Վարդանանց Պատերազմ

Վարդանանց Պատերազմ
'
Թուական 450-451 Վայր Մարզպանական Հայաստան Արդիւնք Կրոնափոխութեան պարտադրանքի քաղաքականութեան ձախողում
Հակառակորդներ
հայեր վրացիներ աղվաններ	Սասանյան Պարսկաստան
Հրամանատարներ
Վարդան Մամիկոնեան	Մուշկան Նիսալավուրտ
Կողմերու ուժեր
66 000 մարտիկ	80-90 000 մարտիկ

Վարդանանց պատերազմ, 450-451 թուականներուն մարզպանական Հայաստանի տարածքին տեղի ունեցած ապստամբութիւն։ Ուղղուած էր Սասանեան արքունիքի դէմ, որուն նպատակն էր քրիստոնէադաւան հայերու շրջանին տարածել զրադաշտականութիւնը, կտրել հայերուն Բիւզանդիոնէն եւ աստիճանաբար ձուլել պարսիկներուն։

Համահայկական պայքարը կը գլխաւորեն ժամանակի հայկական նախարարական տուները՝ Մամիկոնեաններու, Սիւնիներու, Արծրունիներու եւ այլ նախարարներու գլխաւորութեամբ։ Անոնց կողքին կը կանգնի Հայ Առաքելական եկեղեցին։ Ապստամբելու որոշումը կ'ընդունուի 449 թուականին՝ Արտաշատի ժողովին։ Գլխաւոր ելակէտային ճակատամարտը տեղի կ'ունենայ 26 Մայիս 451 թուականին՝ Աւարայրի դաշտին վրայ։

Մարզպանական Հայաստան

Սասանեան Պարսկաստանի հպատակ պետութիւններու շարքին Մարզպանական Հայաստանը արտօնեալ կարգավիճակով ինքնավար երկիր էր։ Հայ նախարարներու եւ բարձրադաս հոգեւորականներու աւանդական իրաւունքներն ու արտօնութիւնները, պաշտօնակալութիւնները եւ հայկական զօրաբանակը ո՛չ միայն կը պահպանուէին, այլեւ պատշաճ մակարդակի վրայ էին։ Սասանեաններուն կը տրուէր հարկ, որքան կը գանձուէր ի շահ վերջին Արշակունիներու։

Հայ նախարարներու քաղաքական միասնութիւնը կ'արտայայտուէր ընդհանուր զօրաբանակով, որուն կը գլխաւորէր սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, կաթողիկոսի նախագահութեամբ, ըստ անհրաժեշտութեան՝ գումարուող համազգային ժողովով։ Պարսիկներուն թագաւոր Յազկերտ Բ-ը 443 թուականին Հայոց մարզպան նշանակեց հայ ազդեցիկ իշխան Վասակ Սիւնին (443-451)։

440-ական թուականներուն պարսից արքունիքը որդեգրեց այս ինքնավարութիւնը վերացնելու եւ զայն պարսկական սովորական նահանգի վերածելու քաղաքականութիւն։ 442 թուականին հայկական զօրաբանակը, սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանի գլխաւորութեամբ ուղարկուեցաւ Միջին Ասիա՝ քուշաններու դէմ պատերազմելու։ 447 թուականին «աշխարհագիր» (մարդահամար եւ եկամուտներու հաշուին մէջ) կատարելու պատրուակով, պարսիկ պաշտօնեայ Դենշապուհը աւելացուց Հայաստանէն գանձուող հարկերը, սահմանափակեց հոգեւորականներու իրաւունքներր, պառակտեց հայ նախարարներու միասնութիւնը, հայրենասէր նախարարները զրկեց իրենց ժառանգական պաշտօններէն եւ արտօնութիւններէն՝ զանոնք յանձնելով հայրենադաւներու կամ պարսիկներու։

Յազկերտ Բ-ը 449 թուականին յատուկ հրովարտակով պահանջեց ուրանալ քրիստոնէութիւնը եւ ընդունիլ զրադաշտականութիւնը, որուն հետեւանքով հայերը կը զատուէին դաշնակից բիւզանդացիներէն եւ աստիճանաբար կը ձուլուէին պարսիկներուն հետ։ Նոյն թուականին, Արտաշատի ժողովի ընթացքին հայ մեծամեծ նախարարներն ու հոգեւորականները միահամուռ մերժեցին պարսից արքունիքի պահանջները։

