Մենուայի ջրանցքը

Մենուայի ջրանցք կամ Շամիրամի ջրանցք, կառուցած է Մենուա թագաւորը՝ շուրջ Ք.Ա. 9-րդ դարու վերջը - 8-րդ դարու սկիզբը՝ Տուշպա (Վան) մայրաքաղաքին ըմպելի եւ ոռոգման ջուր մատակարարելու նպատակով։

Երկայնքը 70 Քմ է, լայնքը՝ 4.5 մ, խորքը՝ 1.5 մ։ Սկիզբ կ'առնէ Հայոց ձոր գաւառի Վերին Մժնկերտ գիւղի մօտակայքէն՝ Խոշաբ գետէն 5 Քմ հարաւ գտնուող լերան ստորոտէն բխող բազմաթիւ ջրառատ աղբիւրներէն։ Ջրանցքը կ'անցնի լեռներու լանջերու եւ փորուած ժայռերու մէջէն։ Անիկա կառուցուած է հսկայական քարերէ եւ կ'անցնի 15-20 մ բարձրութիւն ունեցող լայն ու անշաղախ պատերու վրայէն Ջրանցքը կ'օգտագործուի առ այսօր։

Ընդհանուր առմամբ, ջրանցքը ժամանակին ոռոգած է 42 գիւղ, որոնցմէ 1890-ականներու դրութեամբ միայն 20-ը մնացած է։ Ջրանցքին տեղ, ըստ աւանդութեան, ժամանակին մեծ քաղաք եղած է։ Անոր մասին յիշատակութիւն մը կայ նաեւ Մ. Խորենացիի գիրքին մէջ։

Պատմութիւն

Ուրարտուի՝ Վանի թագաւորութեան Իշպուինի (825-810 Ք.Ա.) գահակալը եղաւ բացառիկ ղեկավար դէմք մը. ան իր երիտասարդ զաւակին՝ Մենուային գահ բարձրացուց եւ մնաց որպէս խնամակալ թագաւոր։

Իշպուինիի մահէն ետք իր որդին Մենուա շարունակեց թագաւորել առանձին մօտ քառորդ դար (810-786 Ք.Ա.) դառնալով Ուրարտուի հզօրացման կերտիչը: Ըստ Ռաֆայէլ Իշխանեանի Մենուա անունը բուն հայկական է. ծագած՝ բնիկ հայերէն մե(ն) կամ մի(ն) բառէն, որ կը նշանակէ մէկը կամ միակը:

Մենուա մեծ նուաճումներ կատարեց ռազմական յաջող արշաւանքներով բոլոր ուղղութիւններով: Մենուայի ջանքերով Ուրարտուն վերածուեցաւ կայսրութեան, որուն ազդեցութիւնը հասաւ մինչեւ Կիլիկիոյ Միջերկրականի ափերը, եւ Տրապիզոնի Սեւ ծովի ափերը: Երբ Մենուա մահացաւ 780 Ք.Ա. Ուրարտուն որպէս կայսրութիւն իր ընդարձակութեամբ եւ բնակչութեամբ հաւասար էր իր մրցակից հզօր Ասորեստանին:

Մենուայի ջանքերով զարգացաւ մշակոյթը իր բոլոր բնագաւառներով: Ան կառուցեց նոր քաղաքներ, ամրոցներ, բերդեր, պալատներ եւ տաճառներ: Ուրարտուի մէջ երկրագործութիւնը զարգացնելու համար մեծ անհրաժեշտութիւն ունէին արհեստական ոռոգման ցանցերը, անհնարին էր բաւարարուիլ տեղումներու ապահոված ջուրով: Մենուա եղաւ Ուրարտուի թագաւորներէն առաջինը, որ ծրագրեց եւ կառուցեց   ոռոգման ցանցեր, որ նպաստեց երկրագործութեան, եւ ի մասնաւորի խաղողագործութեան զարգացմանը Ուրարտուի մէջ: Մենուան այն գահակալներէն էր, որուն իրաւացիօրէն կարելի է տալ “Շինարար” կոչումը:

