Աղեքսանտրիա

Բնակավայր
Աղեքսանտրիա
արաբերէն՝ الإسكندرية‎
Դրօշակ Զինանշան
Երկիր	Եգիպտոս
Երկրամաս	ԱփրիկէԱփրիկէ
Հիմնադրուած է՝	Ք․ա․ 331
Առաջին յիշատակում	332
Տարածութիւն	2679 քմ²
ԲԾՄ	-1 մեթր
Պաշտօնական լեզու	Արաբերէն
Բնակչութիւն	5,280,664 մարդ
Կը գտնուի ափին	Միջերկրական Ծովուն
Ժամային գօտի	UTC+2 եւ Արեւելաեւրոպական ժամ
Հեռախօսային ցուցանիշ	889
Փոստային ցուցանիշ	21500
Անուանուած է	Մեծն Աղեքսանտրի կողմէ
Հիմնադիր	Մեծն Աղեքսանտր
Պաշտօնական կայքէջ	alexandria.gov.eg

Աղեքսանտրիա, երբեմն ալ՝ Աղեքսանդրիա (արաբերէն՝ الإسكندريه‎‎‎), ծովեզերեայ քաղաք՝ Եգիպտոսի հիւսիսը, Միջերկրականի հարաւային ափերուն, Նեղոս գետին տելդային արեւմտեան կողմը։ Կառուցուած է Մարիուդ լիճին Lake Mariout եւ Միջերկրական ծովուն երկարող նեղուցին միջեւ։

Հիմնուած է Ք․ա․ 331 Մեծն Աղեքսանտրին կողմէն։ Ներկայ Եգիպտոսին երկրորդ գլխաւոր քաղաքն է։ Անցեալին եղած է Եգիպտոսի Պտողեմէացիներու թագաւորութեան հզօր մայրաքաղաքը։

Աղեքսանտրիան 5,280,664 բնակչութեամբ Միջերկրականի աւազանին ամէնէն ընդարձակ քաղաքն է, Արաբական աշխարհի՝ 6-րդը, իսկ Ափրիկէի՝ 9-րդը։ Քաղաքը 40 քմ․ երկարութեամբ կ՛երկարի Եգիպտոսի Միջերկրականի ափին։ Զբօսաշրջկութեան ժողովրդային համբաւ վայելող քաղաք է, նաեւ՝ ճարտարարուեստի կեդրոն շնորհիւ Սուէզէն եկող բնական կազի եւ քարիւղի կազամուղիին։

Հին ժամանակներուն, Աղեքսանտրիան Եգիպտոսին գլխաւոր նաւահանգիստն էր եւ մայրաքաղաքը։ Իր աճման շրջանին եղած է հիւսիսային Ափրիկէին ամենամեծ տնտեսական կեդրոնը, աշխարհի մշակոյթի ամենակարեւոր օճախներէն եւ համբաւաւոր իր Գրադարանին եւ Փարոսին համար՝ հին աշխարհի եօթը հրաշալիքներէն մէկը, կառուցուած համանուն կղզիին վրայ։

Քաղաքին հին աւերակները եւ Աղեքսանտրիոյ նոր Գրադարանը, 2003 առաջարկուեցան եւ այժմ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան Բաժնի Ցուցական Ցանկին մաս կը կազմեն։

Պատմութիւն

Լուվրի թանգարան, Փարիզ․ Պտողեմէոսի կիսանդրին

Հելլենիստական Շրջան

Աղեքսանտրիան յուն․՝ Ἀλεξάνδρεια (Alexandreia) կը հիմնէ Մեծն Աղեքսանտր, Ք․ա․ 331 թուականին։ Հելլենիստական շրջանին, յունական ամենամեծ քաղաքն է, համաքաղաքացիական բնակչութեամբ։

Մեծն Աղեքսնատրի նպատակն է խճուղի Heptastadion կառուցել, որպէսզի միացնէ Փարոս կղզիակը ցամաքին երկու բնական նաւահանգիստ ունենալու համար եւ այս ձեւով կապել Յունաստանը՝ Նեղոս գետի աւազանին։ Ան կը շարունակէ իր արշաւանքը, ետին ձգելով Քլէոմենիս կառավարիչը հետեւելու քաղաքին կառուցման աշխատանքներուն։ Ճարտարապետն է Ռոտացի Տինոքրադին Dinocrates of Rhodes։

Աղեքսանտրի մահէն ետք, Ք․ա․ 323, անոր զօրավարներէն Պտողեմէոս կը յաջողի Աղեքսանտրի մարմինը յափշտակել եւ Եգիպտոս տանիլ։ Ըստ կարգ մը վկայութիւններու, Աղեքսանտրի մարմինը Մեմֆիս կ՛ամփոփուի եւ ապա Աղեքսանտրիա (երբ այլեւս քաղաքի կը վերածուի)։ Ուրիշ աղբիւրներու համաձայն, Եգիպտոս հասած կ՛ամփոփուի Աղեքսանտրիա։ Պտողեմէոս սպաննել կու տայ Քլէոմենին եւ Ք․ա․ 305-ին ինքզինք Փարաւոն կը յայտարարէ Պտողեմէոս Փրկիչ անունով եւ Եգիպտոսի մայրաքաղաքը Մեմֆիսէն Աղեքսանտրիա կը տեղափոխէ։

Աղեքսանտրիոյ քաղաքին կառուցման վերջնական աշխատանքները եւ խճուղիին կառուցումը Պտողեմէոսին կը վերագրուին, իսկ Փարոսին Phare d'Alexandrie՝ անոր զաւկին, Պտողեմէոս Բ․ Փարոսին (ճարտարապետն է Սոսդրադոս Քնիտեցին՝ Սդրապոնի Strabon անուանումով, Σώστρατος ὁ Κνίδιος - Sostrate de Cnide․ Քնիտուս, Փոքր Ասիոյ ծովեզերեայ քաղաք)։ Ան, օրինակուելով Սուրի վաղեմի զարգացած քաղաքը՝ առեւտուրէն, Աղեքսանտրիան քանի մը տարուան ընթացքին կը դարձնէ վաճառականութեան կեդրոն․ Եւրոպայի, Արաբական աշխարհի եւ Հնդկաստանի միջեւ եւ դար մը ետք, աշխարհին ամենաընդարձակ քաղաքը, իսկ քանի մը դար ետք աշխարհի երկրորդ քաղաքը՝ Հռոմէն ետք։

Քաղաքը կը բնակուի մեծ մասով, յոյն բնակչութեամբ․ անոնք եկած են Յունաստանի տարբեր վայրերէ։ Նաեւ, կը հասնին հրեաներ եւ անոնք կը կազմեն այդ ժամանակի ամենամեծ հրէական համայնքը։ Աղեքսանտրիոյ մէջ է, ուր կը կատարուի Թանխի Tanakh (հրէական աստուաշունչ) յունարէնի թարգմանութիւնը Μετάφραση των Εβδομήκοντα - Septuagint։ Աղեքսանտրիան Հելլենիստական մշակոյթի կեդրոն է, սակայն ծագումով յոյն Պտողեմէացիները կը յաջողին հաւասարակշռել քաղաքին յոյն, հրեայ եւ Եգիպտացի բնակչութեան միջեւ տարբերութիւնները։

Աղեքսանտրիոյ Գրադարանը

Աղեքսանտրիոյ Թանգարան Հաստատութիւնը Μουσεῖον τῆς Ἀλεξανδρείας կ՛ընդգրկէ Աղեքսանտրիոյ Գրադարանը Library of Alexandria։

Ըստ պատմական աղբիւրներու, գրադարանը կը հիմնուի Պտողեմէոս Ա․ին կողմէ ու կը կառուցուի Պտողեմէոս Բ․ին կողմէ։ Եղած է աշխարհի գլխաւոր եւ ամենահամբաւաւոր գրադարաններէն մէկը։

Շնորհիւ պատմական եւ հնագիտական աղբիւրներու, գեղարուեստական պատկերացում Աղեքսանտրիոյ Գրադարանին․ O. Von Corven, 19-րդ դար․

Գրադարանի աշխատանքներուն ծիրէն ներս, կարեւոր տեղ կը գտնեն թարգմանութիւնները, հին արձանագրութիւններուն գրադատութիւնը (այս աշխատանքով կը զբաղի յատկապէս Սամոթրաքիին Արիսթարխոն Aristarchus of Samothrace (Ք․ա․ 220-143) եւ մասնագիտացած բառարաններու կազմութիւնը։ Բիւզանդացի Արիսթոֆանին Aristophanes of Byzantium (Ք․ա․ մօտաւորապէս 275-180) կը սեպուի գիտական բառագիտութեան եւ գրական գիտութեան հիմնադիրը։