Արտաշատի ժողովը

Պարսիկները վստահ էին, որ երբ հայերը զրադաշտական դառնան, անոնց կը հետեւին նաեւ վրացիներն ու աղուանները։ Հայ աւագանին պարտաւոր էր կա՛մ շուտով պատասխանել եւ կամ ալ ներկայանալ Տիզբոն ու բացատրութիւն տալ արքունի ատեանին։ Հայերը լաւ կը հասկնային, որ կրօնափոխութեան առաջարկը հեռու գացող նպատակներ կը հետապնդէր։ Պարսկաստանը անոր հետ հայերուն կը փորձէր զրկել հոգեւոր-մշակութային ինքնատիպութենէն, դիւրացնել անոնց ձուլումը պարսիկներու հետ։

Յովսէփ Ա Վայոցձորցիի
արձանը Գիւմրիի մէջ

Հայոց մարզպանը, հայ հոգեւոր առաջնորդները եւ նախարարները, որոնցմէ են նաեւ կաթողիկոսի տեղապահ Յովսէփ Վայոցձորեցին Արտաշատի մէջ հրաւիրեցին յատուկ ժողով։ Մասնակիցներէն էին նաեւ Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի աշակերտները, որոնք քաջատեղեակ էին ժամանակի աստուածաբանական ու փիլիսոփայական գրականութեան։ Պարսից արքունիքին ուղղուած պատասխան նամակին մէջ, անոնք հիմնաւորապէս կը պաշտպանէին քրիստոնէական հաւատքի ճշմարտացիութիւնը։

Այս հաւատից մեզ ոչ ոք չի կարող խախտել, ո՛չ հրեշտակները եւ ո՛չ մարդիկ, ո՛չ սուրը եւ ո՛չ հուրը, ո՛չ ջուրը եւ ո՛չ էլ որեւէ այլ դառն հարուած - կը գրէին անոնք

Զայրացած Յազկերտը Տիզբոն կանչեց հայ, վրացի եւ աղուան անուանի նախարարները։ Այստեղ անոնցմէ պահանջեցին հաւատափոխ ըլլալ եւ ընդունիլ զրադաշտականութիւնը։ Հակառակ պարագային Յազկերտը կը սպառնար մահապատիժի ենթարկել նախարարները, աւերել անոնց տիրոյթները եւ աքսորել հարազատները։ Հայոց մեծամեծները ստիպուած եղան առերես ընդունիլ կրակապաշտութիւնը՝ ոչ միայն մահապատիժէ փրկուելու, այլեւ նպատակ ունենալով ժողովուրդը կարողանալ ղեկավարել ։ Ուրախացած Յազկերտը, յատուկ զօրագունդի ու մոգերու ուղեկցութեամբ, շռայլ պարգեւներով զանոնք ուղարկեց Հայաստան։ Հայ նախարարներուն յանձնարարուած էր շուրջ մէկ տարուայ ընթացքին վերացնել քրիստոնէութիւնը Հայաստանի մէջ եւ կրօնափոխել բնակչութիւնը։ Պարսիկ մոգերը պէտք է եկեղեցիները վերածէին կրակատուներու (ատրուշաններու), ուր մշտապէս պէտք է վառուէր պարսիկներու համար սրբազան համարուող կրակը։ Չվստահելով նախարարներուն՝ զգուշաւոր Յազկերտը պատանդ պահեց Գուգարաց բդեշխ Աշուշան եւ Վասակ Սիւնիի երկու որդիները։

Անգղի եւ Զարեհաւանի ելոյթներ

Հայ նախարարներու հաւատուրացութեան լուրը բացասաբար ընդունուեցաւ Հայաստանի մէջ։ Ժողովրդական բուռն ելոյթ տեղի ունեցաւ Բագրեւանդ գաւառի Անգղ գիւղաքաղաքին մէջ։ Մոգերը այստեղ փորձեցին կրակատան վերածել տեղւոյն եկեղեցին, բայց արժանի հակահարուած ստացան։ Ռամիկները Ղեւոնդ Երէցի գլխաւորութեամբ դագանակներով զինուած հալածեցին մոգերը, իսկ Զարեհաւան գիւղաքաղաքին մէջ կործանեցին նորակառոյց ատրուշանը եւ սպանեցին զանոնք։ Ապստամբած ժողովուրդը ամէնուրեք կը կոտորէ կամ երկրէն դուրս կը քշէ մոգերն ու պարսիկ պաշտօնեաները։ Հայրենիք վերադարձած նախարարները ժողովուրդին տեղեակ պահեցին իրենց կեղծուրացութեան մասին եւ անցան ժողովրդական շարժման գլուխ։ Համաժողովրդական շարժումը թեւակոխեց նոր փուլ՝ վերածուելով կազմակերպուած ապստամբութեան։

Սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանը, ընդառաջելով նախարարներու ու ժողովուրդի ցանկութեան, կ'անցնի երկրի զինուած ուժերուն գլուխը։ Շարժման այս փուլին Վասակ Սիւնին ապստամբութեան գլխաւոր ղեկավարներէն էր։ Երկիրը պարսկական աւերումէն փրկելու նպատակով, ան կը փորձէր հանգստացնել պարսիկ մոգպետը, որպէսզի ան հայերու դէմ չգրգռէ պարսից արքունիքը, միաժամանակ ապստամբութեան նախապատրաստութեան կը մասնակցէր։ Ան բոլորին հետ մէկտեղ «սուտ երդում տուաւ սուրբ Աւետարանի վրայ»։

Ապստամբութեան ոգին համակած էր բոլորին։ Ժողովուրդի տարբեր խաւերը միաւորած էր պարսկական իշխանութիւններուն դէմ համընդհանուր ատելութիւնը։ Ապստամբները ուխտեցին չդաւաճանել ընդհանուր գործին եւ համատեղ պայքարիլ թշնամիին դէմ։ Ապստամբները յարձակեցան այն բերդերուն, աւաններուն եւ քաղաքներուն վրայ, ուր պարսից կայազօրներ հաստատուած էին։ Շուտով անոնց ձեռքը անցան երկրի հինաւուրց մայրաքաղաք Արտաշատը, Վանը, անառիկ ամրոցներէն՝ Գառնին, Անին, Արտագերսը եւ այլն։ Ժողովուրդը ամէնուրեք կը զինուէր եւ կը պատրաստուէր կեանքի գնով պաշտպանելու հայրենիքը։

Ապստամբութեան ծաւալումը

Վարդան Մամիկոնեանը
որդիին հետ աղօթելու ժամանակ
Աւարայրի ճակատամարտէն առաջ.
Յովհաննէս Այվազովսկի

Հազարապետի, մաղխազի եւ մեծ դատավարութեան գործակալութիւնները վերստին գլխաւորեցին Վահան Ամատունին, Խորէն Խորխոռունին եւ Յովսէփ Վայոցձորեցին։ Հայ նախարարները կը պատրաստուէին վերականգնել հայոց անկախ թագաւորութիւնը։ Այդ նպատակով նախարարական տարբեր խմբաւորումներ առաջ կը քաշեն իրենց թեկնածուները։ Հայոց գահը գրաւելու յաւակնութիւններ ունէին առաջին հերթին ապստամբութեան հիմնական ղեկավարները՝ Վարդան Մամիկոնեանը եւ Վասակ Սիւնին։ Այդ մեծ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր պարսիկներու դէմ պայքարի ընթացքին դաշնակիցներ ձեռք բերել, շարժման մէջ ներգրաւել հարեւան բախտակից ժողովուրդները։ Դաշինք կնքելու եւ օգնութիւն ստանալու նպատակով հայերը դիմեցին Բիւզանդիոնի։ Սակայն կայսրը ո՛չ միայն մերժեց հայերը, այլեւ վերստին հաստատեց պարսիկներու հետ հին դաշինքը եւ անոնց խոստացաւ չօգնել հայերուն։ Բիւզանդիոնը պարսից արքունիքը նաեւ տեղեակ պահեց հայերու ապստամբական ծրագիրերուն։ Միաժամանակ Հայաստանի բիւզանդական մասի հայ իշխաններուն արգիլուեցաւ օժանդակել իրենց պարսկահպատակ ազգակիցներուն։