Ճարտարապետութեան տեսակետէ արժէքաւոր են Մենուայի գործերը, մեզ հետաքրքրողն է այս ուսումնասիրութեան առումով՝ Մենուայի շինարարական գործունէութեան գլխաւոր մեծագործութիւնը, իր անունով կոչուող Մենուապիլի նշանաւոր ջրանցքը. պիլին ուրարտերէն կը նշանակէ ջրմուղ: Ըստ Լէօի սեպագիր արձանագրություններուն մէջ  այս ջրանցքը կոչուած է Մենուասա:

Ջրանցքի կառուցում և արձանագրություններ

Բազմաթիւ արձանագրութիւններէն բարեբախտաբար միայն 14 հատը մինչեւ օրս չէն վնասուած. անոնցմէ մէկուն մէջ Մենուա ըսած է, Խալդիսի շնորհատու զաւակներուն, Մենուաս Իսպուինեան այս ջրմուղը քաշեց.

Մենուապիլի է անունը: Խալդիսի մեծազօր որդիներուն, Մենուասէ, որ է հզօր արքայ, մեծ արքայ, Բիայնայի թագաւոր, որ կը բնակի Տուսբա քաղաքին մէջ: Մենուաս կ’ըսէ. ով որ այս արձանագրութիւնը կը քանդէ, ով որ կը վնասէ, ով որ տեղափոխէ, ով որ ուրիշին վերագրէ ըսելով, ես այս ջրմուղը քաշեցի, մէկը եւ միւսը թող Խալդիս, Տէիսպաս եւ Արդինիս աստուածներ, զինք իր տեղը, իր սերունդը, իր քաղաքը աշխարհի երեսէն կորսնցնեն: 

Մենուայի այս անէծքները ուղղուած էին Ուրարտուի բոլոր թշնամիներուն, եւ ի մասնաւորի ամենամօտիկ ախոյեան՝ հզօր Ասորեստանին:

Մենուապիլի և Շամիրամ թագուհի

Մենուապիլիի կառուցման մասին Մենուայի թողած արձանագրութիւններու մէջ իր յիշած անէծքները, եւ իր մտահոգութիւնը ու գուշակումը շատ արդարացի էին: Մենուա քաջատեղեակ էր, իր գործի բացառիկութեան եւ մեծագործութեան: Ան գիտէր, որ իր կառուցած ջրանցքը կանգուն պիտի մնար Ուրարտուէն յետոյ. ու պիտի ծառայէր Հայաստանի բնակչութեան. շատ հաւանական էր, որ ապագայի տեղական կամ օտար տիրակալները պիտի փորձեն այդ մեծագործութիւնը իրենց վերագրել. այդ պատճառով ան այդ 72 կմ. երկարութիւն ունեցող ջրանցքի մօտ ձգեց բազմաթիւ՝ տասնեակներով արձանագրութիւններ, որպէսի գոնէ անոնցմէ մէկ քանին կը մնան անվնաս դարերու ընթացքին՝ ժամանակի անողորմութեան հարուածներու տակ...:

Մենուապիլին կառուցուելէ դարեր յետոյ հայ ժողովուրդական աւանդութեան մէջ այդ հրաշակերտ մեծագործութիւնը վերագրուեցաւ Ասորեստանի Շամիրամ թագուհիին. Մենուապիլին կոչուեցաւ “Շամիրամագետ” կամ “Շամիրամի Ջրանցք”:

Շամիրամը, որպէս թագաւորի կին (Շամշիադադ Ե.ի կինը) ժամանակակից եղած է Ուրարտուի Իշպունի (825-810 Ք.Ա.) գահակալին: Ապա, որպէս Ասորեստանի թագուհի (811-806 Ք.Ա.) ժամանակակից եղած է Իշպուինիի զաւակին եւ յաջորդին Մենուային: Ու վերջապէս, ապրած է որպէս թագաւորի մայր (Ադադ Նիրարի Գ.ի մայրը) անոր գահակալութեան շրջանին  (806-781 Ք.Ա.): Վերջին յիշատակութիւնը Շամիրամի մասին եղած է 782ին: Եզրակացնելով, Շամիրամը, որպէս թագուհի ժամանակակից եղած է Մենուային միայն հինգ տարի (810-806 Ք.Ա.):