Աղեքսանտրիոյ Թանգարանը կը գործէր իբրեւ ուսման եւ հետազօտութեան բարձրագոյն կեդրոն։ Կ՛ունենայ բազմազան աշխատանոցներ, կենդանաբանական եւ բուսաբանական պարտէզ, աստղադիտարան եւ հիւրատուներ հիւր-ուսումնասիրողներուն համար։ Հոն կ՛աշխատին նշանաւոր գիտնականներ, օրինակ՝ թուաբանագէտ Էւքլիտը Euclide կը սեպուի երկրաչափութեան հայրը (Ք․ա․ 300-270), աստղագէտ Արիսթարխոն, թուաբանագէտ Էրադոսթենին Eratosthenes (Ք․ա․ 276-194 , հիմնադիր՝ գիտական աշխարհագրութեան եւ տեղագրութեան) եւ բժիշկ-կազմախօս Հիրոֆիլոս Խալքիտոնացին (Ք․ա․ 4-րդ դար)․ վերջինը ու անոր յաջորդը Էրասիսդրադօ Erasistratus (Ք․ա․ 304 -250 Աղեքսանտրիոյ մեծ բժշկութեան համալսարանին հիմնադիրները կը սեպուին։ Համալսարանին համբաւը Ղալինոյին Galen (հին աշխարհի երկրորդ համբաւաւոր բժիշկը, Հիփոքրադիսէն Hippocrates ետք) ուշադրութիւնը կը գրաւէ․ ան Աղեքսանտրիա կու գայ եւ կ՛ուսանի Հերակլէսին մօտ, ապա 28 տարեկան հասակին ծննդավայրը՝ Փերկամօ կը վերադառնայ 157-ին։

Իփադիային կենդանագիրը

47 թուականին, հրդեհ մը Թանգարանին մեծ վնաս կը պատճառէ։ Իսկ Հռոմի Աւրիլիանոս կայսրի եւ Փալմիրի Զենովիա թագուհիին միջեւ բախումներուն ընթացքին (3-րդ դար, 273), զոյգ գրադարանները լուրջ վնասներ կ՛ունենան։

Շատ մեծ դէմքեր կ՛անցին վաղեմի Աղեքսանտրիոյ մտաւորական կեդրոններէն․ հարկ է նշել Իփադիային Hypatie անունը․ ծնաւ, ապրեցաւ ու մահացաւ Աղեքսանտրիա (370 - 415)։ Ան Նէոպղատոնեան փիլիսոփայ, աստղագէտ, թուաբանագէտ եւ տնօրէնուհի Աղեքսանտրիոյ Նէոպղատոնեան Ուսումնարանին էր։ Կը սպաննուի մոլեռանդ քրիստոնեայ խուժանի կողմէ 8 Մարտ 415-ին։ 25 տարի ետք, Սոկրատիս Սքոլասդիքոս Socrate le Scolastique կը գրէ իր մասին։ Ի պատիւ Իփադիային, 1884․ գտնուած աստղակերպը կ՛անուանուի «238 Hypatia»։

Աղեքսանտրիոյ Գրադարանին աւերման թուականը յստակ չէ, սակայն տուեալ են շրջանները, ուր ծանր վնասներ կրած է։

Տեսակէտներ՝ Աղեքսանտրիոյ Գրադարանի քայքայման շուրջ․-

Աղեքսանրիոյ մէջ տպուած դրամ, Ք․ա․ 2-րդ դար։ Երկու դրամներուն ետեւը կը պատկերացուին հռոմէացի հետեւեալ կայսրերը՝ առաջինին Antoninus Pius եւ երկրորդին՝ Marcus Aurelius Commodus Antoninus Augustus ․

• Հռոմէական եղբայրասպան պատերազմ՝ Պոմպէոսի եւ Յուլիոս Կեսարի միջեւ (Ք․ա․ 50)․
• Գարագալա կայսրին կողմէ Աղեքսանտրիոյ մէջ կազմակերպուած ջարդեր (215)․
• Հռոմի Աւրիլիանոս կայսրի եւ Փալմիրի Զենովիա թագուհիին միջեւ բախումներուն ընթացքին (3-րդ դար, 273).
• Կրօնական առաջնութեան՝ հեթանոսութեան եւ քրիստոնէութեան միջեւ փախումներու ընթացքին (4-րդ մինչեւ 5-րդ դար)․
• Արաբական գրաւման հետեւանքները (642)․
• Բազմաթիւ քանդիչ երկրաշարժներ եւ մակընթացութիւններ 115 թ․- 630, մասնաւորաբար 365
• Բազմաթիւ այլ աւերումներ։

Հռոմէական Շրջան

Աղեքսանտրիոյ Փարոսը․ 3-D պատկերացում, 2013 թ․ ուսումնասիրութեամբ Prof. H. Thiersch-ի (1909) աշխատութեան - (Studie des Gebäudes. Bild: Emad Victor SHENOUDA)

Ք․ա․ 31, Օգոստոս կայսրը Imperator Caesar Divi filius Augustus Ագդիումի Ճակատամարտին Bataille d'Actium յաղթանակէն տարի մը ետք Աղեքսանտրիան պաշտօնապէս կ՛անցնի Հռոմէական իշխանութեան տակ։ Հռոմէական կայսրութեան մայրաքաղաքներէն ամենամեծը։

Օգոստոս կայսրի օրերուն, քաղաքը շրջապատող պարիսպներուն երկարութիւնն է 5․34 քմ․, իսկ քաղաքին բնակչութիւնը հռոմէական շրջանին արդէն անցած է 300,000 հոգին։

115-117 թուականներուն, Աքսորեալներու Պատերազմին ժամանակ Guerre de Kitos (հռոմէահրէական պատերազմ) Աղեքսանտրիոյ մեծ մասը կ՛աւերուի։ Ատրիանոս կայսր Hadrian եւ իր ճարտարապետը՝ Տեքրիանուս քաղաքը կը վերակառուցեն։

215 թուականին, Գարագալա Caracalla կայսրին այցելութեան ժամանակ, կարգ մը քաղաքացիներ անոր հասցէին հեգնական խօսքեր կ՛ուղղեն (ան երբ կ՛այցելէ Մեծն Աղեքսանտրի դամբանը, անյարգանք վերաբերմունք կը ցուցնէ)։ Կայսրը, վիրաւորուած կը զգայ եւ սպանդի կ՛ենթարկէ Աղեքսանտրիոյ բնակչութեան բոլոր երիտասարդները։

3-րդ դարու ընթացքին Եգիպտական նուիրատառ գիրերը Egyptian hieroglyphs կը դադրին գործածուելէ, ինչպէս նաեւ դիակներուն զմռսումը այլեւս չի կիրարկուիր։

21 Յուլիս 315 թուականին Կրետէի երկրաշարժին պատճառով պատահած ցունամին կ՛աւերէ Աղեքսանտրիան։

435 թուականներուն, Յուլիեան Օրացոյցով, Վաղարշապատի դպրոցի ուսուցիչներ, Մեսրոպ Մաշտոց եւ Սահակ Պարթեւ, Մովսէս Խորենացին Աղեքսանտրիա կը ղրկեն ուսանելու համար։

Արաբական ժամանակաշրջան

616 թուականին, Սասանեան պարսիկներու Խոսրով Բ․ թագաւորը Աղեքսանտրիան կը գրաւէ, որ արդէն կորսնցուցած է վաղեմի համբաւը եւ բարգաւաճումը։ Բիւզանդիոյ Հեռակլես կայսրը 629 թ․ քաղաքը ետ կ՛առնէ, սակայն 642 թ․ արաբները 14 ամիս պաշարումէ ետք, Աղեքսանտրիան կը գրաւեն։

Աղեքսանտրիան 18-րդ դարուն վերջաւորութեան․Luigi Mayer

969 թուականին, Ֆաթիմեան Խալիֆայութեան Fatimid Caliphate շրջանին մայրաքաղաքը Աղեքսանտրիայէն Գահիրէ կը փոխադրուի։ Կը յաջորդեն Սալահհետինի հիմնած Ակուպեան հարստութեան իշխանութիւնը 1171, Մեմլուքներուն աւատապետական իշխանութիւնը 1250։

Աղեքսանտրիոյ անկումը կը շարունակուի։ 1309 երկրաշարժին պատճառով քաղաքին խորհրդանիշ Փարոսը կը կործանի։ Ջրանցքը որ Աղեքսանտրիան Նեղոս գետին կը միացնէր, անգործածելի կը դառնայ։ Իպն Պադուդա Ibn Battuta մարոքեցի պէրպէր ուսումնական եւ հետազօտող, իր շրջապտոյոտներուն ընթացքին (14-րդ դար) կը նկարագրէ Աղեքսանտրիան եւ մանաւանդ Փարոսը իր աւերակ վիճակին մէջ։

Օսմանեան ժամանակաշրջան

1517 օսմանցիները Եգիպտոսը կը գրաւեն եւ վերջինը Օսմանեան Կայսրութեան մէկ նահանգը կը դառնայ։

Նաբոլէոնի Աղեքսնտրիա ցամաքահանումը

11 Յուլիս 1882 թ․ Աղեքսանտրիոյ ռմբակոծումը․ նկարին՝ անգլիական "Sultan" եւ "Alexandra" ռազմանաւերը

1798 Նափոլէոն Եգիպտոս կ՛արշաւէ եւ Աղեքսանտրիան կը գրաւէ։ Ան, Մեծն Աղեքսանտրէն կ՛օրինակուի եւ հետը Եգիպտոս կը բերէ գիտնականներու, պատմաբաններու, աշխարհագէտներու, բուսաբաններու եւ հնագէտներու մեծ խումբ մը։ Աղեքսանտրիոյ Պաշարումով Siege of Alexandria, վերջ կը գտնէ ֆրանսական ներխուժումը Եգիպտոս։

