Եփրատ գետ
| Եփրատ | |
|---|---|
| الفرات الفرات Ալ Ֆուրաթ, թրք.՝ Fırat Ֆիրաթ, պարս․՝ فرات فرات Ֆերաթ վրաց.՝ ევფრატი Էւփրաթի | |
 Նաւակ մը Եփրատ գետին վրայ | |
| |
| Բնութագիր | |
| Երկայնք | 2,780 քմ |
| Աւազանի մակերես |
765,800 քմ2 |
| Ջուրի ծախս | 356 մ3/վ |
| Գետաբերան | Շաթ էլ-ԱրապՊարսից Ծոց |
| · Կոորդինատներ | 39°43′42″N 40°15′25″E / 39.7283°N 40.2569°E |
| Տեղակայում | |
| Երկիր |  Թուրքիա  Սուրիա  Իրաք  Իրան Քուէյթ Սէուտական Արապիա
|
| Գետը Ուիքիպահեստին մէջ | |
Եփրատ[1] (նաեւ՝ Եւփրատ, արաբերէն` الفرات Ալ Ֆուրաթ, քրտերէն եւ թրքերէն` Fırat Ֆիրաթ, պարսկերէն` فرات فرات Ֆերաթ, վրացերէն` ევფრატი Էւփրաթի):
Առաջաւոր Ասիոյ (Մերձաւոր Արեւելք) ամէնէն երկար գետն է՝ 2700 քմ երկայնքով, 673 հազար քմ2 աւազանով։ Հայկական լեռնաշխարհի սահմաններուն անոր աւազանը կը կազմէ 95 հազար քմ2, որմէ 40 հազարը Արածանիի ջրհաւաքն է։
Գետին կազմութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Գետը իբրեւ Եփրատ կը կազմուի Արեւմտեան Եփրատ (Կարասու)՝ 450 քմ երկարութեամբ եւ Արածանի (Մուրատ)՝ 670 քմ երկարութեամբ ճիւղերու միացումով։
Արեւմտեան Եփրատը սկիզբ կ'առնէ Ծաղկաւէտ լեռներուն Ոսկեանց (3914 մ) գագաթէն։ Հոս աղբիւր մը կը բխի (ջերմաստիճանը՝ 3˚), որ անցեալին պաշտամունքի աղբիւր համարուած է։ (Ըստ աւանդութեան, Է. դարուն բիւզանդացի Հերակլ կայսրը Քրիստոսի խաչը վտանգէ փրկելու համար թաղած է այս վայրին մէջ, եւ երբ խաչը դարձեալ դուրս բերած են, տեղը աղբիւր մը ժայթքած է։ Սուրբ համարուող աղբիւրին ջուրին մէջ մարդիկ կը լողան եւ մեղքերէ կը փրկուին)։
Եփրատ այնուհետեւ կ'իջնէ Կարնոյ դաշտ: Հոս գետին ջուրին կը խառնուին նաեւ հանքային աղբիւրներու ջուրերը։ Կարնոյ դաշտէն գետը կը մտնէ Շողանի կամ Շուղնի ձորը, դուրս կու գայ Աշկալայի ու Դերջանի (Մամախաթունի) դաշտերը եւ կ'անցնի Դերջանի ու Երզնկայի գոգաւորութիւններով։ Ապա կը մտնէ Կամախի սարահարթ՝ ստեղծելով խորունկ կիրճ մը եւ դուրս կու գայ Խարբերդի դաշտ, որուն արեւմտեան մասին մէջ կը միանայ Արածանի ճիւղին։ Կամախի մէջ կը գտնուի նախկին Անի բերդը։ Վերջինիս մէջ կը թաղուէին Արշակունի թագաւորները եւ բերդին մէջ կը պահուէին արքունական գանձերը։ Երզնկան կը համարուէր Անահիտ դիցուհիին սրբավայրը։ Հոն կը գտնուէր անոր գլխաւոր մեհեանը։
Բարձր Հայքի այս հատուածը, որ Եփրատի աւազանին վերնագաւառն է, Հայկական լեռնաշխարհին ամէնէն երկրաշարժային շրջանն է. կան բազմաթիւ յօրինուածական ճեղքեր, որոնցմէ դուրս կու գան հանքային աղբիւրներ։
Եփրատ Սուրիական հողերը կը մտնէ «Ճարապլոս» քաղաքէն: Սուրիական հողերուն մէջ իրեն կը միանան Պլիխ եւ Խապուր գետերը, ապա կ'անցնի Ռաքքա նահանգէն եւ կ'ուղղուի դէպի Տէր-Զօր նահանգ։ Սուրիական հողերէն դուրս կու գայ Պուքամալ քաղաքէն։ Իրաքի հողերը կը մտնէ Քայէմ քաղաքէն «Անպան» նահանգին մէջ եւ կը թափի Արաբական ծով։
Եփրատի երկայնքը Թուրքիայէն (աղբիւրէն) մինչեւ Արաբական ծով (Իրաք, Շաթթ Էլ-Արապ) 2490 ք.մ. է, Թուրքիոյ մէջ՝ 1176 ք.մ., Սուրիոյ մէջ՝ 610 քմ., Իրաքի մէջ՝ 1160 ք.մ., իսկ լայնքը՝ 200-էն մինչեւ 2000-էն աւելի յորդած ընթացքին։ Իրաք կը կոչուի նաեւ Միջագետք։
Եփրատը Հին Կտակարանին մէջ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Եփրատ Հին Կտակարանին մէջ կոչուած է Մեծ գետ եւ համարուած է դրախտի չորս գետերէն մէկը։ Հայկական աղբիւրներուն մէջ անիկա անուանուած է Եփրատական կամ Եդեմաբուխ գետ, արաբական աղբիւրներուն մէջ՝ Ֆուրաթ կամ Շաթ- էլ-Ֆուրաթ, իսկ հին պարսկական աղբիւրներուն մէջ՝ Իֆրաթու։