Իսկ թէ ինչու այս սխալ անուանակոչութեան, յիշենք հետեւեալ բացատրութիւնները:

1. Մեզ հասած Մենուայի արձանագրութիւններու մէջ, ան յիշած է, թէ այդ ջրանցքի կառուցման իրեն օգնած էր իր մայրը, Տարիրիասը Tariria. պատմաբան Սէյսի կարծիքով այս տիկնոջ անունը փոխուած է Շամիրամի, «Յայտնի է նոյնիսկ, որ Մենուան մենակ չէ այդ մեծագործութիւնը կատարել, այլ նրա հետ է եղել եւ նրա մայր Տարիրիասը: Սէյս կարծում է, որ այս տիկնոջ անունն է ժողովրդական աւանդութեան մէջ դարձել Շամիրամ թագուհի»:
2. Ըստ մեր պատմահայր Մովսէս Խորենացիի Շամիրամն է փորած այդ ջրանցքը: Ան պատմելով, թէ երբ Արա Գեղեցիկը կը նահատակուի ճակատամարտի մէջ, Շամիրամը կը հրամայէ, «Շամիրամը հրամայում է անմիջապէս Ասորեստանից եւ իր իշխանութեան միւս տեղերից փափաքած տեղը բերել չորս բիւր եւ երկու հազար սեւագործ բանւորներ, վեց հազար իր ընտիր փայտագործ, քարագործ, պղնձագործ եւ երկաթագործ արհեստաւորներից, որոնք ըստ ամենայնի կատարեալ լինեն իրենց գործի մէջ: Եւ գործը հրամանի համապատասխան կատարւում է. անմիջապէս բերուեցին բազմաթիւ սեւագործ բանւորներ եւ բազմաարհեստ հմուտ վարպետներ: Եւ հրամայում է՝ նախ գետի ամբարտակը շինել ապառաժ խոշոր քարերով, կրի եւ աւազի շաղախով, շատ լայն ու բարձր, որ մինչեւ այժմ, ինչպէս ասում են, հաստատ մնում է»: Յստակ չէ մեզի, թէ ինչ աղբիւրներէ հաւաքած է Մ. Խորենացին այս մանրամասն տեղեկութիւնները...:
3. Ինչ որ ստոյգ է, Շամիրամը ժամանակակից էր Մենուային, ու հաւանական է, երբ Ուրարտուն եւ Ասորեստանը խաղաղ յարաբերութիւններու մէջ էին, ասորեստանցի վարպետներ մասնակցած են այդ ջրանցքի կառուցմանը. թերեւս այս հիման վրայ ժողովուրդը աւանդած է, թէ Ասորեստանի Շամիրամն է կառուցած այդ ջրանցքը: Սակայն պէտք է արձանագրել, թէ այս երրորդ բացատրութիւնը շատ տկար հաւանականութիւն ունի, որովհետեւ ջրաբաշխային կառուցումներու բնագաւառի մէջ Ուրարտուն շատ աւելի յառաջադէմ էր, ինչպէս որ պիտի անդրադառնանք:

Մենուապիլի որպես գետ

Մենուապիլին կը ներկայանար Միջին Արեւելքի հնագոյն խոշոր ջրանցքներէն մէկը, այդ պատճառով ան կոչուած է գետ: Մովսէս Խորենացին ալ զայն գետ կը կոչէ: Այս առնչութեամբ մէջբերենք հետեւեալը:

Իր վիթխարիութեամբ եւ ջրառատութեամբ Մենուայի ջրանցքը իւրայատուկ տեղ է գրաւում ոչ միայն Ուրարտուի, այլեւ Հին Արեւելքի ոռոգման սիստեմում: Մովսէս Խորենացին այն պարզապէս «գետ» է անուանում, ճիշտ այնպէս, ինչպէս Ուրմիա լճից հիւսիս անցկացուած Ուլխուի ուրարտական ջրանցքը ասորեստանեան թագաւոր Սարգոն Բ-ը ուղղակի համեմատում է Եփրատի հետ:

Ըստ Նիկողայոս Ադոնցի Ասորեստանցի Սարգոն Բ-ի Եփրատի հետ համեմատած ջրանցքը նոյն ինքն Մենուայի կառուցած Մենուապիլին է, եւ ոչ թէ Ուլուխի ջրանցքը,

Գալով «ջրերի ցայտումին» եւ ջրանցքին, որը Եփրատի նման հոսում էր եւ «անհամար վտակներ» ուներ, ուրիշ բանի մասին չէ խօսքը, եթէ ոչ Մենուայի pili-ի եւ արտակարգ առատ այն ակունքի մասին, որը նրան սնունդ էր տալիս: Մենուայի հրաշալի գործը եւ իր տեսակի մէջ միակ այդ ակունքը, որը մէկ վայրկեանում 1500-1300 լիտր ջուր է մատակարարում՝ նայած տարուայ եղանակին, անշուշտ, ասորեստանցիների վրայ տպաւորութիւն է գործել: Հայկական լեռնաշխարհի եւ ոչ մի վայր առաւել կամ պակաս չափով չէր համընկներ մեր վաւերագրի նկարագրութեան հետ: Մենուայի  pili-ն՝ Շամիրամի ջրանցքը, բոլոր յայտնի ջրանցքների համեմատութեամբ որպէս մի Եփրատ է ներկայանում: Ուրիշ ձեւ ասած՝ Մենուայի ջրանցքների միջեւ այնպիսին է, ինչպիսին Եփրատը՝ գետերի միջեւ:

Իրաքցի արաբ մեծ պատմաբաններէն Տահա Պակըր Մենուայի ջրանցքը կոչած է գետ,

Կուտակուեցան զարմանալի գործերը Հերոտոդէն յետոյ եւ Շամիրամի հռչակը տարածուեցաւ հեռաւոր երկիրներ, նոյնիսկ գետերէն մէկը Հայաստանի մէջ Վանի մօտ՝ կոչուեցաւ Շամիրամի գետ:

Սեպագիր արձանագրութիւններ

Ջրանցքին եզերային մէկ բաժինին մէջ կան երկու սեպագիր արձանագրութիւններ, ուր կը յիշատակուիՄենուա արքային անունը.

Խալդիի հզօր որդիներէն ես՝ Մենուաս՝ Իշպուինիի որդին, կառուցեցի այս պիլին (ջրմուղը)։ Անոր անունը Մենուասա է։

Սեպագրութիւններէն ի յայտ կու գայ, որ Մենուա առանձին չէ կատարած այդ գործերը, այլ իր մօր հետ։ Այս մասին կը վկայէ Արտամետէն երեք քառորդ ժամ հեռաւորութեան վրայ գտնուող ժայռին վրայի երեք տողնոց արձանագրութիւնը։ Այդ արձանագրութենէն կը գիտնանք, որ Մենուային մօր անունը Տարիաս էր։ Հետագային, Մենուային կնոջ անունը ժողովրդական աւանդութեան մէջ թիւրիմացաբար վերածուած է Շամիրամի եւ ջրանցքին կառուցումը նոյնպէս վերագրուած է անոր։

Խորենացիի աւանդութիւնը

Ըստ Մովսէս Խորենացիի՝ այդ ամբարտակը տեղի բնակիչներուն համար ծառայած է իբրեւ ապաստարան, իսկ ամբարտակը այնքան ամուր կառուցուած է, որ անհնար էր նոյնիսկ պարսատիկի համար մէկ քար հանել հոնկէ։ Այնուհետեւ Շամիրամ բաժնել տուած է գետին մէկ մասը (առուներու) եւ անցուցած քաղաքին մէջէն՝ բուրաստաններու եւ ծաղկոցներու ոռոգման նպատակով, իսկ միւս մասը՝ Վանա լիճին աջ ու ձախ ափերով՝ քաղաքը եւ անոր բոլոր շրջակայքը ոռոգելու համար։

Ծանօթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստանի բնաշխարհ» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։