Աղեքսանտրիան կը վերագտնէ իր վաղեմի հռչակը

1896 թ․ Կոստանտինոս Քավաֆիս Constantine Cavafy․ յոյն աշխարհահռչակ բանաստեղծ։ Ծնաւ ու ապրեցաւ Աղեքսանտրիա։

Օսմանցի կառավարիչ Մուհամէտ Ալի Muhammad Ali, 1810 թուականին կը սկսի վերակառուցել Աղեքսանտրիան։ Նոր քաղաքը կը կառուցուի հին քաղաքին աւերակներուն վրայ․ ինչ որ ներկայիս կը դժուարացնէ հնագիտական պեղումներու աշխատանքները։ Նոր ջրանցք կը բանայ ու քաղաքը Նեղոս գետին կը միացնէ․ այսպէս Աղեքսանտրիան կարեւոր նաւահանգիստի եւ ռազմական նաւակայքի կը վերածէ։ Կը հիմնէ համանուն հարստութիւնը որ Եգիպտոսը կ՛իշխէ մինչեւ 1957։ Իսկ 1867 մինչեւ 1914, Եգիպտոս Օսմանեան Կայսրութեան մէջ կիսանկախ վարչակարգ կ՛ունենայ։

1850-ական թուականներուն արդէն քաղաքը վերագտած է իր անցեալի բարքէն մաս մը։ Եգիպտոս աչքերը Եւրոպային կը յառէ երկիրը բարեփոխելու համար։ Առաջին՝ յոյներ քաղաքը կը հասնին, անոնց կը հետեւին եւրոպացիներ եւ այլ։ 20-րդ դարուն սկիզբին, Աղեքսանտրիան գրագէտներու, բանաստեղծներու քաղաք կը դառնայ։

1882 Անգլիոյ եւ Եգիպտոսի միջեւ պատերազմի ժամանակ, Անգլիոյ Թագաւորական Նաւատորմիղը Աղեքսանտրիան կը ռմբակոծէ․ անգլիացիները քաղաքը կը գրաւեն։ Անոնք Աղեքսանտրիա եւ Եգիպտոս կը մնան մինչեւ 1922 թ․։

Նորագոյն շրջան

Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի ընթացքին (1941 - 1942) քաղաքը իր ռազմական դիրքին պատճառով, արեւելեան Միջերկրականի մէջ Դաշնակից ուժերուն խարիսխը կը դառնայ եւ պարբերաբար գերմանական ռազմական օդուժէն կը ռմբակոծուի։ Քաղաքին բնակիչները կ՛ապրին գերմանական ներխուժման վախով։ Աղեքսանտրիա իջեւանած են անգլիական ուժերը։ 1942 ամրան, գերմանական «փանզըր»ները Panzer Էլ-Ալամէյն կը հասնին (Աղեքսանտրիայէն 102 քմ․ արեւմուտք), սակայն 8 Նոյեմբեր 1942-ին, դաշնակից ուժերը վերջնականապէս կը յաջողին ետ մղել գերմանացիներուն։

Կամալ Ապտուլ Նասերի իշխանութեան տիրանալէն մինչեւ մեր օրերը

1952 թուականին, Ազատներու կամ՝ Այժմէականներու յեղափոխութիւնը կը ծագի։ Այս շարժումին առաջնորդներէն մէկն է Կամալ Ապտուլ Նասեր։ Շարժումը կը ձգտի Եգիպտոսի ազգային եւ տնտեսական անկախացման։

1903 թ․ Աղեքսանտրիա - Շերիֆ Փաշա ճամբան

Օտար ազգութեամբ քաղաքացիները՝ գլխաւորաբար յոյներ (որոնք Աղեքսանտրիոյ բնակչութեան գլխաւոր համայնքը կը կազմեն), եւրոպացիներ եւ հայեր քաղաքէն հերթաբար կը հեռանան։ Այս արտագաղթը արդէն սկսած է 20-րդ դարուն չորրորդ տասնամեակէն, երբ անոնք կը կորսնցնեն իրենց առանձնաշնորհումները։

Աղեքսանտրիայէն հեռանալը զանգուածային բնոյթ կ՛առնէ երբ Նասեր, Եգիպտոսի նախագահ 1954 թուականէն, կ՛ազգայնացնէ Սուէզի ջրանցքը։ Կը յաջորդէ անգլիական, ֆրանսական եւ հրէական զինուորական ուժերու անյաջող ներխուժումը։

1957, Նասեր կը պետականացնէ ճարտարարուեստի գլխաւոր կեդրոնները, հիմնարկները, կը գրաւէ օտարներուն հարստութիւնը ի բացառեալ յոյներունը, (շնորհիւ 7 Յունիս 1960 Նասերին Յունաստան այցելութեան՝ ընդառաջելով թագաւոր Փաւլոսի հրաւէրին)։ Սակայն կ՛օրէնսդրէ հրամանագրեր, որոնցմով՝ փոխանակագրերու երկրէն դուրս ելլելը կ՛արգիլէ, գաղթաբնակները զերծ մը մնան արտաքին առեւտուրէն, պետական սպասարկութիւններէն, հողագործութենէն եւ ճարտարարուեստի ռազմական բաժիններէ եւ այլն։

Այս զարգացումները, կը ստիպեն մնացած օտարազգի բնակչութեան մեծամասնութեան հեռանալ Աղեքսանտրիայէն․ յոյներ, հայեր եւ այլ։ Հետեւանքն է մեծ թիւով ուսումնական կեդրոններու՝ դպրոց եւ ճեմարաններ, հիմնարկութիւններու եւ եկեղեցիներու փակման։

Աղեքսանտրիոյ տնտեսական վիճակը ա՛լ աւելի կը վատթարանայ 1967 Իսրայէլի դէմ Եօթը Օրուան պատերազմի ընթացքին․ կը փակուի Սուէզի Ջրանցքը եւ առեւտուրը լուրջ վնասներ կ՛ունենայ։

Աղեքսանտրիոյ համայնապատկեր

Ժամանակակից Աղեքսանտրիան

Ժամանակակից Աղեքսանտրիան ծովային առեւտուրի գլխաւոր խաչմերուկ դարձած է եւ կը սպասարկէ Եգիպտոսի արտածումի եւ ներածումի 80%։ Զբօսաշրջկութեան նշանաւոր սահմանեալ տեղ եւ նաեւ ճարտարարուեստի կարեւոր կեդրոն՝ շնորհիւ Սուէզէն եկող բնական կազի եւ քարիւղի կազամուղիին։ Քաղաքին տարածքն է 300 քմ․։

Աղեքսանտրիոյ Նոր Գրադարանը

Աղեքսանտրիոյ Նոր Գրադարանը

Աղեքսանտրիոյ Նոր Գրադարանը եւ կամ՝ bibliotheca alexandrina (եգիպտական արաբ․՝ مكتبة الإسكندرية‎ Maktabat El-Iskandarīyah) հսկայ գրադարան մըն է եւ մշակութային կեդրոն։ Կը գտնուի քաղաքին Միջերկրականի ափին։ Կառուցուեցաւ շնորհիւ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-յի, Եգիպտոսի եւ Յունաստանի միջեւ գործակցութեան, որուն նպատակն էր կառուցել Նոր Գրադարան մը հնադարեան հռչակաւոր շինուածքին տեղը։ Մամտուհ Համզա Mamdouh Hamza ճարտարապետն է։ Պաշտօնական բացումը տեղի կ՛ունենայ 16 Օգոստոս, 2002-ին։

Նոր Գրադարանին նկարագրութիւն

Ընթերցանութեան սրահին կից կը գտնուին երեք թանգարաններ, հինգ հետազօտական կաճառներ եւ ցուցադրութեան սրահներ։ Գրադարանին ընթերցանութեան սրահները (կրնան ընդունիլ մինչեւ 2000 հոգի) եօթը մակարդակներու վրայ են, որոնցմէ մէկը՝ ծովուն մակերեսէն վար։ Ընթերցասրահներուն բարձր սիւները զարդարուած են լուտաս ծաղիկով։ Թանգարաններէն մէկը կը պահպանէ հազարաւոր հին ձեռագիրներ, որոնցմէ երկուքը Աստուածաշունչի օրինակ գիրքեր (Նոր Գրադարանին նուիրուեցան Վատիկանի կողմէ), ինչպէս նաեւ Եգիպտոսի նկարագրութեան գիրքը Description de l'Égypte (1809 թ․ ա․ հրատարակութիւն եւ կը վերահրատարակուի բազմիցս մինչեւ 1829, Նափոլէոնի հրամանագրով)։

Տնտեսութիւն եւ Հասարակութիւն

Աղեքսանտրիան կառուցման եւ հետեւող դարերուն

Աղեքսանտրիոյ մէջ իր հիմնումին օրերէն իսկ կը բնակին յոյներ, հրեաներ, ասորիներ եւ եգիպտացիներ։ Յունական եւ հրէական համայքները գլխաւորներն են։ Քաղաքին վարչաձեւը հին Աթէնք՝ քաղաք-պետութեան նման է։

