Բիւզանդական Կայսրութիւն

Բիւզանդական կայսրութիւն (Բիւզանդիա, երբեմն նաեւ Արեւելեան Հռոմէական կայսրութիւն), Հնագոյն ժամանակաշրջանին եւ Միջին դարերու ընթացքին գոյութիւն ունեցած է կայսրութիւնը։ Մայրաքաղաքը՝ Կոստանդնուպոլիս։ Հարեւանները եւ կայսրութեան բնակիչները կը կոչէին զայն նաեւ Հռոմէական կայսրութիւն (յունարէն՝ Կաղապար:Polytonic, Basileia Rhōmaiōn)[1] կամ Ռոմանիա (Կաղապար:Polytonic)։ Բիւզանդական կայսրութիւնը բուն Հռոմէական կայսրութեան իրաւայաջորդն էր։[2][3] Սակայն ներկայիս Բիւզանդիան կ'առանձնացուի Հին Հռոմէն, քանի որ այնտեղ կը տիրապետէր յունական մշակոյթը հռոմէականի, Քրիստոնէութիւնը Հռոմէական հեթանոսութեան եւ յունարէնը լատիներէնի փոխարէն[2]։

Ուսումնասիրողները կը բաժնեն Բիւզանդական կայսրութեան պատմութիւնը հետեւեալ հիմնական շրջաններուն

  • 4-րդէն 7-րդ դարու առաջին կէսը, հնագոյն դարաշրջանէն միջնադար անցման ժամանակաշրջան,
  • 7-րդ դարու երկրորդ կէս — 12-րդ դար, Բիւզանդիոյ մուտքը միջնադար, աւատական կարգերու եւ հաստատութիւններու ձեւաւորման շրջան,
  • 13-րդ դար — 15-րդ դարու առաջին կէս, Բիւզանդիոյ տնտեսական եւ քաղաքական անկման շրջան, որ աւարտեցաւ 1453 թ. թուրքերու կողմէն Կոստանդնուպոլսոյ գրաւմամբ եւ պետութեան վախճանով[4]։

Հռոմէական կայսրութիւնԲիւզանդական կայսրութիւն տարանջատման տարեթիւը հնարաւոր չէ որոշել, սակայն այդ ճանապարհին կարեւոր քայլ էր Կոստանդիանոս Ա Մեծի կողմէ 324 թ-ին մայրաքաղաքը Նիքոմետիա քաղաքէն (Փոքր Ասիա) Բիւզանդիոն տեղափոխելը։ Վերջինս հետագային վերանուանուեցաւ Կոստանդնուպոլիս, «Կոստանդիանոսի քաղաք» («Նոր Հռոմ»)։[n 1]

Հռոմէական կայսրութիւնը վերջնականապէս բաժնուեցաւ երկու մասի 395 թ․-ին Թէոդոսիոս I Մեծ-ի օրով (379—395)։ Սակայն «բուն» Բիւզանդական կայսրութեան պատմութիւնը կը սկսի Հերաքլիոս Ա-էն (610—641), որ վերակառուցեց պետական կառուցուածքը եւ բանակը, բաժնեց կայսրութիւնը բանակաթեմերի եւ փոխեց կայսրութեան պաշտոնական լեզուն լատիներէնէ հունարէնի[6]։

Բիւզանդական կայսրութիւնը գոյատեւեց աւելի քան հազար տարի՝ 4-րդ դարէն մինչեւ 1453 թ․։ Իր պատմութեան մեծ մասի ընթացքին Բիւզանդիան կը մնար իր ժամանակի հզորագոյն պետութիւններէն մէկը, չնայած տարածքային լուրջ կորուստներու Բիւզանդա-Սասանեան եւ Բիւզանդա-արաբական պատերազմներու հետեւանքով։ Արաբական նուաճումներէն ետք կայսրութիւնը 10-րդ դարու վերջաւորութեան Հայկական հարստութեան օրոք վերանուաճեց կորսնցուցած տարածքներուն մէկ մասը եւ դարձեալ վերածուեցաւ Մերձաւոր Արեւելքի հզորագոյն պետութիւններէն մէկը։

1071 թ․-ի Մանազկերտի ճակատամարտին կրած ջախջախիչ պարտութեան հետեւանքով կայսրութիւնը սելճուք թուրքերուն զիջեց կայսրութեան սիրտը՝ համարեայ բոլոր Փոքր Ասիան եւ Հայաստանը։ Քոմնենոսներու հարստութեան օրով (12-րդ դար) Բիւզանդիան ժամանակավորապէս վերականգնեց իր խարխլուած դիրքերը, սակայն Անդրոնիքոս Ա (1183—1185) կայսրի մահէն ետք դարձեալ բռնեց անկման ճամփան։ Բիւզանդական կայսրութիւնը ծանր հարուած ստացավ 1204 թ․-ին, երբ խաչակիրներու կողմէ Չորրորդ խաչակրաց արշաւանքի շրջաններուն նուաճեցաւ մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը եւ երկիրը բաժնուեցաւ մանր յունական եւ լատինական իշխանություններու։

Չնայած 1261 թ․-ին Փալեոլոկոսներու հարստութեան օրերուն Կոստանդնուպոլիսը ետ նուաճեցաւ, Բիւզանդիան այլեւս երբեք չվերականգնեց երբեմնի հզորութիւնը։ Սակայն կայսրութեան վերջին 200 տարիները համընկան մշակութային վերելքի հետ[3]։

14-րդ դարուն պարբերաբար բռնկուող քաղաքացիական պատերազմներու պայմաններուն մէջ, կայսրութիւնը չկրցավ դիմագրաւել հզորացող Օսմանեան պետութեան։ Բիւզանդական կայսրութիւնը դադրեցաւ գոյութիւն ունենալ Կոստանդնուպոլսի եւ կայսրութեան մնացորդներու՝ 15-րդ դարին Օսմանեան կայսրութեան կողմէ նուաճելէն ետք։

Անուանում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բիւզանդիա անուանումը առաջին անգամ օգտագործած է գերմանացի պատմաբան Հիերոնիոմուս Ուոլֆը 1557 թ-ին իր Corpus Historiæ Byzantinæ աշխատանքին մէջ։ Անուանումը կու գայ Բիւզանդիոն եզրույթէն, որ եղած է Կոստանդնուպոլիս քաղաքի նախկին անուանումը։

Բիւզանդական կայսրութիւնը իր բնակիչներուն կողմէ կ'անուանուէր Հռոմէական կայսրութիւն, Հոռոմներու կայսրութիւն (Լատիներեն։ Imperium Romanum, Imperium Romanorum, յունարէն։Կաղապար:Polytonic, Basileía tôn Rhōmaíōn, Կաղապար:Polytonic, Arche tôn Rhōmaíōn), Ռոմանիա[n 2] (Լատիներեն։ Romania, յունարէն։ Կաղապար:Polytonic, Rhōmanía), Հռոմի Հանրապետություն (Լատիներեն։ Res Publica Romana, յունարէն։ Կաղապար:Polytonic, Politeίa tôn Rhōmaíōn),[8] Graikía (Greek։ Γραικία),[9] նաեւ Rhōmaís (յունարէն։ Կաղապար:Polytonic)[10]։