Պարսկական հալածանքները ապստամբութիւն առաջ բերին նաեւ հարեւան Աղուանքի մէջ, որ կը գտնուէր Կուր գետի, Կովկասեան լեռնաշղթայի եւ Կասպից ծովու միջեւ։ 4-րդ դարու 30-ական թուականներէն Աղուանքը քրիստոնէութիւն ընդունած էր, իսկ դարավերջին ինկած էր պարսկաստանի տիրապետութեան տակ։ Պարսիկներու դէմ պայքարի ընթացքին, յայտնուելով ծանր կացութեան մէջ՝ աղուանները օգնութեան խնդրանքով դիմեցին հայերուն։ Հայաստան եկած աղուաններէն եպիսկոպոսն ու հազարապետը հաղորդեցին, որ պարսկական բանակն ու մոգերը ներխուժած են Աղուանք եւ բռնութեամբ կրակապաշտութիւն կը տարածեն։ Հայերը որոշեցին օգնութեան ձեռք մեկնել հարեւան ժողովուրդին։

Հայկական զօրքը բաժնուեցաւ երեք մասի։ Առաջինի հրամանատար կարգեցին Ներշապուհ Արծրունի իշխանը եւ ուղարկեցին Գեր ու Հարեւանդ գաւառներ՝ Ատրպատականին կողմէ պաշտպանելու երկրի սահմանները։ Երկրորդ զօրաբանակը Վարդան Մամիկոնեանի գլխաւորութեամբ օգնութեան շտապեց աղուաններուն։ Երրորդ զօրաբանակը Վասակ Սիւնիի ղեկավարութեամբ մնաց երկրին մէջ։ Մարզպանի խնդիրն էր, երբ անհրաժեշտ ըլլար օգնութիւն ցոյց տալ միւս զօրաբանակներուն եւ պահպանել կարգն ու կանոնը երկրին մէջ։

Վարդան Մամիկոնեան

Վարդան Մամիկոնեանը զօրքով թշնամիին հանդիպեցաւ Խաղխաղ քաղաքի մօտ (ներկայիս Ղազախ քաղաքի մերձակայքը): Հայկական փոքրաթիւ զօրաբանակը որոշեց ճակատամարտ տալ եւ կանխել պարսիկներու հնարաւոր յարձակումը Աղուանքէն։ Խաղխաղի ճակատամարտին հակառակորդին ջախջախելէ եւ փախուստի մատնելէ ետք, հայոց բանակը անցաւ Կուրը եւ աղուան զօրքերու հետ Աղուանքը մաքրեց պարսկական զօրամասերէ։ Վարդան Մամիկոնեանը շարունակեց առաջխաղացումը մինչեւ Ճորայ (Հոնաց) պահակի ամրութիւնները եւ դաշինք կնքեց հոնէրի հետ։ Համաձայն Հայ-յունական դաշինքի` հոները համաձայնեցան օգնել հայերուն պարսիկներու դէմ պայքարին:

Մինչ սպարապետն Աղուանքի մէջ էր, Վասակ Սիւնին իր կողմը գրաւեց խումբ մը հայ նախարարներ եւ պարսկական աւերիչ արշաւանքէն երկիրը զերծ պահելու նպատակով, որոշեց լեզու գտնել պարսից արքունիքին հետ: Ան կը ձգտէր կանխել հայերու ռազմական բախումը պարսկական գերակշիռ ուժերու հետ: Ստանալով պարսից արքունիքի համաձայնութիւնը` Վասակը յայտարարեց, որ Յազկերտը հրաժարած է կրօնափոխութեան ծրագիրէն եւ պատրաստ է ներել ապստամբներուն։ Թերեւս անոր այդ քայլին մղեց նաեւ իր որդիներու Տիզբոն պատանդ ըլլալու հանգամանքը, քանի որ անոնք կարող էին մահապատիժի ենթարկուիլ։ Բացի այդ, ան սկսած էր երկիւղիլ, որ օգնութեան բացակայութեան պարագային ապստամբութիւնը կը պարտուի եւ ան կը կորսնցնէ ո՛չ միայն մարզպանի պաշտօնը, այլեւ Սիւնեաց նահապետի ժառանգական իրաւունքը։ Այս բոլորի հետեւանքով Վասակը փաստօրէն դրժեց համատեղ պայքարելու իր երդումը եւ հեռացաւ ապստամբութենէն։

Ստանալով այս անհանգստացնող լուրերը՝ Վարդան Մամիկոնեանը հապճեպ վերադարձաւ Հայաստան, իսկ Վասակ Սիւնին ապստամբներու ճնշման ներքեւ քաշուեցաւ Սիւնիք։ 450-451 թուականներու ձմեռն էր, սպառած էին պարէնի պաշարները։ Ուստի սպարապետը արձակեց իր զօրաբանակը՝ գարնան վերջը հաւաքելու ծրագրով։