Աղեքսանտրիան տարածուն աշխուժ տնտեսութեան կեդրոնն է։ Միջերկրական Ծովուն վրայ Եգիպտոսի միակ նաւահանգիստն է, ուրկէ կը ներածուին փայտ, մետաղի տեսակներ, մարմար, գինի, ձէթ եւ կ՛արտածուին՝ ցորեն, փափիրուս, կտաւեղէն եւ մարմաշէ կտաւ, բուրմունքներ եւ ուրիշ շքեղանքի արտադրանքներ։ Նաւահանգիստին միջոցաւ կ՛առաքուին Ափրիկէի, Արաբական աշխարհի եւ Հնդկաստանի արտադրանքները։

Այսօր

21-րդ դարոն, Աղեքսանտրիոյ տնտեսութիւնը կը յենուի նաւահանգիստին, ճարտարարուեստին եւ հակառակ ունեցած ելեւէջներուն՝ զբօսաշրջութեան։

Ճարտարարուետը աշխուժ է․ զտարաններ, կրաշաղախ, նաւային կառուցում, հիւսուածեղէն, երկաթ, թուղթ, սննդեղէն, քիմիական եւ մեքենագիտութիւն։

Աղեքսանտրիոյ մարզադաշտը

Հակառակ հնագիտական հետքերու հազուադիպութեան, Աղեքսանտրիան զբօսաշրջութեան կարեւոր վայրերէն մէկը կը նկատուի։ Միջերկրականի ծովափնեայ կլիման լոգանքի յատուկ վայրերու զարգացման թափ կու տայ․ ամէն ամառ կը ներգրաւէ Գահիրէ մայրաքաղաքին միջին եւ ունեւոր դասակարգը։

Մարզական

Աղեքսանտրիան մարզական պատկառելի աւանդութիւն կը ունի։ Քաղաքը կազմակերպած է 1951-ի Միջերկրականի Խաղերը եւ 1953-ի Համարաբական Խաղերը։ Ունի բազմաթիւ մարզադաշտեր, օրինակ՝ Աղեքսանտրիոյ մարզադաշտը 13,660 հոգինոց է․ քաղաքին եւ Եգիպտոսին ամենահինը որ նաեւ դասական մարզախաղեր կը հիւրասիրէ, 86,000 հոգինոց Պորկ Ալ Արաբ՝ քաղաքին ամենաընդարձակ մարզադաշտը եւ կամ նաեւ՝ Էլ Մաքս մարզադաշտը։

Մարզախաղեր եւ մարզական խումբեր

19-րդ դարէն կը հիմնուին մարզական միութիւններ կամ խումբեր, գլխաւորաբար յունական համայնքին մէջ։ Ոտնագնդակը շատ տարածուած ու սիրուած է բնակիչներէն, նաեւ վերջին տասնամեակներուն՝ կողովագնդակը։ Գոյութիւն ունին բազմաթիւ խումբեր, որոնցմէ 4-5 Եգիպտոսի ախոյեանութեան մրցաշարքին առաջնահերթութիւններ բերած են ու կը բերեն։ Նաեւ, տարածուած են դասական մարզախաղերը։

Համափրիկեան Բաժակի խաղերուն, Յունուար 2006, Աղեքսանտրիան խաղերը հիւրասիրող երեք քաղաքներէն մէկն է։ Կը զարգանան նաեւ ծովու խաղերը՝ surfing, jet-skiing եւ water polo։ Եգիպտոսի մէջ Skateboarding խաղը Աղեքսանտրիայէն սկսած է։

Նաեւ Աղեքսանտրիան չորս անգամ հիւրասիրած է Համափրիկեան Կողովագնդակի մարզախաղերը՝ 1970, 1975, 1983, 2003։

Հայկական Գաղութը

Պօղոս Պէյ Եուսուֆեան, գծանկար

Աղեքսանտրիոյ հայկական գաղութը կազմուած է 19 դարուն ընթացքին։ Անկէ առաջ հայութեան կամ հայու ներկայութեան համար արձանագրուած տուեալներ չկան․ 1611 թ․ հայ ճամբորդ մը, Սիմէոն Դպիր Լեհացի, Եգիպտոս եկած Աղեքսանտրիոյ մասին կ՛ըսէ թէ․ «Կայր եկեղեցի մի Հռոմի, խաններ մեծամեծք, կային հռոմք, խպտիք, Ֆրանք, բայն հայք եւ ոչ»։

Իսկ 1762, Հ․ Յովհաննէս Թոմաճան, Մխիթարեան Ուխտէն, իր Եթովպիա (գրութեան մէջ Հապեշիստան գրուած) ուղեւորութեան առթիւ, կը հանդիպի Աղեքսանտրիա ու կը պատմէ․ «Կացեալ ի Քանտիա, աւուրս 24, ելի նոյեմբեր 24-ին 1762 եւ 29 ին հասաւ ի յԱղեքսանդրիա, ընդ որդւոյն իւրոյ Պօղոսի եւ գնացեալ իջեւանեցաւ ի վանս Ֆրանչիսկան բաթերայից, որոյ մեծաւորին անունն էր Բատրէ Պօնավէնթուրա․․․․․»։ Ըստ Արտաշէս Գարտաշեանի (հեղինակ Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց Պատմութեան համար, գիրք Ա․ էջ՝ 115), եթէ հայեր գտնուէին Հ․ Յ․ Թոմաճան ապահովաբար անոնց պիտի դիմէր, ինչպէս ըրած էր Գահիրէ։ Սակայն հաւանական է որ 1796-1800 թուականներուն, Նափոլէոնի Եգիպտոս արշաւանքին ատեն, քանի մը հայ վաճարականներ բնակած ըլլան Աղեքսանտրիա (այդ շրջանի նաւահանգիստ եւ առեւտուրի գլխաւոր կեդրոն)։

Մուհամէտ Ալի կառավարիչի իշխանութեան սկիզբէն, հայեր կը սկսին Աղեքսանտրիա հաստատուիլ, մանաւանդ Պօղոս Պէյ Եուսուֆեան՝ պետական թարգմանիչի պաշտօնին կոչուելէն ետք։ Կառավարիչը, Պօղոս Պէյ Եուսուֆեանի մահէն անմիջապէս ետք, պետութեան կողմէ հսկայ հողատարածք (որուն մէկ փոքր բաժինը արդէն Եուսուֆեան գնած է եւ իր տուն-ապարանքը, ինչպէս նաեւ Ս․ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին կառուցած է) հայ գաղութին կը շնորհէ եւ անոր մէկ մասի գնման Երուսաղէմի Պատրիարքութիւնը կը մասնակցի․ այս ուղղութեամբ տեղեկութիւնները գրեթէ նոյնն են, բացի փոքր տարբերութիւններէ՝ Վրդ․ Էփրիկեան (Բնաշխարհիկ Բառարան Ա․ հատորին մէջ, էջ 638-39), Թորգոմ Արք․ին յիշողութիւնները (Եգիպտոսի Հայոց հին եւ արդի Եկեղեցիները, էջ 53-54) եւ Մաղաքիա Արք․ Օրմանեան (Ազգապատում)։

Նուպար Փաշա 1825-1899

Իզմիրցի Պօղոս Պէյ Եուսուֆեան Boghos Yusufian կը սեպուի Աղեքսանտրիոյ հայկական գաղութին հիմնադիրը։ Ան, իր շուրջը կը հաւաքէ հայ հասարակութեան գլխաւոր դէմքերը, որոնցմէ են՝ Խավակա Աբրահամ Կիւլպէնկեան, Նուպար Փաշա Նուպար*, Ղազարոս Տէր Գասպարեան, Ստեփան Աղա Ապրոյեան, Թագուոր Փաշա Յակոբեան․.․ եւ շատ ուրիշներ։

• Նուպար Փաշան եղած է Եգիպտոսի առաջին վարչապետը: Ան այդ պաշտօնը զբաղեցուցած է երեք անգամ: Անոր պրոնզէ արձանը տեղադրուած է Ալեքսանդրիոյ ազգային օփերայի բակին մէջ։ Ան կանգնեցուած է 1904-ին: Նուպար Փաշայի անունով կոչուած են երկու փողոց, մէկը Գահիրէի, միւսը՝ Ալեքսանդրիոյ մէջ:

Աղեքսանտրիոյ Ս․ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին

Ս․ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին կը հիմնուի Պօղոս Պէյ Եուսուֆեանին կողմէ 1830-ին եւ կը գործէ մինչեւ 1880․ այնուհետեւ անոր շէնքին մէջ գործած է Մելգոնեան Մանկապարտէզը։ Պօղոս Եուսուֆեանի ժառանգորդները սեփական կալուածը գաղութին կը նուիրեն։ Եկեղեցւոյ հարաւ արեւմուտքին կը հիմնուի հայկական գերեզմանատունը․ ծառազարդ եւ պարսպապատ։ 1881-ին թաղականութեան ջանքերով կը հիմնադրուի նոր եկեղեցին։ 1882-ի ռմբակոծումները անոր շինութեան աշխատանքները կը դանդաղեցնեն, սակայն 1884-ին շինութիւնը կ՛աւարտի։ Անոր բացման Նուպար Փաշան (Եգիպտոսի առաջին վարչապետը եղած է) ներկայ կը գտնուի։ Նոյն տարին, 9 Դեկտեմբերին տեղի կ՛ունենայ նորաշէն գոթական ոճով եկեղեցւոյ օծումը։ 1914-ին եկեղեցւոյ մայր դրան յառաջամասը կը վերաշինուի հայական ոճով, իսկ 1923-ին եկեղեցին կը նորոգուի։

Եկեղեցուոյ կից կը գործէ Ազգային Առաջնորդարանը, հիմնուած՝1839 թուականին, իսկ առաջին տոմարներուն արձանագրութիւնները կը սկսին 1843 թուականէն։

Գերեզմանատունը եւ Ս․ Գէորգ Զօրավարի մատուռը

Նոր գերեզմանատան կարիքը կը զգացուի, որովհետեւ հինին շուրջը քաղաքը արագ թափով կը զարգանայ։ Պետութիւնը Աղեքսանտրիոյ համայնքներուն հսկայ հողատարածք մը կը նուիրէ, գոհացնելու համար անոնց կարիքը։ 8 Ապրիլ 1878-ին, տարածքին հարթակումի, պարսպատման եւ թաղամասերու բաժանման աշխատանքները կը լրանան։ Հայկական Գերեզմանատան կեդրոնը 22 Մայիս 1927-ին կ՛օծուի Ս․ Գէորգ Զօրավարի մատուռը։

Ս․ Թաթէոս եւ Բարթողիմէոս մատուռը

Աղեքսանտրիոյ թեմին նաեւ կը պատկանի Տիսանիս գիւղին մէջ Ս․ Թաթէոս եւ Բարթողիմէոս մատուռը, կառուցուած՝ 1835-36 թուականներուն։

Հայկական կրթական Ազգային եւ անհատական վարժարաններ

Ներկայիս կը գործէ Պօղոսեան-Մելգոնեան վարժարանը, որուն աշակերտութեան թիւը 1950-ական թուականներուն 800 հոգիի հասած էր, իսկ 1960-ական թուականներէն ետք հայութեան զանգուածային արտագաղթին պատճառաւ: Գաղութին թիւը շատ կը նուազի եւ 2016-ի տուեալներով աշակերտութեան թիւը հազիւ 86 հոգի կը հաշուէ։

Աղեքսանտրիոյ մէջ գործած են հետեւեալ վարժարանները։

1. ԱՐԱՄԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԴՊՐԱՏՈՒՆ, 1845-1862 հաստատուած է 1845-ին, Պօղոս Պէյ Եուսուֆեանի կողմէ 1838-ին ազգին նուիրուած երկյարկանի շէնքի մը մէջ, Աղեքսանդրիոյ Միտան Մաթրագ (Միտան Սուք-Գանթօ, Սուք-Կազզարին) կոչուած թաղին պարսկական մզկիթին մօտերը:
2. ՊՕՂՈՍ-ՊԷՅԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԴՊՐԱՏՈՒՆ, 1862-1895 հաստատուած է Աղեքսանդրիոյ Ս. Պօղոս Պետրոս ներկայի Եկեղեցիին կից տարածքին վրայ գտնուող նախկին եկեղեցիին վերնատան մէջ, իբրեւ շարունակութիւնը Արամեան Դպրատան, իր երկսեռ բաժիններով եւ սակաւաթիւ աշակերտութեամբ:
3. ՊՕՂՈՍԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, 1895 - ․․․: 1946-ին, դէպի հայրենիք ներգաղթին եւ 1960-ականներու արտագաղթին պատճառով աշակերտութեան թիւը դժբախտաբար շարունակ նուազում կը կրէ: 1968-1969 տարեշրջանին, Ազգային Իշխանութիւնը յարմար կը նկատէ Պօղոսեան Վարժարանի աշակերտութիւնը միատեղել Մելգոնեան Մանկապարտէզի շէնքին մէջ, որուն հիմնովին նորոգութիւնը կը կատարուի 1985-ին: Վարժարանին երկրորդական կարգերը կը հաստատուին 1974-1975 տարեշրջանին: 1924, 1925 եւ 1926 տարիներուն, Նիկոլ Աղբալեանի խմբագրութեամբ լոյս կը տեսնեն Պօղոսեան Ազգ. Երկսեռ Վարժարանի տարեկան գործունէութիւններու “Զեկուցում”ները, իսկ 1953-էն 1955 տարեշրջաններուն «Զարթօնք», «Զուարթնոց» եւ «Ջանք» աշակերտական պարբերականները:
4. ՊՕՂՈՍԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ - Սիուֆ, 1938-1948 Աղեքսանդրիոյ Ազգային Իշխանութեան նախաձեռնութեամբ Պօղոսեան Վարժարանի Սիուֆի մասնաճիւղը կը հաստատուի եւ բացումը կը կատարուի 1 Հոկտեմբեր 1938-ին։
5. ՊՕՂՈՍԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՆԿԱՊԱՐՏԷԶ, 1896 - եւ ՄԵԼԳՈՆԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՆԿԱՊԱՐՏԷԶ, 1929: Պօղոսեան Մանկապարտէզը կը հաստատուի 1896-ին։ 1968-1969 տարեշրջանին, Պօղոսեան Վարժարանի աշակերտութիւնը կը միատեղուի Մելգոնեան Մանկապարտէզի շէնքին մէջ, որուն կառոյցին նորոգութիւնը եւ հանդիսասրահին բարեզարդումը կը կատարուի 1985-ին:
6. ՀԱՅԿԱԶՆԵԱՆ ԿՐԹԱՐԱՆ, 1924-1952։ Քան-Տը-Սէզար թաղաշրջանին մէջ, 24 Մայիս 1924 Հայկազուն Ա. Քհնյ. Ոսկերիչեան կը հիմնէ «Հայկազեան Կրթարան»ը մանկապարտէզի, նախակրթարանի եւ բարձրագոյն նախակրթարանի երկսեռ բաժիններով:
7. ՊԱԼԱՅԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, 1927-1938։ 1 Սեպտեմբեր 1927-ին, Տիկին Մարիցա Պալայեանի նախաձեռնութեամբ «Պալայեան Մանկապարտէզ եւ Երկսեռ Վարժարան Աղեքսանդրիոյ» անունով կրթարանը կը հիմնուի Իպրահիմիէ թաղաշրջանին մէջ:
8. ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԵԿԵՂԵՑ. ԿԻՐԱԿՆՕՐԵԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, 1933:
9. ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, 1936-1939: Գործած է Սալահ-էլ-տին թաղաշրջանի «Վերածնունդ» Հայ Երիտասարդաց ակումբի շէնքին մէջ։
10. ԹԱԳՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, 1937-1943:

Հայ Կաթողիկէ համայնքը

1800-1840 թուականներուն կը սկսի կազմուիլ Հայ Կաթողիկէ Համայնքը։ 25 Մայիս 1880-ին կ՛օծուի Սուրբ Աստուածածնի Անարատ Յղութեան եկեղեցին։

Կաթողիկէ համայնքի գործած վարժարաններ

Անարատ Յղութեան մայրապետերու օրիորդաց վարժարան, 1914 եւ ապա՝ Հայ Կաթողիկէ «Քերց Անարատ Յղութեան» Վարժարան 1922 - 1962:

Մաթոսեան աղջկանց որբանոց - Կրթարան, 1924-1934:

Մխիթարեան Վարժարան, 1937-1946 եւ Շուլց արուարձանին մէջ՝ 1946-1964:

Հայ Աւետարանական համայնքը

Աւետարանական համայնքը կը ստեղծուի 1896 երբ նոյն թուականին Պատմական Հայաստանի գաւառներուն մէջ կատարուած ջարդերէն փրկուած հայ բողոքական ընտանիքներ Աղեքսանտրիա կը հաստատուին։ Անոնք իրենց կրօնական պաշտամունքը Ամերիկեան միսիոնարներուն եկեղեցիին մէջ կը կատարեն։

Գործած է «ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ» Կիրակնօրեայ վարժարանը, 1947-1953։

Աղեքսանտրիոյ հայ գաղութին ընկերային-հասարակական կեանքը

Աղեքսանտրիոյ հայ գաղութը իր 200-է աւելի Միութիւններով եւ Ընկերութիւններով (Մշակութային, Բարեսիրական, Հայրենակցական, Սանուց-Շրջանաւարտից, Կանացի, Պատանեկան - Երիտասարդական, Մամուլի - Հրատարակչական, Խնայողական, Բժշկական) ունեցած է հարուստ հասարակական կեանք։

Նուագախումբեր, երգչախումբեր եւ թատերախումբեր

Աղեքսանտրիոյ հայերուն կեանքին մէջ, անպակաս եղած են տասնեակէ աւելի նուագախումբերը, նոյնքան երգչախումբերը եւ թատերախումբերը։

Մամուլի եւ հրատարակչատան ընկերութիւններ

Մինչեւ Բ․ Համաշխարհային պատերազմ, գործած են երկու հրատարակչական ընկերութիւններ։

1. Հրատարակչական Ընկերութիւն Եգիպտոսի Հայոց - Աղեքսանդրիա, 1907-1908
2. Հայկական Համայնագիտարան Ընկերութիւն - Աղեքսանդրիա, 1913

Տպարաններ

Գաղութը ունեցած է 18 տպարաններ, որոնց կեանքը կ՛երկարի մինչեւ 1960-ական թուականները։

1. «ՂԵՒՈՆԴ ՔՀՆՅ. ՓԱՓԱԶԵԱՆ» Տպարան, 1889
2. «Գ. ՆԱԶԱՐԷԹԵԱՆ» Տպարան-Փորագրատուն, 1900-1909
3. «ԱՐԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ» Տպարան 1900 -1901, ապա՝ «ԱՐԱՔՍ» Տպարան, 1917, 1925-1965, 1970-
4. «ՓԻՒՆԻԿ» Տպարան, 1901-1903
5. «ԿԱՄՊէԹԱ» Տպարան, 1902
6. «ՐԱՖՖԻ» Տպ. 1907
7. «ՍԻՍՈՒԱՆ» Տպարան, 1903-1905
8. «ՓԵԹԱԿ» Տպարան, 1903
9. «ԱՍՔԱՆԱԶԵԱՆ» Տպարան, 1903-1904
10. «ՀԱՅԵԼԻ» Տպարան- Գրատուն, 1903-1904
11. «ԹԷՔԷԵԱՆ ԵՒ ԸՆԿ.» Տպարան, 1905
12. «ԽՆԱՅՈՂԱԿԱՆ» (Imp.Economique)- «ՏԱՄԱՏԵԱՆ» Տպ., 1910-1919
13. «Ա. ԳԱՍԱՊԵԱՆ» Տպարան, 1913-1939
14. «ՏԸ ԼԻՒՔՍ» Տպարան- Impr.DE LUXE, 1918, «Խ.Վ.ԹԷԼԼԱԼԵԱՆ» Տպ.
15. «ՀԱՅԿ Ս.ԲԻՒՐԱՏ» Տպարան, 1935-1940
16. «ՄՈՀԱՐՐԱՄ ՓՐԷՍ» Տպարան, 1935
17. «ԱՐԱՔՍ» Տպարան, 1902-1905, «ԿԻԼԻԿԻԱ» Տպ., 1906
18. «ՀԱՅԿԱԿԱՆ» Տպ. (Օ. Հալէպլեան)
19. «ԱՐԱՔՍ» Տպ., 1899-1906, «ԿԻԼԻԿԻԱ» Տպ.,
20. «ՀԱՅԿԱԿԱՆ» Տպարան-Կազմատուն, 1906-1919
21. «ԱՐԵՒ» Տպարան, 1918-1924

Գրադարաններ

Կազմուած եւ գործած են տասնեակէ աւելի գրադարաններ։

Մամուլ

Արժանի են յիշատակումի՝

Նեղոս 1889, Նոր Կեանք 1896, Լրաբեր 1897, Ազատ Խօսք 1902, Փեթակ 1903, Հայելի 1903, Պարտէզ 1903, Սուրհանդակ Պարտէզի 1904, Գրասէր 1904, Սիսուան 1905, Օրէնք 1905, Թերթիկ 1906, Կրակ 1906, Մտրակ 1908, Արեւ 1908, Ոմանց Տարեցոյցը 1909, Կավրօշ Եգիպտոս 1914, Անիւ 1915, Արաքս 1917, Յառաջդիմասէր 1917, Պրիսմակ 1917, Որբունի 1919, Եգիպտահայ Տարեց. (ՈՄ) 1919, Ալեակներ եւ Խլեակներ 1919, Ասեղ 1922, Զեկուցում 1923, Հայ Բուժակ 1923, Կայծ 1924, Եգիպտահայ Տարեցոյցը (ԱԼ) 1925, Գրպանի Տարեցոյց 1941, Հայ Վարժարան, Տեղեկատուութիւն 1946, Արարա 1926 , Զուարթնոց 1953, Ամէնուն Գիրքը 1937, Զարթօնք 1953, Դալարիք 1939, Փիւնիկ 1899-1901, Աւետարանի Ձայն 1939-1945, Եգիպտահայ Տարեցոյց (ՊՍ) 1914-1917, Բարի Լուր 1948, Ազատ Բեմ 1903-1906, Մասիս 1923-1925, Հորիզոն 1904, Փունջ 1925-1940, Շիրակ 1905-1907, Սֆինքս 1925-1928, Տարեկան Տեղեկագիր 1907-1912, Սարկաւագին Տրեց. 1928-1933, Արեւ 1915-1922, Հայ Դպրոց 1933-1935։

Մամուլը Ներկայիս

«ԱՐԵՒ» թերթ (1915-1922)․ երկօրեայ, հրատ.՝ Սահմանադիր Ռամկ. Կուսակցութիւն։ 1922-էն ետք օրաթերթ, հրատ.՝ Ռ.Ա.Կ. Եգիպտոսի Կազմակերպութիւն։ 1970-էն ետք օրաթերթ, իսկ 2016-էն Շաբաթաթերթ, հրատ.՝ Հայ Ազգային Հիմնադրամ։

Մարզական միութիւններ

Մինչեւ 1961 թուական, պարբերաբար տեղի ունեցած են միջմարզական ախոյանական մրցումներ, հետեւեալ հայկական մարզական միութիւններուն եւ ակումբներուն միջեւ։

1. «Հայ Արի»ներու Ընկերակցութիւն, 1934-1974
2. «Կամք» Մարմնամարզական Միութիւն, 1912-1917
3. «Կամք» Մարմնամարզական Ակումբ եւ Հայ Հետազօտիչներու Ընկերակցութիւն , 1917
4. «Հ.Մ.Ը.Մ. Կամք» Մարզական Ակումբ , 1974 -
5. Հայ Հետազօտիչներու Ընկերակցութիւն, 1915-1917
6. Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն, 1923 -
7. «Հ.Մ.Ը.Մ. Նուպար» - Աղեքսանդրիա , 1959 -
8. «Տորք» Մարմնամարզական Միութիւն, 1924-1925 եւ 1935
9. «Հ.Մ.Ը.Մ. Տորք» Մասնաճիւղ, 1943-1947

Աղեքսանտրիոյ գաղութը այսօր

20-րդ դարուն առաջին կիսուն, գաղութին թիւը կը սկսի դանդաղօրէն նուազիլ․ 1947-48ին եւ 1956-ի պատերազմին ներգաղթ դէպի Հայաստան։ Սակայն, 1960-ական թուականներէն ետք, հայութեան թիւը Եգիպտոսի գլխաւոր քաղաքներուն մէջ՝ մայրաքաղաք Գահիրէ եւ Աղեքսանտրիա արագ թափով կը նօսրանայ։ Այժմ Աղեքսանտրիոյ եւ Գահիրէի մէջ հայութեան թիւը մօտաւորապէս 400-500 հոգի է։ Համայնքին կեանքը համերաշխ է։ Գաղութը ունի եկեղեցի, դպրոց եւ կը գործեն հետեւեալ միութիւնները․- «Տիգրան Երկաթ» եւ «Յառաջադիմասէր» մշակ. միութիւնները, ՀԲԸՄ Նուպար եւ ՀՄԸՄ մարզական ակումբները, ուր երիտասարդները կը զբաղին հայկական պարով եւ երգով։ Վերեւ ընդգծուած երկու մարզական ակումբներուն մէջ հայ երիտասարդութիւնը նախընտրաբար կողովագնդակով կը զբաղի։ Գաղութը նիւթական դժուարութիւններ չունի եւ կալուածներուն նիւթական հասոյթը կը տրամադրուի հայ երիտասարդներուն ուսման եւ ամէն օգնութեան։

Գիր եւ Մշակոյթ

Գիր եւ Գիտութիւն

Ք․ա․ 30 թ․, Աղեքսանտրիոյ յատակագիծը․ հարաւ-արեւմուտքը կը նշուի Սերափիոյին Serapeum of Alexandria վայրը․ (քարտէսին մէջ, թիւ 7)

Պտողեմէոս Փրկիչին տարիներէն (Ք․ա․ 662-283 թ․), Աղեքսանտրիոյ մէջ հաւաքուած աշխարհի բոլոր կողմերէն գիրքերը, արձանագրութիւնները, գիտունները եւ փիլիսոփայութիւնները պաճառ կ՛ըլլան մտաւորական կեանքի աշխուժ զարգացման։ Քաղաքը կ՛ունենայ երկու համբաւաւոր գրադարաններ, մէկը Աղեքսանտրիոյ Թանգարան Հաստատութեան մէջ Աղեքսանտրիոյ Գրադարանը, իսկ միւսը՝ «Քոյր Գրադարանը» Սարափիօ տաճարին մէջ (Աղեքսանտրիոյ արեւմուտքը)։