Չնայած Բիւզանդական կայսրութիւնը ունէր խառն ազգաբնակչութիւն[11][12] ան յայտնի դարձաւ[n 3] իր յունական տարրի շնորհիվ։[13] Անոր հետեւանքով կայսրութեան երբեմն նաեւ կ'անուանէին Յոյներու կայսրութիւն (Լատիներեն։ Imperium Graecorum), իսկ կայսրին Imperator Graecorum (Յոյներու կայսր)[14][15]

Պարսիկները, թուրքերը եւ սլաւոնները կայսրութիւնը կը համարէին Հռոմէական կայսրութեան ուղիղ իրաւայաջորդ եւ ուղղակի կ'անուանէին روم (Ռոմ, "Հռոմ")։[16][17]

Ժամանակակից ուսումնասիրողները 395 - 610 թթ-ի միջեւ ինկած ժամանակահատուածի Բիւզանդիան սովորաբար կ'անուանեն Արեւելեան Հռոմէական կայսրութիւն, իսկ 610 թ-էն սկսեալ, երբ Հերաքլիոս Ա փոխեց պետութեան պաշտոնական լեզուն լատիներէնէ յունարէնի (որ արդէն կ'օգտագործուէր բնակչութեան մեծ մասի կողմէ), երկիրը կը կոչեն Բիւզանդական կայսրութիւն։

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Նախապատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հռոմէական կայսրութիւնը յաջողած էր նուաճել Արեւմտեան Եւրոպան եւ Միջերկրածովեան շրջանը։ Այս տարածքներուն մէջ ապրող ազգերը կը տարբերէին միայն մշակոյթով եւ զարգացուածութեան աստիճանով։ Արեւելեան Միջերկրական ծովի նահանգները աւելի քաղաքայնացուած էին եւ ընկերականօրէն զարգացած, հին ժամանակ միաւորուած էին Մակեդոնական տերութեան իշխանութեան տակ եւ հելլենացուած էին։ Ի հակադրութիւն անոր, արեւմտեան նահանգները նուազ զարգացած էին։ Հելլենացուած Արեւելքի եւ լատինականացուած Արեւմուտքին միջեւ այս հակադրութիւնը դարերու ընթացքին աւելի կը խորանար եւ վերջիվերջոյ հանգեցուց կայսրութեան բաժանման։[18]

Հռոմէական կայսրութեան բաժանումը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

293 թ-ին Տիոքղեթիանոս կայսրը ստեղծեց նոր վարչական համակարգ (չորրորդապետութիւն[19] Ան իրեն նշանակեց կառավարչակից՝ «օգոստոս»։ Իւրաքանչիւր «օգոստոս» իր հերթին իրեն գահակից՝ «կեսար» կը նշանակէր, որ հետագային պէտք է յաջորդէր «օգոստոսին»։ Սակայն այդ համակարգը կայուն չգտնուեցաւ եւ շուտով Կոստանդիանոս Ա Մեծի կողմէ փոխարինուեցաւ թագաւորական ժառանգման համակարգով։[20]

Կոստանդիանոսը նախաձեռնեց շարք մը բարեփոխումներ։[21] 330 թ-ին ան հիմնադրեց Կոստանդնուպոլիս քաղաքը որպէս «երկրորդ Հռոմ»։

Կոստանդիանոսը փոփոխութիւններ կը կատարէր՝ հենելով Տիոքղեթիանոսի համակարգին վրայ։[19][22] Ան կարգաւորեց մետաղադրամներու հատումը (անոր կողմէ շրջանառութիւն մտցուած ոսկէ սոլիտուսը դարձաւ կայուն արժէք),[22] եւ բարեփոխեց բանակը։ Կոստանդիանոսի օրով կայսրութիւնը վերականգնեց իր ռազմական հզորութիւնը եւ կը վայելէր կայունութեան եւ բարգաւաճման շրջան։

Կոստանդիանոսի մկրտումը նկարուած Ռաֆայէլ Սանթիի աշակերտներուն կողմէ (1520–1524 թթ., որմնանկար, Վատիկան)։ Ըստ Եւսեբիոս Կեսարացիի Կոստանդիանոսը մկրտուած է մահէն քիչ առաջ։[23]

Չնայած Կոստանդիանոսի օրով Քրիստոնէութիւնը չհռչակուեցաւ պետական կրօն, սակայն անոր շնորհուեցաւ որոշ արտօնութիւններ։ Կոստանդիանոսը նաեւ ներմուծեց այդ կարգը, ըստ որուն կայսրը կրօնական հարցերը պէտք չէր լուծեր ինքնիրեն, այլ պէտք է հրաւիրէր եկեղեցական ժողովներ։ Անոր օրով տեղի ունեցավ Նիքիոյ Ա տիեզերական ժողովը։[24]

     Արեւմտեան Հռոմէական կայսրութիւն      Բիւզանդական կայսրութիւն 460 թ.

Կոստանդիանոսի կողմէ սահմանուած թագաւորական ժառանգման կարգը այնքան ամուր հաստատուած էր, որ երբ 395 թ-ին Տէոդոսիոս Ա Մեծը մահացաւ, կայսրութիւնը ժառանգեցին անոր երկու որդիները՝ Արկադիոսը Արեւելք եւ Հոնորիոսը Արեւմուտքի մէջ։ Տէոդոսիոսը միասնական կայսրութեան վերջին կայսրն էր։[25]

Արեւելեան Հռոմէական կայսրութիւնը ի վիճակի եղաւ դիմակայելու այն մարտահրաւէրներուն, որոնց հանդիպեցաւ Արեւմտեան Հռոմէական կայսրութեան հետ միասին 3-րդ եւ 4-րդ դարերու ընթացքին, շնորհիվ աւելի բարձր զարգացուածութեան եւ աւելի մեծ տնտեսական հնարաւորութիւններու։ Կաշառելով կամ հարկ վճարելով ներխուժող ցեղերուն, ինչպէս նաեւ իր բանակ ներգրաւելով օտարազգի վարձկաններու՝ Բիւզանդիոյ յաջողեցաւ զերծ պահել երկիրը հարձակումներէն։[26] Տէոդոսիոս Բ կայսրը աւելի ամրացուց Կոստանդնուպոլսի պարիսպները՝ դարձնելով քաղաքը անառիկ։ Քաղաքը չի նուաճեցաւ մինչեւ 1204 թ.։

