Նաւասարդ

Նաւասարդ, Հայկական տոմարին առաջին ամիսը: Կազմուած է «նաւ» (նոր) եւ «սարդ» (տարի) բառերէն եւ կը նշանակէ «Նոր Տարի»: Նաւասարդ ամիսը ունեցած է 30 օր, սկսած է 11 Օգոստոսին եւ աւարտած՝ 9 Սեպտեմբերին: Հին հայերուն համար 1 Նաւասարդը (11 Օգոստոսը) ժողովրդական խրախճանքներու, փառատօներու եւ տօնակատարութիւններու օր եղած է: Վանատուր - Ամանոր նաւասարդեան աստուածութիւնը կը համարուէր բերքին պաշտպանը, անօթիները կերակրողը, այգեգործութեան եւ պտղաբերութեան հովանաւորը հայկական դիցաբանութեան մէջ: Այս աստուածութեան արձաններուն մնացորդները կը գտնուին Բագաւանի մէջ, որ հեթանոսական սրբավայր կը համարուի:

Տարուան գաղափարին ծագումը

Տարին ժամանակի սահմանն է, այն ժամանակաշրջանը, որուն ընթացքին Երկիր մոլորակը ամբողջական պտոյտ մը կը կատարէ արեւուն շուրջ: Երկիրին կատարած շրջապտոյտը հաւասար է 934 միլիոն քմ.-ի, որ կ'անցնի մեծ արագութեամբ (մէկ երկվայրկեանի ընթացքին՝ 30 քմ):

Տարուան գաղափարը առաջին անգամ ծագած է հին Արեւելքի մշակութային կենդրոններէն մէկուն՝ Եգիպտոսի մէջ, եւ կապուած է Նեղոս գետի վարարման հետ: Ան կը պայմանաւորէր եգիպտացիներու կեանքն ու երկրագործական աշխատանքները: Նեղոսի վարարման սկիզբը կը զուգադիպէր Սիրիուս (Շնիկ) աստղին երեւնալուն հետ: Այդ պատճառով ալ, աստղին եւ Նեղոսին վարարման միջեւ ինկած ժամանակաշրջանը կը կոչէին տարի:

Հակառակ այն իրողութեան, որ «տարի» հասկացողութիւնը ծնած է Եգիպտոսի մէջ, տարբեր ժողովուրդներ տարբեր ամիսներ համարած են տարուան առաջին ամիսը, եւ տարբեր եղած է անոնց նոր տարին:

Այսպէս, օրինակ, հին պարսիկներու նոր տարին կը սկսէր գարնան օրահաւասարէն եւ կը կոչուէր «վարդի եւ գինիի» օր: Հետագային ընդունուած է իսլամական աշխարհին կողմէ եւ ստացած՝ «Նովրուզ» անունը, որ այսօր իսկ կը նշուի մեծ շուքով:

Ռուսերը նոր տարին կը նշէին 1 Սեպտեմբերին, անգլիացիները՝ 26 Մարտին, իսկ Ֆրանսայի մէջ կը զուգադիպէր Զատկուան տօնին:

Հայերու պարագային, տարուան առաջին ամիսը Օգոստոսն էր եւ Նաւասարդ կը կոչուէր:

Նման բազմազանութիւն ժողովուրդներու տնտեսական ու մշակութային փոխյարաբերութիւններուն մէջ դժուարութիւններ կը յառաջացնէր: Ուստի, ԺԶ. դարու վերջաւորութենէն սկսեալ (1582), կ'որոշուի Նոր Տարուան սկիզբը համարել 1 Յունուարը, որ կ'ընդունուի մեր ներկայ օրացոյցին իբրեւ հիմք: Տարեգրութեան մէջ, ժամանակի ընթացքին ստեղծուած էին երկու տոմարներ, որոնք կը հիմնուէին աստղաբաշխական հաշիւներու վրայ: Անոնցմէ մէկը կը կոչուէր Հին կամ Յուլեան, միւսը՝ Նոր կամ Գրիգորեան:

Նոր տոմարը մուծուած է Հռոմի պապին՝ Գրիգոր ԺԳ.ի կողմէ, Յուլեան օրացոյցին փոխարէն: Երկու տոմարներուն միջեւ եղած տարբերութիւնը տասներեք օր է:

Այսպիսով, 1 Յունուարը Նոր Տարուան սկիզբը համարելը բնաւ ալ պատմական իրադարձութեան հետ կապ չունի եւ ընդունուած է պայմանականօրէն: Բայց ժամանակի ընթացքին անիկա աւանդոյթի ուժ ստացած է: Այդ օրը, որ այսօր մեզի համար այնքան հարազատ ու անփոխարինելի դարձած է, ունի համեմատաբար նոր պատմութիւն:

Թէեւ միջազգային առումով 1 Յունուարը պաշտօնապէս ընդունուած է իբրեւ Նոր տարի, բայց Միջին եւ Մերձաւոր Արեւելքի կարգ մը երկիրներու մէջ (Իրանի, Աֆղանիստանի եւ արաբական քանի մը երկիրներու մէջ) կը շարունակեն պահպանել իրենց աւանդական նոր տարին:

Նաւասարդը

Նաւասարդ անունը պարթեւ-իրանական ծագում ունի եւ կազմուած է երկու բառերէ՝ նաւ - նոր եւ սարդ - տարի, այսինքն՝ Նոր Տարի:

Նաւասարդը ամրան վերջին ամիսն է, «ոսկի աշնան» նախադուռը: Նաւասարդի օրերուն կը հասուննան հայկական հողին ու ջուրին բարիքները՝ խաղողն ու տանձը, դեղձն ու ձմերուկը:

Հայկական սովորութիւններ

Հայերը առանձին շուքով կը տօնէին Նաւասարդեան օրերը, որոնք ամէնէն հանդիսաւոր եւ ուրախալի տօնը կը համարուէին։

Նոր տարին կը սկսէր 1 Նաւասարդին (Օգոստոս) եւ կը տեւէր շաբաթ մը։

Բոլոր հայ ընտանիքները Նաւասարդը կը դիմաւորէին մեծ ուրախութեամբ եւ տօնախմբութիւններով: Այդ օրը ճոխ սեղաններ կը պատրաստուէին՝ յատուկ կերակուրներով եւ ուտելիքներով:

Նաւասարդ-Նախրաթողի գլխաւոր ուտելիքը կորկոտն էր կամ քաշիկան, որ յատկապէս տարածուած էր Արցախի եւ Սիւնիքի մէջ։ Քաշիկա-կորկոտը կը պատրաստուէր ամանորեան գիշերը, ճիշդ այն ատեն, երբ հին տարին կը փոխարինուիէր նորով: Քաշիկան շերտ առ շերտ աղով համեմուած ցորեն-ձաւարով ու ոչխարի, այծի, կովու կամ խոզի միսով ուտելիք մըն է, որուն գլխաւոր սկզբունքը չխառնուած ըլլալն է: Ժողովրդական ընկալումով՝ պէտք չէր խառնուեր, որպէսզի գալիք տարին ալ խառնակ չըլլար։

Տոպրակ կախելու սովորութիւնն ալ կար: Երդիքներէն կը կախէին գոյնզգոյն գուլպաներ, այն ակնկալութեամբ, որ անոնց մէջէն՝ Նոր տարուան նուէրներ կը յայտնուէին:

Նաւասարդեան օրերը ազգային-ժողովրդական բնոյթ ունէին: Կ'իշխէին զուարճութիւնը, տօնահանդէսները, երգն ու պարը: Կը մեծարուէին Անահիտ ու Աստղիկ դիցուհիները, ինչպէս նաեւ Վահագն դիւցազնը, որոնք ժողովուրդին մօտ բարի համբաւ կը վայելէին:

Տօնակատարութեան վայրերը

Պատմական Հայաստանի մէջ Նոր տարին կը կրէր համաժողովրդական բնոյթ մը, որուն տօնակատարութեան կը մասնակցէին ազգին բոլոր ներկայացուցիչները: Այդ տօնը կը նշուէր նախ Բագաւանի, ապա Աշտիշատի մէջ: Այդ շրջաններուն մէջ, տարեմուտին՝ Նաւասարդ ամսուան սկիզբը, մեծ խրախճանքներ ու տօնախմբութիւններ կ'ըլլային:

Հին հայերը պաշտած են ջուրը: Նուիրական գետ համարուած է Արածանին, յատկապէս այն պատճառով, որ անոր ափին կը գտնուէին հայոց նշանաւոր դիցաւանները՝ Բագաւանն ու Աշտիշատը:

Արարողութիւններ

Նաւասարդի օրերուն Բագաւանը հանդիսաւոր տեսք կը ստանար: Տօնակատարութեան ներկայ կը գտնուէր թագաւորը իր շքախումբով. կը մասնակցէր նաեւ հայոց բանակը:

Կը պատմեն, որ շուրջ հարիւր քսան հազար զինուորականներ կը մասնակցէին այդ տօնակատարութիւններուն: Այդ օրը Արածանիի ափին կարելի էր տեսնել գոյնզգոյն վրաններ, գետափը կը ստանար վրանաքաղաքի տեսք՝ տարածուելով դաշտերու եւ բլուրներու վրայ: Վրաններուն մէջ շքեղագոյնը կ'ըլլար ոսկեդիպակ վրանը, որ թագաւորինը կ'ըլլար, ապա աչքի կը զարնէին նախարարներուն վրանները՝ մէկը միւսէն գեղեցիկ: Ուխտաւորներու բազմութեան մեծ մասը ժամանակը կ'անցընէր ծառերու տակ: Հին ժամանակ Բագրեւանդը, ինչպէս նաեւ Բագաւանը ծառազարդ եղած են, զորս հետագային կտրատուած են նուաճողներու կողմէ:

Ուխտաւորները զոհաբերութեան համար կը բերէին խոյեր, աղաւնիներ, մեծ եղջերաւոր անասուններ, որոնց եղջիւրները կը ներկէին զանազան գոյներով: Գիշերները խարոյկ կը վառէին, որոնց բոցերուն վրայէն կը ցատկէին երեխաները եւ պատանիները, չար ոգիներէն ձերբազատելու համար:

Նաւասարդեան տօնին առթիւ հաւաքուած բազմութիւնը իրեն հետ կը բերէր նաեւ տարուան պտուղներուն առաջին բերքը: Կը կատարուէին հանդիսաւոր արարողութիւններ, տեղի կ'ունենային ձիարշաւներ, եղջերուներու վազք եւ հազարաւոր աղաւնիներ կը թռցնէին: Նաւասարդի կամ Ամանորի աստուածը հայ դիցաբանութեան մէջ կը համարուէր պտուղներու պահապանը եւ մարդիկ կերակրողը: Անոր արձանը կը գտնուէր Բագաւանի մէջ, որ, ինչպէս ըսուած է, հեթանոս հայերու նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկն էր: Հոն կառուցուած էր առանձին հիւրանոց մը, ուր պատսպարան կը գտնէին եւ կը կերակրուէին օտարական անցորդներն ու եկուոր ուխտաւորները:

Ամանորը կը կոչուի նաեւ «կաղանդ», որ յունարէնէ փոխ առնուած է ու կը նշանակէ «ամսեգլխու օր», «ամսագլուխ», «ամսամուտ»: Ժամանակի ընթացքին «Ամանոր», «Կաղանդ» եւ «Տարեմուտ» հասկացողութիւնները նոյն իմաստը կը ստանան:

Նաւասարդեան խրախճանքի օրերուն կ'երգէին ու կը պարէին: Տեղի կ'ունենային նաեւ մրցումներ, ու մարզիկները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի ու հոգիի կարողութիւնները:

Նաւասարդը մեծ հանդէսով տօնելու յիշատակը մնացած է նաեւ Արտաշէս Ա․ թագաւորին վերագրած այն առասպելին մէջ, որ մեզի հասած է Գրիգոր Մագիստրոսի միջոցով՝

Ո՞վ կու տայ ինծի ծխանի ծուխը
Եւ առաւօտը նաւասարդեան,
Եղնիկներու վազելը եւ եղջերուներու վարգելը,
Մենք փող կը փչէինք եւ թմբուկ կը զարնէինք...
Ինչպէս օրէնքն էր թագաւորներու:

Նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութիւնները, այնուհետեւ կը շարունակուէին Աշտիշատի մէջ: Այսինքն՝ Բագրեւանդ գաւառէն կը տեղափոխուէին Տարօն (Մուշ), ուր կը գտնուէին Հայոց «եօթը բագինները». (հայերը թիւ եօթն ընդունած են իբրեւ նուիրական թիւ: Հեթանոս հայերն ալ նախընտրած էին կառուցել «եօթը բագիններ», այսինքն «եօթը զոհասեղաններ»` նուիրուած Արամազդին, Անահիտին, Միհրին, Նանէին, Աստղիկին, Տիրին եւ Վահագնին ):

Աշտիշատի մէջ եւս մեծ հանդիսաւորութեամբ կը նշուէր Նաւասարդի տօնը: Հայ ժողովուրդը այդ աւանդական տօնին, թէ’ Բագաւանի մէջ, թէ’ Աշտիշատի մէջ իր դիւցազուններուն եւ աստուածներուն պէտք էր հաշուետուութիւն ներկայացնէր անցեալ տարուան համար. Վահագնին՝ քաջութեան, Անահիտին՝ արուեստի եւ Աստղիկին՝ արուեստի, սիրոյ եւ բանաստեղծութեան գործերէն ներս: Այսպիսով՝ Վահագնը՝ անվեհեր էր, Անահիտը՝ պահպանող, Աստղիկը՝ պարկեշտ, որոնք ձեւով մը կը մարմնաւորէին հայ ժողովուրդին առաքինութիւնները:

Կազմակերպուող խաղերը

Աշտիշատի մէջ, համանման յունական Ողիմպիական խաղերուն, մրցումներ կը կազմակերպուէին: Հոս նոյնպէս մարզական խաղերու ընթացքին երիտասարդները կը ցուցադրէին իրենց բազուկներուն, միտքերուն եւ հոգիներուն կարողութիւնները:

Մրցոյթներու ընթացքին բանաստեղծը իր յօրինած երգը կ'արտասանէր կամ կ'երգէր, երաժիշտը իր բամբիռը կը նուագէր․ ըմբիշը՝ բազուկներու զօրութիւնը, արհեստաւորը՝ իր պատրաստած ընտիր գործերը, իսկ գիւղացին՝ իր հողին ճոխ բարիքները կը ցուցադրէր: Յաղթողներուն կը յանձնէին վարդերէ շինուած վառվռուն պսակներ եւ վարդաջուրով կ'օծէին: Աղաւնիներ կ'արձակէին եւ իրարու վրայ վարդաջուր կը սրսկէին: Ընդհանրապէս կը զարդարուէին վարդերով: Այստեղէն ալ յառաջացած է Վարդավառը, որ կը նշանակէ վարդերով զարդարուիլ: Կազմուած է վարդ եւ վառ բառերէն: Վառ բառը տուեալ պարագային կը գործածուի փայլուն, պայծառ իմաստով: Մեր հեթանոս պապերէն, նաւասարդի օրերէն մեզի հասած աւանդութիւն է Վարդավառը: Յատկապէս իրարու վրայ ջուր սրսկելու սովորութիւնը:

Հեթանոսական տօներու փոխարինումը քրիստոնէականով

Երբ Դ. դարու սկիզբը Գրիգոր Լուսաւորիչ Մեծ Հայքի մէջ կը տարածէ քրիստոնէական կրօնը, հեթանոսական տօներէն շատերը կը փոխարինուին քրիստոնէականով: Այսպէս, Վարդավառը, որ Աստղիկի տօնը կը համարուէր, կը փոխարինուի Յիսուս Քրիստոսի պայծառակերպութեան անունը կրող տօնով: Այդ տօնն ալ բնականաբար պէտք է յարմարէր Ս. Զատկուան տօնին եւ դառնար շարժական: Այսինքն՝ Ս. Զատիկէն իննսուն օր ետք պէտք է նշուէր անիկա, որ չէր համընկներ հեթանոսական Վարդավառի օրուան հետ: Այդ պատճառով ալ հեթանոսական շրջանէն մեզի հասած Վարդավառը միշտ չէ, որ Օգոստոսին կը նշուի, երբեմն կը զուգադիպի Յուլիսին:

Չորրորդ դարուն քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան չէր կրնար վերացնել ժողովուրդին մէջ արմատացած ու դարերով սրբագործուած հեթանոսական բազմաթիւ աւանդոյթներ, ուստի ժողովրդական կարգ մը տօներ կը պահպանուին, անոնցմէ շատերուն որոշ չափով տալով նոր բովանդակութիւն: Ժողովուրդը կը շարունակէ պահել իր խրախճանքները, թմբուկն ու զուռնան, երգն ու պարը: Զոհը կը փոխարինուի մատաղով, կրակ վառելը՝ մոմ վառելով եւ այլն:

Այնպէս որ ջուրի հետ կապուած հեթանոսական սովորութիւնը կը պահպանուի ժողովուրդին մօտ: Վարդավառին ամէնուրեք, իրարու վրայ ջուր կը սրսկեն: Աւանդութիւն մը, որ ունի շատ հին պատմութիւն եւ կապուած է Պատմական Հայաստանի մէջ նշուող նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութեան հետ:

Ջուրի պաշտամունքը

Ջուրի պաշտամունքին հետ կապուած է այն երեւոյթը, որ շատ աղբիւրներ սրբագործուած եւ դարձած էին ժողովուրդին համար ուխտատեղի: Հայաստանի մէջ, գրեթէ, բոլոր գաւառները ունեցած են իրենց «կաթնաղբիւրը» կամ «Լուսաղբիւր»ը: Այդպէս կը կոչուէին բոլոր այն աղբիւրները, որոնց ջուրը ժողովուրդը համարած է բուժիչ եւ զովացուցիչ: Ժողովուրդը այդ տեղերը դարձուցած էր ուխտատեղի: Ժողովրդական դիցաբանութեան աւանդութենէն մեզի ծանօթ է նաեւ այն աւանդոյթը, ուր կը պատմուի, թէ Սասունցի Դաւիթ Կաթնաղբիւրէն ջուր խմած եւ հզօրացած է:

Ուխտատեղի դարձած են նաեւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ մեծ թիւով գետեր, որոնցմէ կը յիշուի Արածանին (Բագրեւանդին մէջ) եւ Գետ-Վարդանը՝ Կոգովիտ գաւառին մէջ, որուն հետ գեղեցիկ աւանդութիւն մը կապուած է: Կը պատմուի, որ Վարդան Մամիկոնեան իր բանակով պարսիկներու դէմ Աւարայրի դաշտ երթալու ատեն, անցնելով այս տեղէն, ջուր չի գտներ: Ամբողջ զօրքը ծարաւէն ուժասպառ եղած, չի կրնար շարունակել ճամբան: Վարդան ծնկաչոք կ'աղօթէ. այդ աղօթքէն աղբիւրներ կը բխին ու կը յագեցնեն զօրքին ծարաւը: Այդ աղբիւրներն ալ միախառնուելով կը կազմեն գետ մը, որ հայերը Վարդանի անունով կը կոչեն Գետ-Վարդանայ: