Փոքր Կովկաս

Փոքր Կովկաս, ծալքաբեկորաւոր լեռնաշղթաներու համակարգ Հայկական լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելքի մէջ։ Հիւսիս-արեւմուտքէն հարավ-արեւելք մօտ 600 Քմ երկարութեամբ, մինչեւ 9 Քմ լայնութեամբ աղեղնաձեւ կը ձգուի Սեւ ծովի հարավ-արեւելյան ափէն մինչեւ Արաքսի հովիտը։ Մեծ Կովկասէն կը բաժնուի Հարավային Կովկասի միջլեռնային իջվածքով։ Դէպի հարավ-արեւելք աստիճանաբար բարձրանալով՝ Մռավի լեռնաշղթայի մէջ կը հասնի 3724 մ (Արիութեան լեռ) բարձրութեան։

Հայկական լեռնաշխարհը հիւսիսէն կ'եզերեն Մեսխեթի եւ Թրիալեթի լեռնաշղթաները։ Անոնցմէ հիւսիս Ռիոնի հովիտն է։ Այս լեռնաշղթաներուն կը հարեն նաեւ Շավշեթի լեռները, որոնք կը գտնուին Թուրքիայի տարածքի մէջ։ Մեսխեթի լեռնաշղթան, որ յայտնի է նաեւ որպէս Աջարա-իմերեթյան, կը ձգուի Սեւ ծովի աջարական ափէն մինչեւ Կուր գետի Բորժոմի կիրճը։ Երկարութիւնը 150 Քմ է, բարձր կետը՝ մինչեւ 2850 մ (Մեփիսծղարո)։ Թրիալեթի լեռնաշղթայի երկարութիւնը նոյնպես մօտ 150 Քմ է, բարձր կետը՝ Շավիկլդե լեռը, նոյնպես ունի 2850 մ բացարձակ բարձրութիւն։ Այս լեռնաշղթաները կազմուած են առաւելապէս ֆլիշային եւ հրաբխածին ապարներէ։ Հիւսիսային լանջերը անտառապատ են։ Կը Գերակշռեն բարձր լեռնային տափաստաններն ու ենթալպեան մարգագետինները։

Փոքր Կովկասը Վրաստանի եւ Թուրքիայի սահմանին զուգահեռ կը ձգուի արեւելք։ Վրաստանի հարաւին, իսկ Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռիի, Շիրակի մարզերու սահմանագլուխին կը գտուի Ջավախքի լեռնաշղթայ։ Երկարութիւնը մոտավորապես 50 կմ է եւ ձգվում է Թրիալեթից մինչեւ Բազումի լեռնաշղթայ։ Այստեղ են Աշոցքի եւ Լոռվա սարահարթերը։ Ամենաբարձր գագաթը Աչքասարն է ՀՀ տարածքի մէջ, որ ունի ծովի մակերեւոյթէն 3196 մ բարձրութիւն։ Ջավախքի լեռնաշղթան յայտնի է նաեւ իր ջրվէժներով։ Լեռնաշղթան հիմնականին մէջ ծածկուած է ալպեան մարգագետիններով եւ կանաչ արոտավայրերով։ Բազմաթիւ են փոքրիկ լճերը Ջավախքի լեռնաշղթայի վրայ եւ անոր շրջակայքին մէջ։

Փոքր Կովկաս լեռնային համակարգը Խրամի հովիտով կը բաժնուի ԱՃարա-Իմերեթյան եւ Վիրահայոց-Արցախյան մասերի։ Վերջինս կազմուած է Կուրի եւ Արաքսի ջրբաժան լեռնաշղթաներէն ու անոնց լեռնաբազուկներէն։

Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռիի մարզի մարզին մէջ կը գտնուին Բազումի, Փամբակի եւ Վիրահայոց լեռնաշղթաները։ Հարաւ-արեւելքի մէջ Ծաղկունեաց լեռնաշղթան է։ Գուգարաց լեռները բնական սահման են Լոռիի եւ Տաւուշի մարզերու միջեւ։ Տաւուշի մէջ կը գտնուին Միափորի, Հախում, Տավուշ, Խնձորուտ եւ այլ լեռնաշղթաներ։ Հիւսիսային Հայաստանի այս լեռնաշղթաներէն ամենաբարձրը Թեժլեռն է (3101 մ)։

Սեւանի լեռնաշղթան սահմանաբաժան է Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ։ Սեւանէն արեւելք կը ճիւղաւորուին մի քանի լեռներ, որոնք ընդհուպ մինչեւ 1980-ական թուականներու վերջը մեծաւ մասամբ հայաբնակ էին։ Այսօր այդ տարածքները՝ պատմական Գարդման, Շակաշեն եւ այլ գավառներ, կը գտնուին Ազրպէյճանի կազմին մէջ։ Սեւանի լեռնաշղթայի ամենաբարձր կէտը Սատանախաչն է (3319 մ), ՀՀ տարածքի մէջ է Փերեզակը (3290 մ)։

Աւելի հարաւ կը ճիւղաւորուին երկու լեռնաշղթաներ՝ Զանգեզուրի եւ Արցախի լեռները։ Զանգեզուրի լեռնաշղթան Վայոց ձորի եւ Սյունիքի մարզերի, ապա՝ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան բնական սահմանն է։ Բարձր կէտը Կապուտջուղն է (3906 մ)։ Արցախի լեռերը կազմուած են երկու բազուկներէ՝ Մռավի ու Արցախի լեռնաշղթաներէն, որոնք կը բաժնուին Թարթառի միջլեռնային իջուածքով։ Անոնք գրեթէ ամբողջութեամբ կը գտնուին հայկական երկրորդ պետութեան՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան տարածքին մէջ։ Անոնք ամբողջովին անտառապատ են, տեղ-տեղ՝ կուսական։ Ամենաբարձր գագաթը Գոմշասարն է կամ Մռավ լեռը (3724 մ)։

Թրիալեթի լեռնաշղթան, տեսքը Սուրամիէն
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստանի բնաշխարհ» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։