Արեւելահռոմէական կամ Բիւզանդական կայսրութիւնը 500 թ-ին։

Հոներէն եկող վտանգը չեզոքացնելու նպատակով Տէոդոսիոս Բ-ը համաձայնեցաւ վճարել խոշոր հարկ (տարեկան շուրջ 300 քկ ոսկի)։ Տէոդոսիոսի յաջորդը՝ Մարքիանոսը, հրաժարեցաւ հարկ վճարել հոներուն։ Բարեբախտաբար Աթթիլան արդէն ուղղած էր հայացքը դէպի Արեւմտեան Հռոմէական կայսրութիւն։[27] 453 թ-ին Աթթիլայի մահէն ետք Հոնական կայսրութիւնը փլուզուեցաւ, հետագային հոներէն շատերուն Բիւզանդիան կը վարձէր կայսրութեան սահմաններու պաշտպանութեան համար։[28]

Աթթիլային մահէն ետք Արեւելահռոմէական կայսրութիւնը մտաւ կայունացման շրջան, իսկ Արեւմտահռոմէականը՝ վերջնականապէս կազմալուծուեցաւ (սովորաբար Արեւմտահռոմէական կայսրութեան աւարտը կը համարուէր 476 թ-ը, երբ գերմանացի վարձկաններու հրամանատար Օտոաքրը գահընկեց ըրաւ վերջին կայսրին՝ Հռումուլուս Աւգուտուլուսին

Իտալիան վերանուաճելու համար Զենոն կայսրը բանակցութիւններ սկսաւ ներխուժած օսթկոտերին հետ։ Ան Իտալիա ուղարկեց կոտերուն արքայ Տէոդորիք Մեծին որպէս magister militum per Italiam ("Իտալիոյ զորքերուն գերագոյն հրամանատար"), որպէսզի գահընկեց ընէ Օտոաքրին։ Դրդելով Տէոդորիքին նուաճելու Իտալիան՝ Զենոնը ազատեց կայսրութիւնը վտանգաւոր հակառակորդէն եւ ձեռք բերաւ ձեւական իշխանութիւն Իտալիոյ նկատմամաբ։[29] Օտոաքրի ջախջախումէն ետք՝ 493 թ-ին, Տէոդորիքը սկսաւ միանձնեայ կառավարել Իտալիան։

491 թ-ին գահ բարձրացաւ Անասթասիոս Ա կայսրը, որ 498 թ-ին ճնշեց Իսաւրեան ապստամբութիննը։[29] Անասթասիոսը կատարեց շարք մը կարեւոր եւ արմատական բարեփոխումներ։ Ան կատարելագործեց Կոստանդինի դրամային փոփոխութիւնները եւ վերականգնեց պղինձէ «ֆոլլիս» մետաղադրամը։[30] Կայսրը նաեւ վերցուց «խրիսարկիրոն» հարկը, որ կը գանձուէր առեւտուրով զբաղուող քաղաքացիներուն կողմէ։ Անասթասիոսի մահուան տարին՝ 518 թ-ին, պետական գանձարանին մէջ կը պահուէր 145,150 քկ ոսկի։[31]

Արեւմտեան նահանգներու վերանուաճումը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]


Հուստինիանոս Ա կայսրը։

527 թ-ին գալով իշխանութեան՝ Հուստինիանոս Ա կայսրը սկսաւ արեւմտեան նահանգներու վերանուաճումը։ Ծագումով գիւղացի Հուստինիանոսը արդէն իր հորեղբոր՝ Հուստինոս Ա-ի օրով (518–527) կը զբաղեցնէր կարեւոր պաշտոններ։[32] 532 թ-ին Հուստինիանոսը Սասանեան Պարսկաստանի շահ Խոսրով Ա Սասանեանին հետ ստորագրեց հաշտութեան պայմանագիր, որով կը պարտաւորուէր վճարել մեծ չափի տարեկան հարկ։ Հուստինիանոսը ճնշեց մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի մէջ տեղի ունեցած «Նիքէ» ապստամբութիւնը, որուն հետեւանքով մահապատիժի ենթարկուեցան 30,000 - 35,000 մարդ։[33] Այդ յաղթանակը աւելի զօրացուց Հուստինիանոսին իշխանութիւնը։[32] Հուստինիանոսը նաեւ փորձեց վերականգնել Հռոմի Պապին հետ հարաբերութիւնները՝ Հռոմի Պապին միջնորդութեամբ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի պաշտոնէն հեռացնելով միաբնակ Անֆիմոս Ա-ին։

Արեւմտեան նուաճումները սկսան 533 թ-ին, երբ Հուստինիանոսը Ափրիկէ ուղարկեց իր նշանաւոր զորավարներէն մէկը՝ Պելիսարիոսին։ Նախկին հռոմէական Ափրիկէ նահանգը 429 թուականէն կը գտնուէր վանտալներու իշանութեան տակ։[33] Մի քանի տարուայ ընթացքին վանտալները ջախջախուեցան, սակայն տեղի ցեղային միութիւնները վերջնականապէս հնազանդեցան միայն 548 թ-ին։[32] Իտալիոյ օստգոթերի Տէոդորիք Մեծ արքայի, անոր ժառանգ Աթալարիքի եւ դստեր՝ Ամալասունթայի սպանութիւնը հնարաւորութիւն տուած էր գահին բազմելու հեղինակութիւն չվայելող Տէոդահադին։ 535 թ-ին բիւզանդական փոքրաթիվ ուժերը կրցան շարք մը փոքր յաջողութիւններու հասնիլ Սիցիլիոյ մէջ, սակայն գոթերը շուտով զօրացուցին դիմադրութիւնը։ Բիւզանդական զորքերը կրցան հասնիլ խոշոր յաջողութիւններու միայն 540 թ-ին, երբ Պելիսարիուսը մի քանի պաշարումներէն ետք գրաւեց Հռաւէննա, Նէափոլ եւ Հռոմ քաղաքները։[34]

Հուստինիանոսի օրով կատարուած նուաճումները պատկերուած են մանիշակագոյնով։

Շուտով օստգոթերը միացան Թոթիլա արքային շուրջ եւ 17 Դեկտեմբեր 546-ին ետ գրաւեցին Հռոմը։ Հուստինիանոսը 549 թ-ին ետ կանչեց Պելիսարիուսին։[35] Անոր փոխարէն Իտալիա ուղարկեց ուրիշ նշանաւոր զորավար՝ հայազգի Նարսէսը (551 թ.) 35,000 զորքով։ Նարսէսը մէկը միւսին ետեւէն յաղթանակներ կը տանէր գոթերի նկատմամբ, իսկ Պուսթա Գալորումի ճակատամարտին ան վերջնականապէս ջախջախեց գոթերու վերջին մնացորդներուն (Հոկտեմբեր 552 թուականին )։ Չնայած մի քանի գոթական կայազորներու դիմադրութեան, ֆրանքներու եւ ալէմաններու ցեղերուն երկու արշաւանքներուն, պատերազմը Իտալիոյ մէջ աւարտեց Բիւզանդիոյ լիակատար յաղթանակով։[36]

551 թ-ին վեստգոթ ազնուական Աթանագիլտը Հուստինիանոս Ա-ի օգնութեամբ յաջողութեամբ ապստամբեց Սպանիոյ վեստգոթական թագաւորութեան արքային դէմ։ Ապստամբոթեան հետեւանքով Սպանիոյ հարաւ-արեւելեան հատուած մը անցաւ Բիւզանդիոյ՝ մնալով վերջիններս իշխանութեան տակ մինչեւ Հերաքլիոս Ա-ի գահակալումը։[37]

Արեւելքի մէջ բիւզանդա-պարսկական պատերազմները շարունակուեցան մինչեւ 561 թ., երբ Հուստինիանոսը եւ Խոսրով Սասանեանը կնքեցին 50-ամեայ խաղաղութեան պայմանագիր։ Արդէն 550-ական թուականներուն Հուստինիանոսը յաջողութեան կը հասնէր բոլոր ճակատներուն մէջ, բացառութեամբ Պալքանի մէջ, որտեղ անընդհատ հարձակումներ կը գործէին սլաւոնական ցեղերը։ 559 թ-ին կայսրութիւն ներխուժեցին քութրիգուրներու եւ սքլաւեններու ցեղերը։ Հուստինիանոսը նորէն ծառայութեան կանչեց պաշտոնաթող Պելիսարիուսին, եւ վերջինս կրցավ յաջողութեամբ չեզոքացնել հոնական նոր ներխուժումը։ Տանուպ գետի նաւատորմի հզորացումը ստիպեց քութրիգեան հոներուն խաղաղութեան պայմանագիր կնքել եւ հեռանալ կայսրութեան սահմաններէն։

529 թ-ին տաս հոգիէ բաղկացած խորհուրդը հռոմէական օրենքներու հիման վրայ ստեղծեց «Հուստինիանոսի օրենսգիրքը»։ 534 թ-ին ան թարմացաւ եւ մտաւ շրջանառութեան մէջ՝ կիրառուելով բնակչութեան կողմէ մինչեւ կայսրութեան անկումը։[38] Այս եւ այլ բարեփեխումները իրաւունքի եւ օրէնքի բնագաւառին մէջ յայտնի դարձան "Corpus Juris Civilis" անուամբ։

6-րդ դարու ընթացքին աւանդական յունա-հռոմէական մշակոյթը դեռեւս մեծ ազդեցութիւն ունէր Բիւզանդական կայսրութեան մէջ։ Այդ մշակոյթի կարկառուն ներկայացուցիչներէն էր փիլիսոփա Հովհաննէս Ֆիլոփոնոսը։ Սակայն քրիստոնէական մշակոյթը սկսաւ աստիճանաբար դուրս մղել հին ժամանակի լայն տարածուած յունա-հռոմէականը։ Հուստինիանոսրի օրով կառուցուեցաւ իր ժամանակի մեծագոյն տաճարը՝ Սուրբ Սոֆիան, որ մինչ այսօր կը համարուի բիւզանդական ճարտարապետութեան գլուխգործոցներէն մէկը։[29] 6-7-րդ դդ. կայսրությունում բռնկվեցին մի շարք համաճարակներ (դրանցից մեկը պատմության մեջ մտել է «Հուստինիանոսի ժանտախտ» անունով), որոնց զոհ գնացին բազմաթիվ բնակիչներ եւ որոնք բավականին թուլացրեցին երկիրը։[39]

Արեւելեան Հռոմէական կայսրութիւնը 600 թուականին՝ Մորիք կայսրի գահակալութեան օրով

Հուստինիանոս Ա-ի մահէն ետք՝ 565 թուականին, անոր յաջորդը՝ Հուստինոս Բ-ը հրաժարեցաւ վճարել խոշոր, տարեկան հարկը պարսիկներուն։ Նոյն տարին գերմանական լանկոպարտ ցեղը ներխուժեց Իտալիա. դարուն վերջաւորութեան Իտալիոյ միայն մէկ երրորդը մնացած էր Բիւզանդիոյ վերահսկողութեան տակ։ Հուստինոսի յաջորդ Թիպերիոս Բ-ը կաշառքի միջոցով՝ ժամանակաւորապէս հանգստացուց աւարներուն եւ պատերազմ սկսաւ Սասանեան Իրանին դէմ։ Չնայած Թիբպերիոսի հրամանատար Մորիքը յաջող ճակատամարտեր կը մղէր արեւելեան ռազմաճակատին մէջ, աւարները դրժեցին խոստումը եւ անցան հարձակման։ 582 թ-ին անոնք Պալքանեան թերակղզիին մէջ գրաւեցին Սիրմինիում ամրոցը, որուն հետեւանքով սլաւոնները հատելով Տանուպ գետ գետը սկսան մտնել կայսրութեան տարածք։ Մորիքը, դառնալով կայսր, միջամտեց պարսկական քաղաքացիական պատերազմին՝ օգնելով գահի թեկնածուներէն Խոսրով Բ.-ին եւ կնութեան տալով անոր իր դուստերը։ Գահ բարձրանալով՝ Խոսրով Բ-ը բիւզանդացիներուն հանձնեց խոստացուած Արեւելեան Հայաստանի զգալի մասը. անորմով Բիւզանդական կայսրութիւնը արեւելքի մէջ ունեցավ զգալի տարածքային աճ։ Բացի անորմէ պարսիկները հրաժարեցան Բիւզանդական կայսրութենէն գանձուող տարեկան հարկէն։ Յաղթանակ տանելով արեւելեան ռազմաճակատին մէջ՝ Մորիքը շարք մը յաջող արշաւանքներէն ետք, 602 թուականին Պալքաններուն մէջ կրցաւ ետ մղել աւարներուն եւ սլաւոններուն եւ դարձեալ վերականգնել Տանուպ գետ գետը որպէս կայսութեան հիւսիսային սահման։[29]

Փոքրացող սահմաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հերաքլիոսներու հարստութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կաղապար:Տես նաեւ2