Մարքօ Փոլօ Եփրատի մասին[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Միջին դարերուն նշանաւոր ճանապարհորդ Մարքօ Փոլօ այցելած է Երզնկա։ Ան կը գրէ, որ հոն գոյութիւն ունին բազմաթիւ տաք աղբիւրներ, ստեղծուած են ջերմուկային բաղնիքներ։ Այնուհետեւ երկրաշարժներու հետեւանքով աղբիւրներու ելքերը փոխուած են եւ Երզնկայի մէջ բաղնիքները դադրած են գործելէ։ Եփրատը խոր կիրճէն դուրս կու գայ Կապան Մատենի (Քեբանի) մօտ, կը միանայ Արածանի վտակին, ապա Մալաթիոյ դաշտին մէջ բազմաթիւ վտակներ ընդունելով՝ կը ճեղքէ Տաւրոսի լեռնաշղթան։ Գետը կը կտրէ Կիմիրխանի (Կիւմուրխանի) մինչեւ 1500 մ խորք ունեցող նախընթաց կիրճը, ուր 300 ջրվէժ ու քարահանք կը յառաջացնէ։ Հորձանուտին ահարկու դղրդիւնը կը լսուի շատ հեռուէն։
Եփրատ կ'ընդունի բազմաթիւ վտակներ՝ Մանանաղի (Թուզլու), Աղիւնաձոր (Մատեն), Տեւրիկ (Ցելտ), եւ Թոխմա։ Գետը ունի ցայտուն արտայայտուած աստիճանաձեւ կողապատկեր (պրոֆիլ)։
Եփրատը խառն սնման գետ է, գարնան կը յորդի, այս եղանակին կ'անցնի գետին հոսքին շուրջ 60%-ը։ գետին վերին հոսանքներուն մէջ՝ Կամախէն վեր՝ Բարձր Հայքի մէջ հովիտին լանջերուն մեծ թեքութեան պատճառով հոսքը համեմատաբար աւելի մեծ է՝ 0,6։ Մինչեւ Քեբանի ջրամբար հասնիլը տարեկան միջին ծախսը կը կազմէ 350-400 խոր. մ/երկվյրկ., տարեկան հոսքը՝ 10-12 միլիառ խոր. մ, Արածանիի հետ միասին Եփրատի միջին ծախսը կը կազմէ 750-800 խոր. մ/երկվյրկ.։ Գարնան ձիւնհալի ատեն ծախսը կը հասնի շուրջ 7000 խոր. մ/երկվյրկ.։ Տարեկան հոսքը 26 խոր. քմ է։
Գետին ջուրերը վերին հոսանքներուն մէջ քաղցրահամ են՝ մինչեւ 100 մկ/լ աղիութեամբ, Արածանիի հետ խառնուելով՝ 250-300 մկ/լ։ Գետին տարեկան հոսքը կը կազմէ շուրջ 20 միլիոն Թ։ Եփրատ Կամախի կիրճին մէջ ունի ջրուժի պաշարներ եւ կրնայ օգտագործուիլ ելեկտրակայաններու կառուցման համար։ Արածանիի հետ միացման հատուածին մէջ կառուցուած է Քեբանի ջրամբարը եւ ելեկտրակայանը։
Շատ հին ժամանակներէն Եփրատը օգտագործուած է նաւարկութեան համար։
Պատնէշներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Թուրքիոյ մէջ կը գտնուին 22 պատնէշներ եւ 19 հիտրոելեկտրակայաններ (Անատոլիոյ հարաւ - արեւելեան ծրագիրը)։
- Սուրիոյ մէջ կը գտնուին 5 պատնէշներ, երեքը մեծ են շինուած են Ի. դարու 60ական թուականներու կէսերուն։
- Իրաքի մէջ կը գտնուին 7 պատնէշներ Ի. դարու 70ական թուականներուն շինուած են եւ 80ականներու սկիզբը։
Քաղաքներ, զորս կ'ոռոգէ Եփրատ գետը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Թուրքիա՝ Երզնկա, Գիպան, Սամսադ, Ալպիրա (Ուրֆա)
- Սուրիա՝ Ճարապլոս, Ալ-Սաուրա, Տէր –Զօր, Ռաքքա, Միտան, Պուգամալ։
- Իրաք՝ Քայէմ, Հատիսէ, Հիդ, Ռամատի, Ֆլուճէ, Հնտիէ, Քուֆէ, Սամաուէ, Նասրիէ, Պուսրա, Կատա։
Անուանում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Անուանումը ունի Արամէական ծագում, արամերէն՝ ephrat, բառացի կը նշանակէր «քաղցրահամ ջուր»։ Հայկական աղբիւրներուն մէջ յիշատակուած է Եփրատական գետ, Եդեմաբուխ գետ անուններով։[2]
Եփրատ գետը Սուրիա Տէր - Զօր
Եփրատ գետը Իրաքի մէջ
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ Յովհաննէս Բարսեղեան (2006)։ «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում»։ Տերմինաբանական եւ ուղղագրական տեղեկատու։ Երեւան: 9-րդ հրաշալիք։ էջ 51։ ISBN 99941-56-03-9
- ↑ Հ. Ղ. Գրգէարեան, Ն. Մ. Յարութիւնեան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երեւան: «Լոյս»