեան Ծով, Cilician Sea - թուրքիոյ եւ Կիպրոսին միջեւ
• Լեվանդին Ծով, Levantine Sea - Միջերկրական Ծովու արեւելեան ծայրամասը

Գլխաւոր Ծոցեր, ջրանցքներ, նեղուցներ

• Սուրբ Գէորք խորշ, Saint George Bay - Պէյրութ, Լիբանան
• Ռաս Իպն Հանի հրուանդան, Ras Ibn Hani cape - Լադաքիա, Սուրիա
• Ռաս ալ-Պասիդ հրուանդան, Ras al-Bassit cape - Սուրիոյ հիւսիսը
• Մինեդ էլ-Պէյտա խորշ, Minet el-Beida ("White Harbour") bay - Սուրիա, Ուկարիդ հնագիտական վայրին մօտ
• Ճիպրալթարի Նեղուց, Strait of Gibraltar կը կապէ Ադլանտեան Ովկիանոսը Միջերկրական Ծովուն հետ, Սպանիոյ եւ Մարոքի միջեւ
• Ճիպրալթարի խորշ, Bay of Gibraltar - Իպէրիոյ թերակղզիին հարաւաին մասը
• Կորսթոսին Ծոցը, Gulf of Corinth, an enclosed sea between the Ionian Sea and the Corinth Canal
• the Pagasetic Gulf, the gulf of Volos, south of the Thermaic Gulf, formed by the Mount Pelion peninsula
• the Saronic Gulf, the gulf of Athens, between the Corinth Canal and the Mirtoan Sea
• the Thermaic Gulf, the gulf of Thessaloniki, located in the northern Greek region of Macedonia
• the Kvarner Gulf, Croatia
• the Gulf of Lion, south of France
• the Gulf of Valencia, east of Spain
• the Strait of Messina, between Sicily and Calabrian peninsula
• the Gulf of Genoa, northwestern Italy
• the Gulf of Venice, northeastern Italy
• the Gulf of Trieste, northeastern Italy
• the Gulf of Taranto, southern Ital
• the Gulf of Saint Euphemia, southern Italy, with the international airport nearby
• the Gulf of Salerno, southwestern Italy
• the Gulf of Gaeta, southwestern Italy
• the Gulf of Squillace, southern Italy
• the Strait of Otranto, between Italy and Albania
• the Gulf of Haifa, northern Israel
• the Gulf of Sidra, between Tripolitania (western Libya) and Cyrenaica (eastern Libya)
• the Strait of Sicily, between Sicily and Tunisia
• the Corsica Channel, between Corsica and Italy
• the Strait of Bonifacio, between Sardinia and Corsica
• the Gulf of İskenderun, between İskenderun and Adana (Turkey)
• the Gulf of Antalya, between west and east shores of Antalya (Turkey)
• the Bay of Kotor, in south-western Montenegro and south-eastern Croatia
• the Malta Channel, between Sicily and Malta
• the Gozo Channel, between Malta Island and Gozo

Տնտեսական Գործօնը

Ովկիանոսային նաւագնացութեան զարգացումն իր ազդեցութիւնն սկսաւ թողնիլ Միջերկրածովեան տարածաշրջանին ամբողջականութեան վրայ։ Կար ժամանակ, երբ արեւելքէն ամբողջ առեւտուրը կը կատարուէր այդ տարածաշրջանի միջով, սակայն հիմա Ափրիկէն շրջանցող նաւագնացութիւնը թոյլ կու տար համեմունքը եւ այլ ապրանքները արեւմտեան Եւրոպայի ատլանտեան նաւահանգիստներ հասցնել առանց Միջերկրական ծով մտնելու եւ, այդպիսով, ծովն արդէն կորսցուց իր նախկին կարեւորութիւնը։

Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը

Կաղապար:Գլխաւոր Յօդուած Միջերկրական ծովուն ափերուն գոյութիւն ունեցած պետութիւններէն է ծովուն հիւսիս-արեւելքին ԺԲ դարուն ձեւավորուած եւ մինչեւ ԺԴ դարը գոյատեւած Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը Թագաւորութիւնը հիմնադրած են Բագրատունիներու Ռուբինեաններ շառաւիղը։ Մայրաքաղաքն սկիզբը Տարսոնը եղած է, յետագային՝ Ատանան եւ վերջը՝ Սիսը։ Որոշ ժամանակ Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը միակ քրիստոնէայ պետութիւնը էր ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքին մէջ։

Ծովուն Կենդանական Աշխարհը

• 
• 

  Ուսոտնուկ

• 

  Դելփիններ

Շրջակայքի Բուսաշխարհը

Պատկերաշար

• 

  Լիպիոյ ժայռոտ ափերը

• 

  Փարոս

• 
• 

  Լուսինը կը ծագէ Միջերկրականին վրայ

• 

Արտաքին յղումներ

• «Աշխարհը եւ Հայաստանը» աշխարհագրական ատլաս, Լ. Վալեսյան եւ այլք, Երեւան 2003 թ.։
• 1yachtua.com

Մեդիա ֆայլեր

Ուիքիպահեստ նախագծի Միջերկրական Ծով քաթեկորիոյ մէջ կրնաք գտնիլ յաւելեալ պատկերազարդում այս նիւթի վերաբերեալ։