Նորագոյն շրջանի Եգիպտացի հեղինակներ իրենց հայեացքը դէպի Աղեքսանտրիա կ՛ուղղեն․ կը ներշնչուին անոր եւրոպական ազդեցութենէն։ Աղեքսանտրիոյ աշխարհաքաղաքացի մթնոլորտը եւ անոր պատմութիւնը կը ներշնչեն միջազգային համբաւի գրագէտներ, արուեստագէտներ․ ինչպէս՝ Կոստանտինոս Քավաֆիս Constantine Cavafy (յոյն աշխարհահռչակ բանաստեղծ, 19-րդ դար), Կարպիս Ափրիկեան Garbis Aprikian հայ յօրինող (Աղեքսանտրիոյ «Համազգային» երգչախումբի հիմնադիր), Սելին Աքսելոս Céline Axelos՝ հրապարակագիր, բանաստեղծուհի եւ հեղինակ (1902–1992), Ֆիլիփ Թոմասօ Մարինեդի Filippo Tommaso Marinetti (1876 - 1944) գրագէտ, ծագումով իտալացի, ապագայնապաշտութեան հիմնադիրը։ Ուրիշներ ալ, որոնք թէեւ Աղեքսանտրիա ծնան ու մեծցան, սակայն հետագային կը գաղթեն ու կը ստեղծագործեն այլուր․ օրինակ՝ երգչուհի Տալիտա Dalida, յօրինող Ժորժ Մուստաքի Georges Moustaki, երգիչ Տեմիս Ռուսոս Demis Roussos, բանաստեղծ Ճիւզեփէ Ունկարեդի Giuseppe Ungaretti, գծագրիչ Ժորժ Սապահ Georges Sabbagh, դերձակ՝ Ժան Տեսէ Jean Dessès, շարժապատկերի արտադրիչ՝ Ռէյմոն Հագիմ Raymond Hakim եւ շատ ուրիշներ։

Կրթութիւն

Աղեքսանտրիա․ Սերափիոնին աւերակները եւ Պոմպէոսին Սիւնը Pompey's Pillar

Աղեքսանտրիան ունի բարձրագոյն ուսումնարաններու լուրջ թիւ մը։

• Աղեքսանտրիոյ պետական համալսարանը,
• Ափրիկէի Զարգացման Ֆրանսերէն Լեզուի Համալսարանը Université Senghor d'Alexandrie - UILFDA,
• Եգիպտաճափոնական գիտութեան եւ ճարտարարուեստի համալսարանը,
• Գիտութեան, Ճարտարարուեստի եւ Նաւային Փոխադրութեան Արաբական կաճառը,
• Ընկերային, Քաղաքական եւ Միջազգային կապերու ուսման Ֆրանսական անձնական համալսարանը,
• Աղեքսանտրիոյ Ճարտարարուեստի Կաճառը,
• Աղեքսանտրիոյ Փարոս Համալսարանը։

Աղեքսանտրիոյ մէջ նաեւ 19-րդ դարու առաջին տարիներէն բազմաթիւ օտար կրթական հաստատութիւններ կը հիմնուին (յունական, հայկական, ֆրանսական, անգլիական, իտալական)։ Մինչեւ այսօր, անոնցմէ շատեր կը գործեն։ Այժմ, համբաւի կ՛արժանանան ընհանրապէս անգլերէն լեզուով կրթական հաստատութիւնները։

Աղեքսանտրիոյ «Ափրիկէի Զարգացման Ֆրանսերէն Լեզուի Համալսարան»ը

Յատկանշական է որ Մոնթեսորեան դաստիարակչական մեթոտի մուտքը Եգիպտոս, Աղեքսանտրիա կը կատարուի, 1970 թուականին։

Մշակոյթ

Աղեքսանտրիան հարուստ է յուշարձաններով, ճարտարապետական 19-րդ, 20-րդ դարերու եւ ժամանակակից շրջանի կառոյցներով եւ թանգարաններով։

Թանգարաններ

• Յունահռոմէական Թանգարանը Graeco-Roman Museum (հիմն․՝ 1892),
• Աղեքսանտրիոյ Ազգային Թանգարանը (հիմն․՝ 1926, սակայն վերջնական կառուցումէն ետք, բացումը եղաւ 31 Դեկտ․ 2003)
• Քավաֆի Cavafy Թանգարանը,
• Նրբարուեստի Fine Arts թանգարանը,
• Ոսկերչութեան Թագաւորական Royal Jewelery թանգարանը։
  

  Աղեքսանտրիոյ Օփերան․ կը կոչուի նաեւ՝ Sayyed Darwish Թատրոն (եւ վերջերս Mohamed Aly Թատրոն)

Նաեւ, Եունեսքօն ծրագրած է Աղեքսանտրիոյ մէջ կառուցել ստորաջրային թանգարան մը։

Թատրոն

Աղեքսանտրիոյ Օփերան, ուր տեղի կ՛ունենան դասական եւ արաբական երաժշտութեան, պարի եւ օփերայի ներկայացումներ։

Պաշտամունքի վայրեր

Ժամանակակից Աղեքսանտրիոյ մէջ իսլամ կրօնի մզկիթները կը գերիշխեն։ Սակայն կան քրիստոնէական կրօնի՝ Ուղղափառ եւ Կաթոլիկ դաւանանքի եկեղեցիներ եւ տաճարներ։ Աղեքսանտրիան նաեւ Ղպտի քրիստոնիաներուն կեդրոնն է։ Աղեքսանտրիոյ Եկեղեցին աշխարհի քրիստոնէական հնագոյն Եկեղեցիներէն է։

Պատկերասրահ Աղեքսանտրիոյ տեսարժան վայրերու

• 

  Աղեքսանտրիոյ Նոր Գրադարանը

• 

  Մոնթածա Montaza Պարտէզ

• 

  Մոնթածա Montaza Արքունիքը․ թագաւոր Ֆարուքին ամառնային Բնակարանը

• 

  Աղեքսանտրիոյ Արուեստի Կեդրոնը

• 

  Ֆաուիզա Ֆահմի Fawzia Fahmy Արքունիքը

• 

  Մեծն Աղեքսանտրի յուշարձանը

• 

  Անծանօթ Ծովուժի Նաւաստիին Յուշարձանը

• 

  Սուրբ Կատարինէին յունական եկեղեցին

• 

  Հրէական Ժողովատունը

• 

  Էլ Մուսրի Ապուլ Ապաս մզկիթը

• 

  Քայթ Պէյ Բերդը

• 

  Աղեքսանտրիոյ Ազգային Թանգարանը

• 

  Ոսկեայ Զարդերու Թագաւորական թանգարանին արեւմտեան թեւը

• 

  Աղեքսանտրիոյ գլխաւոր մզկիթը

• 

  Քաէտ Իպրահիմ մզկիթը

• 

  Սդանլէյ կամուրջը, համանուն թաղամասին մէջ

• 

  Յունական Առաջնորդանիստ Ս․ Աւետարան եկեղեցին

• 

  Առաջնորդանիստ Ս․ Աւետարան եկեղեցւոյ պատկերակալը

• 

  Ս․ Սաւա եկեղեցին եւ վանքը

• 

  Անտոնիատի գեղակը

• 

  Անտոնիատի գեղակին պարտէզները․ Վասկօ Տէ Կամային արձանը

• 

  Յունահռոմէական թանգարանը

• 

  Աղեքսանտրիոյ Գրադարանը իրիկուան լուսաւորումով

• 

  Հռոմէական Թատրոնը

• 

  Քավաֆի տուն-թանգարանը

• 

  Մախմուտ Սայիտ պատկերասրահը

• 

  Մոնթածային փարոսը

• 

  Ալապաստր Դամբանը. կը կարծուէր Մեծն Աղեքսանտրին դամբանն է․ հնութեան պեղումներէն ոչինչ գտնուեցաւ

• 

  Աղեքսանտրիա - Միսր Երկաթուղագիծի Կայարանը

• 

  Աղեքսանտրիա․ Աղեքսանտրիոյ նահանգապետարանի շէնքը

• 

  Աղեքսանտրիոյ պետական Համալսարանի գլխաւոր շէնքը

• 

  Մեքս․ ձկնորսներու թաղամասը Մահմուտիա Ջրանցքին ափերուն

• 

  Ճարտարապետական Պարոք ոճի Մուհամմատ Ֆիթըր շէնքը, Սուլթան Հասան փողոց

• 

  Յունական Աւերոֆիօ Երկրորդական Վարժարանը

• 

  Գոմ էլ Շոֆաքա․ գետնափոր դամբաններ

• 

  Նկար 2001 թ․, Աղեքսանտրիոյ Ֆրանսական Ճեմարանը

• 

  Հելլենիստական ​​թատրոն (Աղեքսանտրիա)

Փոխադրական միջոցներ

Աղեքսանտրիան Եգիպտոսի մնացեալ քաղաքներուն հետ կը կապուի ցամաքի երթեւեկութեան եւ երկաթագծային ցանցով, ինչպէս նաեւ 77քմ․ երկարութեամբ Մահմուտիա Ջրանցքին Mahmoudia Canal միջոցաւ (ջրանցք որ կը սկսի Նեղոս գետի ափին Մահմուտիա քաղաք-նաւահանգիստէն եւ Աղեքսանտրիայէն անցնելով կը հասնի Միջերկրական Ծով․ կառուցուած էր Աղեքսանտրիան հայթայթելու համար սնունդով, Նեղոս գետի թարմ ձուկով եւ ջուրով)։

