Մուսա Լերան Հերոսամարտ

Մուսա լերան հերոսամարտի յուշարձան (Մուսալեռ)

Մուսա Լերան Հերոսամարտ, Մուսա լերան շրջակայքը գտնուող հայկական գիւղերու բնակիչներու 53 օրեայ ինքնապաշպանութիւն՝ թուրքական կանոնաւոր եւ անկանոն ուժերու դէմ։

Նկարագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայ խաղաղ բնակչութեան կոտորածները Հայոց Ցեղասպանութեան մաս կազմած էին։ Սակայն, Մուսա լերան գիւղերուն հայ բնակչութիւնը, կանխազգալով մօտալուտ վտանգը բարձրացաւ Մուսա լեռ եւ սկսաւ ինքնապաշպանութիւնը, որ տեւեց 21 Յուլիս1915էն, 12 Սեպտեմբեր[1]։ Վերջ ի վերջոյ ֆրանսական եւ անգլիական նաւերը տեսնելով ինքնապաշտպանուող կողմին «Քրիստոնեաները վտանգի մէջ են» գրութիւնը, օգնութեան եկան ու տեղափոխեցին՝ ինքպաշտպանուող 4,231 հայեր, Եգիպտոս. յետագային շատերը մտան ֆրանսական հայկական լեգէոնի կազմին մէջ։ Ոգեշնչուած եւ տպաւորուած այս իրադարձութիւններով աւստրիացի գրող «Ֆրանց Վերֆէլ», 1933-ին գրեց «Մուսա Լերան 40 օրերը» ստեղծագործութիւնը։

Սկզբնական դէպքեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մուսա լերան մօտ կային 6 հայկական գիւղեր՝ Կեպուսիէ, Վաքըֆ, Խտրպեկ, Եողունօլուք, Հաճի Հապիպլի, Պիթիաս, որոնց աւելի քան վեց հազար բնակիչները կը զբաղէին երկրագործութեամբ, շերամապահութեամբ, մեղուաբուծութեամբ, ունէին իրենց դպրոցներն ու եկեղեցիները։ Սուետիա գիւղախմբի հայ բնակչութիւնը շրջապատուած էր մուսլումաններով։ Տեղւոյն բնակչութիւնը անձնուիրաբար տարած է թուրքական լուծը, բայց երբե՛ք չէ խոնարհած անոր առջեւ։ 1885 թուականին Սուետիայի հայութիւնը խիզախաբար մարտնչեց յարձակող թուրքերուն դէմ եւ նոյնիսկ ժամանակաւորապէս՝ երեք տարիէն ձեռք բերաւ ինքնավարութիւն։ Սուետիահայութեան միւս խոշոր ելոյթը տեղի ունեցաւ 1909 թուականին՝ Ատանայի կոտորածի ժամանակ, երբ թուրք խուժանը փորձեց ջարդեր կազմակերպել Մուսա լերան մօտ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկսելէն ետք մեծ թիւով Սուետահայեր ենթարկուեցան Օսմանեան զօրահաւաքին։ Դրութիւնը աւելի լարուեցաւ, երբ սկսաւ արեւմտահայութեան տեղահանութիւնն ու բռնագաղթը, եւ սուետիահայերը ականատես եղան Զէյթունի ծանր վիճակին։ Զէյթունի կաթողիկէ եկեղեցւոյ քարոզիչ Տիգրան Անդրէասեանը, որը ի ծնէ յողունօլուքցի էր եւ հազիւ փրկուած էր բռնագաղթէն ու Յուլիս 1915-ին վերադարձած իր գիւղը, մանրամասն պատմած էր Զեյթունում կատարուածի մասին։

Նախապատրաստում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

26 Յուլիսին արձակուեցաւ Քեսապի հայութեան տեղահանութեան հրամանը, որ տագնապալից ազդանշան էր սուետահայութեան համար եւ իրենցմէ պահանջուեցաւ փրկութեան ելք մը գտնել։ 29 Հուլիսին Յողունօլուքի մէջ տեղի ունեցաւ վեց հայկական գիւղերու ներկայացուցիչներու խորհրդակցութիւն, որ մեծամասնութեամբ որոշեց դիմել ինքնապաշտպանութեան եւ այն կազմակերպել Մուսա լերան վրայ։ Թէեւ զէնքը քիչ էր, բայց սուետահայերը, առանց կուսակցական խտրութեան, նախընտրեցին դիմել անձնազոհ պայքարի, քան յանձնուիլ թշնամիի ողորմածութեան։ Դժբախտաբար ոչ բոլորը ենթարկուեցան խորհրդակցութեան որոշումին։ Խումբ մը հոգեւորականներ եւ հարուստներ կը փորձէին համոզել, թէ փրկութիւնը միայն հպատակութեան մէջ է, թէ մեկուսացած սուետիահայութիւնը հաւանաբար չգաղթեն եւ այլն։ Բայց արդէն 30 Յուլիսին Անտիոքի գայմագամ Մարուֆը հրամայած էր բոլոր հայերուն ձգել իրենց բնակավայրերն ու գաղթել։ Հայ «խոնարհեալները» ուշքի չեկան եւ կառչելով հրամանատար Մարուֆի տուած քանի մը կեղծ խոստումներուն (իբր թէ գաղթը պիտի ըլլայ ապահով ու խաղաղ, պետութիւնը կ'երաշխաւորէ աքսորեալներու կեանքն ու կայքը եւ այլն), գերադասեցին բռնել գաղթի ուղին։ Այդ գիծն կը վարէին յատկապէս Պիթիաս գիւղի քարոզիչ Նոխուտեանը, Քեբուսէի քահանաներ Մարկոսն ու Մաթէոսը, Սամսոն աղան եւ ուրիշներ։ Այդպիսի պառակտիչ վարքագիծի հետեւանքով ծայր առին անորոշութիւնն ու տատանումները եւ Սուետիայի հայկական վեց գիւղերու բնակիչներուն մէկ մասը բռնեց կործանարար գաղթի ուղին, բայց մնացած մօտ հինգ հազար հոգի զէնքի դիմեց, բարձրացաւ Մուսա լեռ եւ մղեց անօրինակ հերոսամարտեր։

Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  • Մակիչ Արզումանեան, Հայաստան. 1917-1917, Երեւան, 1969:
  • Մհեր Կարապետեան, Հայաստանը 1912-1920 թուականներուն, երեւան, 2003:
  • Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատ. 8, Երեւան, 1982, էջ 84-86:
  • Հայ ժողովրդի Պատմութիւն, հատ. VI, ՀՍՍՀ ԳԱ հրտ., Երեւան, 1981, էջ 569-571:
  • Հայկական Համառօտ Հանրագիտարան, հատ. 3, Երեւան, 1999, էջ 801-802:
  • Յուշամատեան Մուսա լերան, Պէյրութ, 1970, 877 էջ:
  • Տիգրան Անդրէասեան, Զէյթունի Անձնատուութիւնը եւ Սուէտիոյ Ինքնապաշտպանութիւնը 1915 թ., Գահիրէ, 1915, 68 էջ:

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. New Outlook, Հատոր 111 Խմբագրուած Ալֆրետ Էմանուէլ Դմիթի կողմէ, էջ.800

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]