Կաղամբ
Կաղամբ (լատ.՝ Brassica), կաղամբազգիներու (խաչածաղկաւորներ), ընտանիքի միամեայ, երկամեայ կամ բազմամեայ բույսերու ցեղ։ (Cruciferae) ընտանիքի Brassica ցեղին պատկանող բանջարեղէն, որ կը մշակուի կլիմայական բոլոր գօտիներուն մէջ։ Կը հանդիսանայ հնագոյն բանջարային մշակովի բոյսերէն եւ ունի հազարամեակներու պատմութիւն։
Մշակոյթ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կաղամբը առաւել յաճախ կը պատկանի գլուխ կաղամբի, որը ենթատեսակ է։ Գլուխ կաղամբը կ'ըլլայ 2 ձեւի՝ սպիտակագլուխ (forma albd) եւ կարմրագլուխ (forma rubra)։ Կ'օգտագործուի բազմազան կերակուրներու մէջ (յատկապէս՝ լիցքի), ինչպէս նաեւ՝ թթու եւ աղը դրած վիճակներուն մէջ։ Որոշ չափով կը մշակուի նաեւ՝ պահածոներու արդիւնաբերութեան մէջ։
Տարածում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Տարածուած է Արագածոտնի, Շիրակի, Լոռիի, Տաւուշ, Գեղարքունիքի, Սիւնիքի եւ այլ մարզերու ստորին լեռը, գօտիէն մինչեւ վերին լեռնայինը։
Կ'աճի չոր լեռնալանջերուն, աղբոտի հացաբոյսերու մէջ եւ միամեայ խոտաբոյսերու ցանքերը։ ՀՀ-ի մէջ, մշակութեան մէջ առաւել տարածուած են՝
- կաղամբ գլուխը (B. capitata),
- ծաղկակաղամբը (B. botrytis),
- տերեւակադամբը կամ կաղամբ կերին (B. subspontanea) եւ այլ տեսակներ։
Մշակում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կը մշակեն՝ ՀՀ լեռը, եւ Նախալեռն, գօտիներուն մէջ (միջահաս եւ ուշահաս), Արարատեան դաշտին մէջ (վաղահաս)։
Կենսաբանական Նկարագիր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Արմատը առանցքային է, իլիկաձեւ։ Ցօղունը կանգուն է, ճիւղաւորուող, բարձրութիւնը՝ 30-40 (120) սմ.։ Տերեւները հերթադիր են, յատակը հաւաքուած վարդակին մէջ։ Տերեւները եւ ցօղունը մերկ են կամ թաւոտ։ Ծաղկաբոյլը ողկուզանման է կամ վահանաձեւ, ծաղիկները՝ մանր։ Կը ծաղկի ամառը։ Պտուղը պատիճ է։ Սերմերը գնդաձեւ են, մուգ գորշաւուն, դարչնագոյն կամ դեղին։
Կիրառութիւն եւ Նշանակութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հանրային սնունդին համար, կաղամբը ամենագործածական բանջարեղէնն է։ Օգտագործոուած է թարմ, թթու դրած եւ պահածոյ։ Կը պարունակէ 10-12% չոր նիւթ, հարուստ է ածխաջուրերով, սպիտակուցներով, հանքային աղերով եւ C կենսանիւթով, չնայած, որ վերջինիս քանակը կախեալ է առաւելապէս կաղամբի տեսակէն, հասակէն, ինչպէս նաեւ մշակման պայմաններէն։ Թթու դրած կաղամբի մէջ՝ C կենսանիւթը գրեթէ ամբողջութեամբ կը պահպանուի։ Կաղամբը համեմատաբար աւելի պակաս չափով կը պարունակէ նաեւ՝ քարոթին, B1, B2 եւ PP կենսանիւթերը։
Տեսակները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Յայտնի է 100, ՀՀ-ի մէջ՝ 4 տեսակ՝
- կաղամբ իւղաբեր (B. napus), հազուադէպ կը հանդիպուի Տաւուշի (Իջեւան) եւ Լոռիի (Վանաձոր) մարզերուն մէջ,
- կանճրակ (B. campestris),
- կաղամբուկ երկարացած (B. elongata) եւ այլն։
Կաղամբը ունի բազամազան ենթատեսակներ, որոնցմէ կարելի է առանձնացնել.
- Գլուխ կաղամբ
- Ծաղկակաղամբ
- Սավոեան կաղամբ
- Պրիւսելեան կաղամբ
- Ցօղունակաղամբ
- Տերեւակաղամբ
- Պեկինեան կաղամբ
- Չինական կաղամբ եւ այլն
Կաղամբաբուժութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Բուժական նպատակներով կ'օգտագործեն ինչպես թարմ, այնպէս ալ թթու դրած կաղամբ։ Անոնք, որոնք գիրութեան խնդիր ունին, բժիշկները խորհուրդ կու տան օգտագործել թարմ կամ թթու կաղամբի հիւթ։
Կաղամբահիւթի թրջոցները կրնան օգնել յօդային հիւանդութիւններու բուժման ժամանակ։ Հարկաւոր է վերցնել բրդեայ կտոր, թրջել կաղամբահիւթի մէջ եւ դնել հիւանդ յօդին։ Քիչ ժամանակ անց, հիւանդը կը նկատէ, թէ ինչպէ՛ս ցաւերը կը մեղմանայ։ Որքինի ժամանակ՝ կաղամբի տերեւները կ'եփեն կաթի մէջ, այնուհետեւ կ'աւելցնեն ցորենի թեփուկներ եւ ստացուած զանգուածը թրջոցներու տեսքով՝ կը դնեն մաշկի ախտահարուած հատուածներուն։ Թարմ կաղամբի տերեւներէն պատրաստուած խիւսը արագօրէն կ'օգնէ թարախային վէրքերու ապաքինման ժամանակ։
Հետաքրքիր է իմանալ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
.jpg)
Անգլիացի նաւարկող եւ ծովագնաց՝ Ճէյմս Քուքը կը պնդէր, որ իր շուրջերկրեայ ճանապարհորդութեան յաջողութեան հիմնական պատճառներէն մէկը՝ այն էր, որ նաւարկութեան սննդապաշարի հիմնական բաղադրիչներէն էր թթու դրած կաղամբը։ Շնորհիւ այդ սննդամթերքի, նաւարկութեան ողջ ընթացքին, նաւագնացներէն եւ ոչ մէկը չհիւանդացաւ։ Թթու կաղամբը եւ սխտորը անփոխարինելի դեր ունեցած են նաեւ՝ բեւեռագնացներու համար՝ փրկելով վերջիններուս այնպիսի ծանր հիւանդութենէն, ինչպիսի է՝ լնտախտը։
Հիւանդութիւնները եւ Վնասատուներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կաղամբի հիւանդութիւններէն են՝ կիլա, սեւ տոտիկ, արմատային փտում եւ այլն։ Կաղամբի ամենատարածուած եւ վտանգաւոր վնասատուներէն են՝ կաղամբի ճանճը, կաղամբի ճերմակաթիթեռը, բուիկները, ցեցերը, լուիճները, թրիպսները, խխունջները եւ այլն։
Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Синская Е. Н. Род 649. Капуста — Brassica // Флора СССР / Ботанич. ин-т Акад. наук СССР; Гл. ред. акад. В. Л. Комаров; Ред. VIII тома Н. А. Буш. — М.—Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1939. — Т. VIII. — С. 459—466.
- Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 21—24. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4