Քաղաքին մէջ փոխադրութիւնները կ՛ըլլան հանրային փոխադրամիջոցներու՝ trolleybus - autobus եւ թաքսի taxis միջոցաւ։ Ասոնք կապուած են նաւային եւ օդային փոխադրամիջոցներուն։ Աղեքսանտրիան Գահիրէ կապող պողոտան անապատէն կ՛անցնի եւ Եգիպտոսի լաւագոյններէն կը սեպուի։

Նաւային փոխադրամիջոց

Նաւային փոխադրամիջոցը կը կատարուի քաղաքին չորս նաւահանգիստներէն․ Արեւմտեան՝ որ Աղեքսանտրիոյ գլխաւոր նաւահանգիստն է, 1980 թուականի կառուցուած Տեքելիա՝ կը գտնուի նախորդին արեւմուտքը եւ կը սպասարկէ բեռնարկող նաւերն ու մօտակայ պողպատի գործարանը, Արեւելեան՝ զբօսանաւերու նաւակայք եւ Ապուքիր՝ քաղաքին հարաւ արեւելեան կողմը։ Եգիպտոսի նաւային բեռնատարութեան ծաւալին՝ արտածումի եւ ներածումի մեծ մասը կը սպասարկուի այս նաւահանգիստներէն։

Օդային փոխադրամիջոց

Միջազգային թռիչքները կը կատարուին Պորկ Ալ Արաբ օդակայանէն, իսկ ներքին թռիչքները ընդհանրապէս Ալ Նոզա օդակայանէն։

Կլիման

Աղեքսանտրիոյ կլիման անջրդի է, տարեկան 189 մմ․ անձրեւաչափով։ Ձմեռը անձրեւ կը տեղայ մանաւանդ Դեկտեմբերին։ Ջերմաստիճանը, անկախ եղանակէն, չափազանց փոփոխումներ չի կրեր եւ հաճելի է շնորհիւ Միջերկրական Ծովուն բարեկարգ ազդեցութեամբ։ Աղեքսանտրիան Ռաֆա քաղաքին հետ, Եգիպտոսին ամենախոնաւ շջրանն է։ Յունուար եւ Փետրուարին ամէնէն պաղն է․ ջերմաստիճանը կը խաղայ 18 °C մինչեւ՝ 5 °C (բարձրագոյնը՝ 12 - 18 °C եւ նուազագոյնը՝ 5 °C)։ Նաեւ, պաղ ամիսներուն, քաղաքը կը փորձուի զօրաւոր փոթորիկներէ, անձրեւներէ եւ քանի մը անգամներ թեթեւ կամ կանոնաւոր կարկուտներէ, որոնք միացուած թաթաւներուն՝ պատահական ողողումներու պատճառ կ՛ըլլան։ Տարուան ամէնէն տաք եւ չոր ամիսներն են՝ Յուլիսն ու Օգոստոսը։

Աղեքսանտրիայի կլիմայական տուեալները
Ամիս	յունու	փետ	մարտ	ապր	մայ	յուն	յուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
ցուցանշային բարձր °C (°F)	29.6 (85.3)	33.0 (91.4)	40.0 (104)	41.0 (105.8)	45.0 (113)	43.8 (110.8)	43.0 (109.4)	38.6 (101.5)	41.4 (106.5)	38.2 (100.8)	35.7 (96.3)	31.0 (87.8)	45 (113)
Միջին բարձր °C (°F)	18.4 (65.1)	19.3 (66.7)	20.9 (69.6)	24.0 (75.2)	26.5 (79.7)	28.6 (83.5)	29.7 (85.5)	30.4 (86.7)	29.6 (85.3)	27.6 (81.7)	24.1 (75.4)	20.1 (68.2)	24.9 (76.8)
Միջին օրական °C (°F)	13.4 (56.1)	13.9 (57)	15.7 (60.3)	18.5 (65.3)	21.2 (70.2)	24.3 (75.7)	25.9 (78.6)	26.3 (79.3)	25.1 (77.2)	22.0 (71.6)	18.7 (65.7)	14.9 (58.8)	20.0 (68)
Միջին ցած °C (°F)	9.1 (48.4)	9.3 (48.7)	10.8 (51.4)	13.4 (56.1)	16.6 (61.9)	20.3 (68.5)	22.8 (73)	23.1 (73.6)	21.3 (70.3)	17.8 (64)	14.3 (57.7)	10.6 (51.1)	15.8 (60.4)
ցուցանշային ցած °C (°F)	0.0 (32)	0.0 (32)	2.3 (36.1)	3.6 (38.5)	7.0 (44.6)	11.6 (52.9)	17.0 (62.6)	17.7 (63.9)	14 (57)	10.7 (51.3)	1.0 (33.8)	1.2 (34.2)	0 (32)
Անձրեւի տեղումներ մմ (մատնաչափ)	52.8 (2.079)	29.2 (1.15)	14.3 (0.563)	3.6 (0.142)	1.3 (0.051)	0.0 (0)	0.0 (0)	0.1 (0.004)	0.8 (0.031)	9.4 (0.37)	31.7 (1.248)	52.7 (2.075)	195.9 (7.713)
Միջ. անձրեւոտ օրեր (≥ 0.01 mm)	11.0	8.9	6.0	1.9	1.0	0.0	0.0	0.0	0.2	2.9	5.4	9.5	46.8
% խոնաւութիւն	69	67	67	65	66	68	71	71	67	68	68	68	67.92
Միջին ամսական արեւային ժամ	192.2	217.5	248.0	273.0	316.2	354.0	362.7	344.1	297.0	282.1	225.0	195.3	3307,1
Աղբիւր: {{{Աղբիւր 1}}}

Ծովուն միջին ջերմաստիճանը

Յունուար	Փետրուար	Մարտ	Ապրիլ	Մայիս	Յունիս	Յուլիս	Օգոստոս	Սեպտ․	Հոկտ․	Նոյ․	Դեկտ․
18 °C (64 °F)	17 °C (63 °F)	17 °C (63 °F)	18 °C (64 °F)	20 °C (68 °F)	23 °C (73 °F)	25 °C (77 °F)	26 °C (79 °F)	26 °C (79 °F)	25 °C (77 °F)	22 °C (72 °F)	20 °C (68 °F)

Աղեքսանտրիոյ հետ Եղբայրացած Քաղաքներ

19-րդ դար․ Աղեքսանտրիա, բացիկ ․ Հիւպատոսներու Հրապարակը / El Mansheya

Մարիուդ լիճին համայնապատկեր

Երկիր	Քաղաք
Ղազախստան	Ալմաթի
Սլովաքիա	Պրաթիսլաւա
Մարոքօ	Քազապլանքա
Ա․Մ․Ն․	Քլիվլանտ
Ռումանիա	Գոստանծա
Հարաւային Ափրիկէ	Տերպան
Թուրքիա	Զմիւռնա
Պուլկարիա	Քազանլուք
Ֆրանսա	Մարսէյլ
Հնդկաստան	Քանփուր
Ազրպէյճան	Սեմենդապատ (Եէւլախ)
Հայաստան	Կիւմրի
Կիպրոս	Լիմասոլ
Ուքրանիա	Օտեսա
Չինաստան	Շանկհայ
Ռուսիա	Սուրբ Փեթերսպուրկ
Յունաստան	Սելանիկ

Աղբիւրներ

1. ՆԻՒԹԵՐ ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ, Ա․ գիրք, Պատմութիւն Եգիպտահայ Եկեղեցիներու եւ Գերեզմաններու, գրեց՝ Արտաշէս Հ․ Գարտաշեան, 1943 Տպր․ Նուպար, Գահիրէ
2. Հայ Գիրքը Եգիպտոսի մէջ, ըստ Ժամանակագրութեան

Տես նաեւ

Մեծն Աղեքսանտր

Սելանիկ

Աթէնք

Յունաստան

Աղեքսանտրիոյ Գրադարանը

Աթէնքի Հնագիտական ազգային թանգարանը

Եգիպտոս

Բաբելոն

Փիրէա

Արտաքին յղումներ

• Գամել Ապտել Նասեր(անգլերէն)
• Աղեքսանտրիոյ գրադարանը (անգլերէն)
• Սամոթրաքիին Արիսթարխոն(անգլերէն)
• Բիւզանդացի Արիսթոֆանին(անգլերէն)
• Պոմպէոսին Սիւնը(անգլերէն)
• Իփադիա(ֆր.)
• Աստղակերպ 238 Իփադիա(անգլերէն)
• Էւքլիտիս(անգլերէն)
• Աղեքսանտրիոյ Եկեղեցին (ֆր.)
• Համարաբական Խաղեր 1953(ֆր.)
• Միջերկրակնեան Խաղեր 1951(ֆր.)
• Ափրիկեան կողովագնդակի խաղեր (անգլերէն)
• Ափրիկէի Ոտնագնդակի խաղեր(անգլերէն)