Մորիքի սպանութենէն ետք գահ բարձրացաւ Փոկասը։ Խոսրով Սասանեանը օգտագործեց սպանութիւնը որպէս պատրուակ բիւզանդական Միջագետք նահանգ ներխուժելու համար։[40] Փոկասը, որ չէր վայելէր ժողովրդավարութիւն եւ երբեմն կը բնութագրուէր որպէս "բռնապետ", 610 թ-ին գահընկեց ըրաւ հայազգի զորավար Հերաքլ Ա-ի կողմէն, որ նաւատորմով հասաւ Կոստանդնուպոլիս Կարթագենէն։[41] Շուտով Սասանեանները թափանցեցին Փոքր Ասիոյ խորքերը, գրաւեցին Դամասկոսը, Եգիպտոսը եւ Երուսաղեմը։ Երուսաղեմէն պարսիկները Տիզբոն տարին Խաչափայտը։[42] Պարսիկները անգամ պաշարեցին Կոստանդնուպոլիսը, սակայն չկարողանալով գրաւել զայն, նահանջեցին։ Հերաքլ կայսրը հակահարձակումը ընդունեց Սրբազան Պատերազմի բնոյթ։[43][44] Սասանեաններու բանակին կորիզը ոչնչացուց Նինուէյի ճակատամարտին 627 թ-ին, իսկ 629 թ-ին Հերաքլը հանդիսաւորութեամբ Երուսաղեմ վերադարձուց Խաչափայտը։[45] Պատերազմը հիւծեց եւ Բիւզանդիոյ եւ Սասանեան Իրանին, որուն հետեւանքով անոնք չկրցան լուրջ դիմադութիւն ցոյց տալ իսլամի ներքին միաւորուած արաբական ցեղերու արշաւանքերուն։[46] Բիւզանդացիները արաբներէն ջախջախիչ պարտութիւն կրեցին Յարմուք գետի ճակատամարտին 636 թ-ին, իսկ Սասանեան Պարսկաստանի մայրաքաղաք Տիզբոնը երկուամսեայ պաշարումէն ետք հանձնուեցաւ արաբներուն 634 թ-ին։[47]

Բիւզանդական կայսրութիւնը 650 թ-ին, երբ կայսրութիւնը բացառութեամբ Քատթագենին կորսնցուցածէր իր բոլոր հարաւային նահանգները արաբներէն

Նուաճելով Սուրիան եւ Սուրբ Երկիրը, արաբները սկսան արշաւանքներ ձեռնարկել Փոքր Ասիա եւ 674-678 թթ. պաշարեցին բուն Կոստանդնուպոլիս քաղաքը։ Բիւզանդական նաւատորմը վերջիվերջոյ յունական կրակի միջոցով ջախջախեց արաբականը, Բիւզանդիոյ եւ Արաբական խալիֆայութեան միջեւ ստորագրուեցաւ 30-ամեայ հաշտութեան պայմանագիր։[48] Սակայն արաբական արշաւանքերը Փոքր Ասիա կը շարունակուէին, որուն հետեւանքով ալ աստիճանաբար կը սկսի անկում ապրիլ քաղաքային կեանքը։[49] Չնայած արաբները երկրորդ անգամ պաշարեցին Կոստանդնուպոլիսը բիւզանդացիները եւս մէկ անգամ կրցան ետեւ մղել արաբներուն։ Սակայն Կոստանդնուպոլիսի բնակչութեան թիւը նուազեցաւ՝ 500,000-էն հասնելով 40–70 հազարի։ Այդ ամէնը կը բացատրուի անորմով, որ 618 թ-ին կայսրութիւնը պարսիկներուն կորսնցուց (դարձեալ վերանուաճեց 629 թ-ին, բայց կորսնցուց 642 թ-ին արաբներուն) իր ցորենի գլխաւոր մատակարարին՝ Եգիպտոսին։[50] Կեդրոնական իշխանութիւնը ամրապնդելու նպատակով կիսանկախ իշխանութիւնները ձեւափոխուեցան թեմերու։[51]

Յունական կրակի օգտագործումը բիւզանդացիներու կողմէ արաբական նաւերուն դէմ

Մեծ քանակութեամբ զորքի տեղափոխումը Պալքանեան թերակղզիէն դէպի արեւելք՝ պարիսկներու, իսկ հետագային արաբներուն դէմ պատերազմելու, ճանապարհ բացաւ սլաւոններուն հարաւ՝ դէպի կայսրութիւն գաղթելուն։ Գաղթի հետեւանքով այնտեղ նոյնպէս սկսաւ անկում ապրիլ քաղաքային կեանքը։[52] 670-ական թուականներուն պուլկարները ղազարներու ճնշման տակ անցան Տանուպ գետը եւ մուտք գործեցին կայսրութիւն։ 680 թ-ին բիւզանդական բանակը, որ ուղարկուած էր վերցնելու պուլկարներուն նոր բնակավայրերը ջախջախիչ պարտութիւն կրեց։ Միւս տարին Քոսթանդին Դ կայսրը պայմանագիր կնքեց պուլկարներու խանին՝ Ասպարուխի հետ, եւ նորաստեղծ պուլկարական պետութիւնը իր մէջ ընդգրկեց շարք մը սլաւոնական ցեղեր, որոնք ժամանակին ձեւականորէն կ'ենթարկուէին կայսրութեան։[53] 687–688 թթ. Հուստինիանոս Բ-ը յաջող արշաւանքներ ձեռնարկեց սլաւոններուն եւ պուլկարներուն դէմ, սակայն այն փաստը, որ բիւզանդացիները ստիպուած էին ետ նուաճել Թրաքիայէմ մինչեւ Մաքեդոնիա ինկած տարածքները, ցոյց կու տայ, թէ ինչքան թուլացած էր Բիւզանդիոյ իշխանութիւնը հիւսիսային Պալքաններուն հետ։[54]

Հերաքլիոսներու հարստութեան վերջին ներկայացուցիչը՝ Հուստինիանոս Բ-ը փորձեց նուազեցնել քաղաքային ազնուականութեան իշխանութիւնը հարկերու միջոցով։ Սակայն ան հեռացուեցաւ իշխանութենէն 695 թ-ին, եւ ստիպուած էր ապաստանել ղազարներուն, իսկ հետագային պուլկարներուն մոտ։ 705 թ-ին Հուստինիանոսը պուլկարներուն օգնութեամբ երկրորդ անգամ գահ բարձրացաւ, եւ սկսաւ հետապնդումները իր թշնամիներուն նկատմամաբ։ 711 թ-ին հայազգի զորավար Փիլիպպիկոս-Վարդանին (հետագային հռչակուեցաւ կայսր) կազմակերպած երկրորդ ապստամբութեան հետեւանքով Հերաքլիոսներուն հարստութեան վերջին ներկայացուցիչը վերջնականապէս հեռացուեցաւ իշանութենէն։[55]

Իսաւրեան հարստութենէն մինչեւ Բարսեղ Ա-ի թագադրում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բիւզանդական կայսրութիւնը 717 թ-ին։ Բիծերով նշուած տարածքները կ'ենթարկուէին արաբական հարձակումներուն։

Լեւոն Գ Իսաւրացին անցաւ հակահարձակման 718 թ-ին եւ պուլկարներու օգնութեամբ, ովքեր միայն մէկ ճակատամարտի մէջ սպաննեցին 32.000 արաբ, հասաւ փայլուն յաղթանակի մուսուլման արաբներու նկատմամբ։ Լեւոնը նաեւ որոշ փոփոխութիւններու ենթարկեց թեմերուն համակարգը։ Լեւոն Գ-ի յաջորդը՝ Քոսթանդին Ե-ը տարաւ շարք մը յաղթանակներ Սուրիոյ մէջ եւ որոշակիորէն թուլացուց պուլկարներուն հզորութիւնը։