Աւարայրի ճակատամարտ

Պարսկական բանակը դէպի Հայաստան շարժեցաւ 451 թուականի գարնան: Վարդան Մամիկոնեանի հրամանով հայոց զօրքը հաւաքուեցաւ Այրարատի դաշտ եւ արագօրէն շարժեցաւ թշնամիին ընդառաջ։ Սպարապետը կը ցանկար ճակատամարտ տալ հայ-պարսկական սահմանին եւ կանխել երկրի աւերումը։ Սակայն Մուշկան Նիւսալաւուրտի հրամանատարութեամբ պարսկական զօրքը արդէն անցած էր Հեր ու Զարեւանդ գաւառները եւ կը շարժէր դէպի երկրի խորքը։ Պարսիկներու հսկայական բանակը զօրացած էր ընտիր հեծելազօրով՝ «մատեան գնդով», ու մարտական փիղերով։ Պարսիկները շուտով մտան Վասպուրականի արտազ գաւառ եւ բանակ դրին տղմուտ գետի աջ ափին՝ Աւարայրի դաշտին վրայ։ Շատ չանցած այստեղ հասաւ նաեւ հայոց բանակը եւ դիրքեր գրաւեց գետի ձախ ափին։

Ճակատամարտի նախօրէին սպարապետը իր 66 հազարնոց բանակը բաժնեց երեք մասի եւ անոնց հրամանատարներ նշանակեց փորձուած զօրավարներ՝ Ներշապուհ Արծրունին, Խորէն Խորխոռունին ու Թաթուլ Վանանդեցին։ Սպարապետը առանձնացուց նաեւ պահեստազօր եւ իր եղբայր Համազասպ Մամիկոնեանի հետ միասին ստանձնեց անոր հրամանատարութիւնը։ Թիւով հայերուն եռապատիկ գերազանցող թշնամին իր գլխաւոր ուժերը կեդրոնացուցած էր աջ թեւին, իսկ պահեստազօրին մէջ կանգնած էր Մատեան գունդը: Վարդան Մամիկոնեանը, Յովսէփ Վայոցձորեցին եւ Ղեւոնդ Երէցը քաջալերեցին հայոց զօրքը` արիաբար մարտնչելու թշնամիին դէմ:

Չերկնչենք եւ չվախնանք հեթանոսներու բազմութենէն, իսկ եթէ հասած է ժամանակը՝ մեր կեանքը սուրբ մահով աւարտելու այս պատերազմին, մահը ընդունինք ուրախ սրտով, միայն թէ արիութեան ու քաջութեան մէջ վախկոտութիւն չխառնենք: - Վարդան Մամիկոնեան

26 Մայիս 451 թուականի վաղ առաւօտեան սկսաւ Աւարայրի ճակատամարտը: Հայոց այրուձին անցաւ Տղմուտը եւ մխրճուեցաւ թշնամիի մարտական շարքերուն մէջ։ Պարսից բանակի որոշ զօրամասերը չդիմացան հայերու ճնշման եւ նահանջեցին: Վարդան Մամիկոնեանը շրջանցեց հակառակորդը եւ հարուածեց պարսից բանակի պահեստազօրը: Պարսիկներու շարքին մէջ խուճապ սկսաւ եւ կը թուէր, թէ հայերը կը յաղթէին: Բայց այդ ճակատագրական պահուն զգացուեցաւ պարսկական զօրքերու թուական գերազանցութիւնը: Մուշկան Նիւսալաւուրտի հրամանով պարսիկները վերադասաւորեցին ուժերը, օգնութեան եկաւ Մատեան գունդը: Անոնք շրջապատեցին սպարապետի փոքրաթիւ զօրագունդը եւ սկսան աստիճանաբար սեղմել օղակը: Կատաղի ու օրհասական մարտ ծաւալեցաւ: Հայ նախարարները եւ զինուորները կը կռուէին եւ կը զոհուէին` ծանր կորուստներ պատճառելով հակառակորդին։ «Չգիտակցուած մահը մահ է, գիտակցուած մահը` անմահութիւն»,- այս էր անոնց նշանաբանը։ Անհաւասար կռիւի ընթացքին հերոսաբար ինկան Վարդան Մամիկոնեանը եւ բազմաթիւ նշանաւոր նախարարներ:

Երեկոյեան մարտը դադրեցաւ եւ հայոց բանակը վերադարձաւ իր դիրքերը։ Զոհուած էր սպարապետը, հայերը զգալի կորուստներ տուած էին։ Հայերու զոհերու թիւը կը հասնէր 1036 հոգիի, մարտի դաշտին վրայ ինկած էին ինը նախարարներ։ Շատ աւելի ծանր կորուստներ կրեցին պարսիկները՝ 3544 մարդ։ Բացի այդ՝ թշնամին չէր հասած իր գլխաւոր նպատակին։ Հայերը չէին ջախջախուած, պահպանած էին մարտական ոգին եւ լի էին պայքարը շարունակելու վճռականութեամբ։

Ոչ թէ մէկ կողմը յաղթեց եւ միւս կողմը պարտուեցաւ, այլ քաջերը քաջերու դէմ դուրս գալով, երկու կողմն ալ պարտութիւն կրեցին: - Եղիշէ

Աւարայրի ճակատամարտէն ետք ապստամբական շարժումը չմարեցաւ։ Հայերը ամրացան անառիկ վայրերուն մէջ եւ սկսան յարձակումներով արիւնաքամ ընել թշնամին։ Փարթիզանական կռիւներ ծաւալեցան Արցախի, Տայքի եւ Տմորիքի մէջ։ Այդ կռիւներուն սկսան մասնակցիլ նաեւ այն գաւառներու բնակիչները, որոնք մինչ այդ չէին մասնակցած ապստամբութեան։ Պարսիկներուն ծանր հարուած հասցուցին նաեւ հոները։

Ի վերջոյ, ծանր կացութեան մէջ յայտնուած պարսից արքունիքը ստիպուած եղաւ թեթեւցնել հարկերը, հաշտուիլ Հայաստանի լայն ինքնավարութեան հետ, հրաժարիլ բռնի կրօնափոխութեան ծրագրէն։ Սակայն գերուած հոգեւոր առաջնորդները եւ նախարարները Տիզբոնի մէջ դատուեցան։ Առաջինները մահապատիժի ենթարկուեցան, իսկ երկրորդները ուղարկուեցան Միջին Ասիոյ կողմերը։ Աւելի ուշ անոնց թոյլ տրուեցաւ վերադառնալ հայրենիք եւ տիրել իրենց կալուածներուն։ Որպէս ապստամբութեան առաջնորդներէն մէկը՝ պարսից արքունիքը բանտ նետեց Վասակ Սիւնին, որ մահացաւ ծանր հալածանքներէն։ Հայրենիք վերադարձաւ նաեւ հայոց այրուձին։ Պարսից արքունիքը որոշ ժամանակ կը վարէր հայերը սիրաշահելու քաղաքականութիւն։

Վարդանանց պատերազմը հայոց պատմութեան հերոսական էջերէն է։ հայոց եկեղեցին սրբացուցած է Աւարայրի ճակատամարտին զոհուած մարտիկներն ու զանոնք դասած «հայրենիքի նահատակներու» շարքին։ Մինչեւ օրս ալ «Վարդանանց տօնը» հանդիսաւորապէս կը նշուի համայն հայութեան կողմէ։

Գրականութեան եւ արուեստի մէջ

Դեռեւս 5-րդ դարուն հայ պատմիչ Եղիշէն գրած էր «Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին» աշխատութիւնը: Անոր հիմքի վրայ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներուն Դերենիկ Դէմիրճեանը գրած է «Վարդանանք» պատմավէպը` հայ զինուորներու ոգին բարձրացնելու համար։

2002 թուականին կը սկսի եւ 2014 թուականին աւարտին կը հասնի հոլիվուտեան նախագիծ մը, որ կը պատմէ այս պատերազմին մասին։ Հեղինակը հայազգի Ռոճըր Գիւփէլեանն է։ Ֆիլմը կը կոչուի «Բիւզանդիայի արեւելքը. պատերազմ, աստուածներ ու սուրբ նահատակներ» (անգլերէն՝ «East of Byzantium: War Gods and Warrior Saints»): Հոն կը նկարագրուին 4-րդ եւ 5-րդ դարերուն Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած փոփոխութիւնները՝ սկսած քրիստոնէութեան ընդունումէն ետք: Կինոնկարի հիմնական թեման Վարդանանց պատերազմն է:

Տե'ս նաեւ

• Վարդանի եւ հայոց պատերազմի մասին
• Վահանանց պատերազմ (481-484)