Օգտուելով կայսրութեան թուլացումէն Թոմաս Սլաւոնի գլխաւորութեամբ բարձրացրած ապստամբութենէն ետք, արաբները 820-ական թուականներուն անցան հարձակման, նուաճեցին Քրեթէ կղզին եւ փորձ կատարեցին նուաճելու Սիցիլիա կղզին։ Սակայն Սիցիլիոյ մէջ 863 թուականին 3 Սեպտեմբեր-ին ռազմավար Փետրոնասը Լալաքաոնի ճակատամարտին ջախջախիչ պարտութեան մատնեց արաբներուն։ Պուլկարիոյ կայսր՝ Քրումի օրով, Պուլկարական կայսրութինը դարձեալ սկսաւ սպառնալ կայսրութեան, սակայն Քրումի որդին՝ Օմորթակը 814 թ-ին խաղաղութեան պայմանագիր կնքեց Բիւզանդական կայսրութեան հետ։[56]

8-9-րդ դարերուն սկիզբ առաւ պատկերամարտութիւնը։ Լեւոն եւ Քոսթանդին կայսրերու օրով արգիլուեցան սրբապատկերները, որուն հետեւանքով ողջ կայսրութեամբ մէկ տեղի ունեցան շարք մը խռովութիւններ եւ ապստամբութիւններ։ Նիկքայի Բ տիեզերական ժողովին ընթացքին որոշում մը ընդունուեցաւ, ըստ որուն վերականգնուեցաւ սրբապատկերներու պաշտամունքը, սակայն արգիլուեցաւ երկրպագել անոնց։[57] 813 թ-ին Լեւոն Ե Հայ կայսրը դարձեալ արգիլեց սրբապատկերներու պաշտամունքը, սակայն 843 թ-ին Տեոդորա կայսրուհին դարձեալ թոյլ տուաւ սրբապատկերներու պաշտամունքը։[58] Պատկերամարտութիւնը ալ աւելի տարանջատեց Բիւզանդական կայսրութիւնը արեւմուտքէն։

Հայկական կամ Մաքեդոնական հարստութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բիւզանդիոյ բնակիչներուն տարազները 700-1000 թթ

Բիւզանդական հարստութիւնը հասաւ իր հզորութեան գագաթնակետին Հայկական հարստութեան կայսրերու օրով 9-րդ դարու վերջաւորութեան, 10-րդ դարուն եւ 11-րդ դարու սկիզբներուն։ Հայկական հարստութեան օրով Բիւզանդիան վերականգնեց դիրքերը Ատրիաթիք ծովուն մէջ, հարաւային Իտալիոյ մէջ եւ գրաւեց Պուլկարական Առաջին Կայսրութիւնը։ Կայսրութեան քաղաքները սկսան մեծնալ, իսկ նահանգները, անվտանգութեան ապահովման հետեւանքով սկսան բարգավաճել։ Բնակչութիւնը աճեցաւ, ապրանքներու արտադրանքը մեծցաւ, առեւտուրը զարգացաւ։ Տնտեսական աճը սկսաւ մշակութային ուժեղ առաջընթացի հետ ("Հայկական կամ Մաքեդոնական վերածնունդ")։ Թափ առին ճարտարապետութիւնն ու եկեղեցաշինութիւնը։ Չնայած Հուստինիանոսի ժամանակներուն հետ համեմատած կայսրութիւնը զգալիորէն փոքր էր տարածքով, ան աւելի հզոր էր, քանի որ կայսրութեան տիրոյթները աշխարհագրորէն իրար աւելի մոտ էին։

Պատերազմները մուսուլմաններուն դէմ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բիւզանդական կայսրութիւնը 867 թ-ին

Արդէն 867 թ-ին Բիւզանդական կայսրութիւնը վերականգնած էր իր դիրքերը եւ՛ Արեւմուտքին մէջ եւ՛ Արեւելքին մէջ, որուն շնորհիվ բիւզանդական կայսրերը ձեռնամուխ եղան արեւելքի մէջ կորսնցուցած տարածքներուն վերանուաճման։

Վերանուաճումը սկիզբէն կ'ընթանար փոփոխակի յաջողութեամբ։ Քրէթէ կղզիին ժամանակաւոր գրաւման (843) յաջորդեց ջախջախիչ պարտութիւնը Պոսֆորին մէջ։ Բացի անորմէ Բիւզանդիան չէր կրնան կեցնել մուսուլման արաբներուն առաջխաղացումը Սիցիլիոյ մէջ, որուն նուաճումը արաբներու կողմէն սկսաւ 827 թ-ին եւ տեւեց մինչեւ 902 թուական։ Օգտագործելով ներկայիս Թունիսի տարածքը որպէս հենակէտ, արաբները 831 թ-ին գրաւեցին Փալերմոն, 842 թ-ին՝ Մեսինան, 859 թ-ին՝ Էնան, 878 թ-ին՝ Սիրաքուզան , 900 թ-ին՝ Քաթանիան եւ 902 թ-ին՝ վերջին բիւզանդական հենակէտը Սիցիլիոյ մէջ՝ Թաորմինա ամրոցը։

10-րդ դարու ռազմական յաջողութիւնները կ'ուղուէին մշակութային զարթոնքով, որ ի պատիւ կառավարող Հայկական հարստութեան կը կոչուի Հայկական Վերածնունդ

Այս պարտութիւններուն յաջորդեցին յաջող արշաւանքները Տամիէթա՝ Եգիպտոս (856), Մալաթիոյ էմիրի ջախջախումը (863), Տալմատիոյ նկատմամբ կայսերական իշխանութեան հաստատումը (867) եւ Բարսեղ Ա-ի յաջող արշաւանքները Եփրատ գետի երկայնքով (870-ական թթ.)։ Չնայած Սիցիլիոյ կորուստին, Բարսեղը կրցաւ իր ձեռքին մէջ պահել հարաւային Իտալիան, եւ ան մնաց կայսրութեան կազմին մէջ յաջորդող երկու դարերու ընթացքին։

904 թ-ին Բիւզանդական կայսրութեան մեծութեամբ երկրորդ քաղաքը՝ Սալոնիքը գրաւուեցաւ եւ թալանուեցաւ արաբական նաւատորմի կողմէն։ Բիւզանդիան անոր պատասխանեց արաբական նաւատորմի ոչնչացմամբ 908 թ-ին եւ Սուրիոյ Լաթաքիա քաղաքին աւերմամբ երկու տարի անց։ Չնայած այդ յաջողութիւններուն՝ բիւզանդացիները արաբներէն ջախջախիչ պարտութիւն կրեցին Քրէթէ կղզիին մէջ 911 թ-ին։

Շուտով վարեակները, որոնք պաշարած էին Կոստանդնուպոլիսը 860 թ-ին, 941 թ-ին յայտնուեցան Պոսֆորի ասիական ափին։ Սակայն ի տաբերութիւն առաջին յարձակման, երբ բիւզանդացիները միայն հաշտութիւն կնքելով կրցան հեռու պահել կայսրութենէն վարեակներուն, երկրորդ յարձակման ժամանակ վարեակները գլխովին ջախջախուեցան։ Այդ յաղթանակը ցոյց տուաւ 907 թ-ին բիւզանդական բանակին մէջ կատարուած բարեփոխումներու դրական արդիւնքը։ Վարեակներուն պարտութեան մատնողը յայտնի հայազգի զորավար Յովհաննէս Քուրքուաս Բ-ն էր, որ կը ծագում ունէր հայկական Քուրքուաս տոհմէն։ Շուտով Յովհաննէս Քուրքուասը շարք մը յաղթանակներ տարաւ նաեւ Միջագետքի մէջ (943)։ Անոնցմէ աւելի նշանակալիցը Եդեսիոյ ազատագրումն էր (944), որուն հետեւանքով Կոստանդնուպոլիս վերադարձուեցաւ Մանտիլիոնը։

Զինուոր-կայսրեր Նիքեփոր Պոքասը (կառավարած է 963–969 թթ.) եւ Յովհաննէս Չմշկիկը (969–976 թթ.) վերագրաուեցին նոր տարածքներ Սուրիոյ մէջ, ջախջախեցին հիւսիս-արեւմտեան Իրաքի էմիրներուն եւ վերանուաճեցին Քրէթէն եւ Կիպրոսը։ Բիւզանդական զորքերը նոյնիսկ կը սպառնային Երուսաղեմին։ Հալեպի էմիրները եւ անոր դրացի այլ մուսուլմանական էմիրութիւնները վերածուեցան Բիւզանդիոյ վասալներու։ Բիւզանդական կայսրութեան համար արեւելքի մէջ ամենամեծ վտանգը կը ներկայացնէր Ֆաթիմեան խալիֆայութիւնը։[59] Մի քանի արշաւանքներու հետեւանքով Բարսեղ Բ կայսրը 40,000 զորքի գլուխ անցած ոչնչացուց Սուրիոյ մէջ արաբական վերջին սպառնալիքները։ Ի շնորհիվ յաղթանակներուն Պուլկարիոյ եւ Սուրիոյ մէջ, Բարսեղ Բ Պուլկարասպան կայսրը կը մտադրէր ազատագրելու արաբներէն Սիցիլիան։ Սակայն անոր մահը 1025 թ-ին ձգձգեց արշաւանքը։ Ան ի վերջ տեղի ունեցավ 1040-ական թուականներուն եւ ունեցաւ միայն սկզբնական որոշ յաջողութիւններ։

Բիւզանդական կայսրեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բիւզանդիոյ կառավարող հասարակարգին համար բնութագրական էր շարժականութիւնը[60]։ Բիւզանդիոյ մէջ նոյնիսկ ամենացած խաւերուն պատկանող անձը կրնար հասնիլ մեծ բարձրունքներու։ Օրինակ Միքայէլ Բ կայսրը անկիրթ վարձկան էր, եւ մահապատժի դատապարտուած էր Լեւոն Ե Հային դէմ ապստամբութիւն բարձրացնելուն համար, սակայն անոր մահապատիժը ձգձգուեցաւ Նոր տարուայ տոնակատարութուններուն պատճառով (802 թ.); Բարսեղ Ա կայսրը գիւղացի էր, հետագային ախոռապան։ Գիւղացի էր նաեւ Ռոմանոս Ա Լաքափենոս կայսրը[60]։

Բանակ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Չնայած Բիւզանդիան ժառանգած էր բանակը Հռոմէական կայսրութենէն, ան աւելի մոտ էր հելլենական պետութիւններու փաղանգային համակարգին։ Գոյութեան վերջաւորութեան Բիւզանդիոյ բանակը կազմուած էր վարձկաններէն:

Տարա ամրոցին 530 թ-ի ճակատամարտի ծրագիրը, որտեղ բիւզանդական բանակին կազմին մէջ կը կռուէին նաեւ վարձկան հոները։
Բիւզանդական կայսրութեան թեմերը 7-րդ դարուն։

Ի տարբերութիւն հռոմէական բանակի՝ բիւզանդականի մէջ մեծ տեղ կը գրաւէր նաւատորմը, որուն յունական կրակի յայտնագործութիւնը օգնեց զբաղեցնել առաջատար դիրք ծովուն մէջ։ Բիւզանդացիները Սասանեաններէն փոխ առին ամբողջութեամբ զրահապատուած հեծելազորը - քատաֆրաքթարիին։

Անցումը թեմական համակարգին հնարաւորութիւն տուաւ կայսրութեան 150 տարի մղել յաջող պատերազմներ, սակայն գիւղացիութեան տնտեսական հիւծուածութիւնը եւ խորացող կախումը աւատականներէն բերին կայսրութեան բանակի ռազմական անյաջողութիւններուն։ Թեմական համակարգէն անցում կատարուեցաւ աւատականի, երբ աւատականները հողի դիմաց պարտաւորուած էին կայսրութեան մատակարարել զինուորներով։

Հետագային բանակը եւ նաւատորմը ալ աւելի կը թուլանան եւ կը վերածուին վարձկաններէն կազմուած խումբերու։ 1453 թ-ին 60.000 Կոստանդնուպոլիսը կրցաւ ճակատամարտի հանիլ ընդամենը 5.000-անոց բանակ եւ 2.500 վարձկան։

Բիւզանդական կայսրութեան բանակի կարեւորագոյն մասերէն կը համարուէր հայկական գունդերը։ Յայտնի է, որ բիւզանդական կայսերը անձնական պահակախումբին կ'ընտրէին միայն հայերէն։ Շատ հայեր հասած են բարձր ռազմական կոչումներու եւ փառքի, օրինակ Նարսէսը, Յովհաննէս Քուրքուաս II-ը եւ այլն։

Ահա այս աղիւսակին մէջ կը ներկայացուի բիւզանդական բանակի քանակային փոփոխութիւնները.

Կաղապար:Պարզ աղյուսակ

Նշումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. "Նոր Հռոմ" անուանումը առաջին անգամ կը հանդիպի 381 թ-ին կայացած Կոստանդնուպոլսի եկեղեցական ժողովի կանոններէն մէկուն մէջ, որտեղ կը նշուէր Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի նկատմամբ Հռոմի պապի գերակայութեան մասին։[5]
  2. Ռոմանիա (կամ Rhōmanía) կայսրութեան տարածուած անուանումներէն մէկն էր[7] որ կ'օգտագործուէր ոչ պաշտոնապէս եւ կը նշանակէր "Հռոմէացիներու երկիր": Ան որեւէ առանչութիւն չունի ներկայիս Ռոմանիա պետութեան հետ։
  3. "Imperium Graecorum", "Graecia", "Terra Graecorum", Yunastan", այլ, այլ անուններ "Կոստանդնուպոլսի կայսրութիւն" (imperium Constantinopolitanum) "Ռոմանիոյ կայսրութիւն" (imperium Romaniae).

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կաղապար:Քույրհղումներ

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Կաժդան & Էպշտեյն 1985, էջ. 1 .
  2. 2,0 2,1 Միլլար 2006, էջեր. 2, 15 Ջեյմս 2010, էջ. 5 Ֆրիման 1999, էջեր. 431, 435–437, 459–462 Բայենս & Մոսս 1948, "Առաջաբան", p. xx Օստրոգորսկի 1969, էջ. 27 Կալդելլիս 2007, էջեր. 2–3 Կաժդան & Կոնստանբլ 1982, էջ. 12 Նորուիչ 1998, էջ. 383
  3. 3,0 3,1 Հալսալլ Պաուլ (1995)։ «Բյուզանդիում»։ Ֆորդհամի համալսարան։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-17-ին։ արտագրուած է՝ հունիսի 21, 2011 
  4. Krugosvet онлайн энзиклопедия Византийская Империя
  5. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found..
  6. Բենզ 1963, էջ. 176 .
  7. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found..
  8. «Ազգ եւ Ազատություն. Բյուզանդական օրինակը»։ Dio.sagepub.com։ doi:10.1177/039219218303112403։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 7–ին 
  9. Ֆոսիէ & Սոնդհայմեր 1997, էջ. 104 .
  10. http://dio.sagepub.com/cgi/reprint/31/124/47
  11. Թեոդոր, Epistulae, 145, տող 19 ("ή ταπεινή Γραικία") եւ 458, տող 28 ("έν Αρμενία καί Γραικία").
  12. Կիննամուս 1976, էջ. 240 .
  13. Ահրուեիլեր & Laiou 1998, էջ. 3 Մանգոյ 2002, էջ. 13
  14. Gallant Tom։ «Byzantine Empire: A Short Overview»։ Toronto, Ontario, Canada: York University 
  15. Գաբրիել 2002, էջ. 277 .: Օրինակ ֆրանսացիները կ'անուանէին Բիւզանդիոյ միապետին ոչ թէ Հռոմի կայսր, այլ Յոյներու կայսր։
  16. Gallant Tom։ «Byzantine Empire: A Short Overview»։ Toronto, Ontario, Canada: York University
  17. Fouracre & Gerberding 1996, էջ. 345 Օրինակ Ֆրանսացիները անուանում էին Բիւզանդիայի միապետին ոչ թէ Հռոմի կայսր, այլ Հոյների կայսր:
  18. Tarasov 2004, էջ. 121 .
  19. 19,0 19,1 El-Cheikh 2004, էջ. 22 .
  20. Ուելլս 1922, Գլուխ 33 .
  21. Բարի 1923, p. 1
  22. 22,0 22,1 Gibbon 1906, Հատոր II, Մաս VI, Գլուխ 14, էջ՝ 200
  23. Եվսեբիոս, IV, lxii.
  24. Էսլեր 2004, էջ. 1081 .
  25. «Philip Schaff: NPNF2-01. Eusebius Pamphilius: Church History, Life of Constantine, Oration in Praise of Constantine - Christian Classics Ethereal Library»։ www.ccel.org։ արտագրուած է՝ 2020-01-13 
  26. Նաթան, Թեոդոսիոս Բ (408–450).
  27. «Բիւզանդական կայսրութիւն»։ Encyclopædia Britannica
  28. «Roman Emperors - DIR Theodosius II»։ www.roman-emperors.org։ արտագրուած է՝ 2020-01-13 
  29. 29,0 29,1 29,2 29,3 Treadgold 1995, էջ. 193 .
  30. Ալեմանի 2000, էջ. 207 Թրեդգոլդ 1997, էջ. 184
  31. Գրիերսոն 1999, էջ. 17 .
  32. 32,0 32,1 32,2 Էվանս, Հուստինիանոս (մ.թ. 527–565).
  33. 33,0 33,1 «Roman Emperors - DIR Justinian»։ www.roman-emperors.org։ արտագրուած է՝ 2020-01-13 
  34. Գրեգորի 2010, էջ. 145 .
  35. Բարի 1923, pp. 180–216 .
  36. «J. B. Bury: History of the Later Roman Empire • Vol. 2 Chap. XIX (§§4‑8)»։ penelope.uchicago.edu։ արտագրուած է՝ 2020-01-13 
  37. «J. B. Bury: History of the Later Roman Empire • Vol. 2 Chap. XIX (§§9‑12)»։ penelope.uchicago.edu։ արտագրուած է՝ 2020-01-13 
  38. «J. B. Bury: History of the Later Roman Empire • Vol. 2 Chap. XIX (§§13‑14)»։ penelope.uchicago.edu։ արտագրուած է՝ 2020-01-13 
  39. Գրեգորի 2010, էջ. 150 .
  40. Բրեյ 2004, էջեր. 19–47 Հալդոն 1990, էջեր. 110–111 Treadgold 1997, էջեր. 196–197
  41. Ֆոսս 1975, էջ. 722 .
  42. Հալդոն 1990, էջ. 41 Սպեկ 1984, էջ. 178
  43. Հալդոն 1990, էջեր. 42–43 .
  44. Գրաբար 1984, էջ. 37 Cameron 1979, էջ. 23
  45. Կամերոն 1979, էջեր. 5–6, 20–22 .
  46. Հալդոն 1990, էջ. 46, Բայնս 1912, passim; Սպեկ 1984, էջ. 178 .
  47. Foss 1975, էջեր. 746–747 .
  48. Հալդոն 1990, էջ. 50 .
  49. Haldon 1990, էջեր. 61–62 .
  50. Haldon 1990, էջեր. 102–114 .
  51. Ուիկհամ 2009, էջ. 260 .
  52. Հալդոն 1990, էջեր. 208–215, Կայեգի 2003, էջեր. 236, 283
  53. Հալդոն 1990, էջեր. 43–45, 66, 114–115 .
  54. Հալդոն 1990, էջեր. 66–67 .
  55. Հալդոն 1990, էջ. 71 .
  56. Հալդոն 1990, էջեր. 70–78, 169–171,Հալդոն 2004, էջեր. 216–217, Կոունտուրայ-Գալակէ 1996, էջեր. 62–75
  57. «Բիւզանդական կայսրութիւն»։ Encyclopædia Britannica; «Հելլաս, Բիւզանդիում»։ Encyclopaedia The Helios
  58. Գարլանդ 1999, էջ. 89 .
  59. Պարի 1996, էջեր. 11–15 .
  60. 60,0 60,1 Ա. Գիյու. Բյուզանդական քաղաքակրթություն — ISBN 5-94799-474-7