Ջաւախք
| Պատմական շրջան | |
|---|---|
| Ջաւախք | |
 | |
| Երկիր |
 Վրաստան |
| Տարածութիւն | 2549 քմ² |
| ԲԾՄ | 3300 մեթր |
Ջաւախք, Հայաստանի պատմական շրջան։ Հայկական աղբիւրներուն մէջ առաջին անգամ կը յիշատակուի Մովսէս Խորենացիի «Հայոց Պատմութեան» մէջ[1]։ Ըստ «Աշխարհացոյց»ի՝ Վերին Ջաւախք գաւառը կը մտնէր Գուգարք նահանգի կազմին մէջ։
Այսօր Ջաւախքն իր մեջ կ'ընդգրկէ Վրաստանի Սամցխե-Ջաւախք նահանգը (6 շրջաններ) եւ Քւեմօ Քարթլի նահանգի Ծալկայի շրջանը:[2]
| Շրջաններ | Հայաբնակ բնակավայրեր |
|---|---|
| Ախալքալաքի քաղաքապետութիւն | 59 |
| Նինոծմինտայի քաղաքապետութիւն | 32 |
| Ասպինձայի քաղաքապետութիւն | 2 |
| Ախալցխայի քաղաքապետութիւն | 16 |
| Բորժոմի քաղաքապետութիւն | 8 |
| Ատիգէնի քաղաքապետութիւն | 2 |
| Ծալկայի քաղաքապետութիւն | 13 |
Անուան ծագումը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ջաւախքի նախկին անուանումը եղած է «Զաբախա» եւ ենթարկուած է փոփոխութիւններու, «Զ»ին փոխարինել է «Ջ»-ն եւրոպական լեզուներով խօսողները «բ»ն փոխարինել են «վ»ի, դարձնելով Ջաւախա, իսկ հայերը վերջին «ա»ն սղել են աւելցնելով «ք» տառը, ան դարձած է «Ջաւախք»։
Վրացական աղբիւրներու մէջ կոչուած է Ջաւախեթ (վրաց.՝ ჯავახეთ), Ջաւախեթի (վրաց.՝ ჯავახეთი)։ Կոչուած է նաեւ Վերին Ջաւախք։
Աբրահամ Կրետացի կաթողիկոսը կը յիշատակէ «Ջաւախեթու նահանգ» անուամբ[3]։
Պատմական ակնարկ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ջաւախքը Մեծ Հայքի հիւսիսը գտնուող Գուգարք աշխարհի ինը գաւառներէն մէկն է։ Ան Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին մաս կազմած է Հայասա պետական կազմաւորման: «Զաբախա» ձեւով կը յիշատակուի Արգիշտի Ա․ թագաւորի (Ք․Ա․ 786-764) վիմագիր արձանագրութիւններուն մէջ։
Ք․Ա․ 6-4 դարերուն Ջաւախքը մտաւ Երուանդեան թագաւորութեան կազմին մեջ։ 3-րդ դարուն ան անջատուած է Հայաստանէն եւ անցած Վիրքի իշխանութեան տակ, սակայն նորէն վերանուաճուած է Արտաշէս Ա.-ի (Ք․Ա․ 189-160 թ) կողմէ Գուգարք նահանգի այլ տարածքներու հետ միասին։ Մեծ Հայքի կազմին մէջ մնացած է մինչեւ Արշակունեաց հարստութեան անկումը։ Արշակունիներու օրով գաւառը կը յիշատակուի որպէս Վարձաւունի նախարարական տան կալուածք։
Հայաստանի առաջին բաժանումէն ետք Գուգարքի բդեշխութիւնը ենթարկուած է ուղղակիօրէն Սասանեան Պարսկաստանի կեդրոնական իշխանութիւններուն։ VII դարու երկրորդ կէսին ան գրաւուած է արաբներու կողմէ։ 10-րդ դարուն Ջաւախքը հայ Բագրատունիներու թագաւորութեան կազմին մէջ էր, որու կործանումէն ետք կարճ ժամանակով՝ 11-րդ դարու կէսերուն ենթարկուած է Վրաց պետութեան, մինչեւ Սելճուկ թուրքերու արշաւանքները։ 12-րդ դարու վերջը, ի թիւս Հիւսիսային Հայաստանի այլ գաւառներու, Ջաւախքն իր Թմուկ (Թմկա) բերդի ու Ախալքալաքի (Նոր քաղաք) հետ տրուած է հայ Զաքարեաններու նախարարական տոհմին, որպէս ժառանգական կալուածք։ Այնտեղի հայ հոգեւոր կեդրոնը եղած է Զրեսկ աւանը։ 1266 թուականին այս տարածաշրջանը եղած է Սամցխե-Ջաւախք իշխանութեան կազմին մէջ։ 1587 թուականին զայն գրաւած են օսմանեան թուրքերը եւ մտցուցած են Չլդրի (ապա՝ Ախալցխա) էյալեթի (վիլայեթ, նահանգ) մէջ, իբրեւ առանձին սանճագ (գաւառ)։
Ինչպէս կը վկայեն հայկական, վրացական, արաբական, թրքական եւ այլ աղբիւրները, Ջաւախքը հինէն ի վեր բնակութեան տեղ եղած է հայերուն։ Ըստ վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելիի՝ 4-րդ դարու սկիզբը Սուրբ Նունէ, վրաց՝ Նինոյի քրիստոնէական քարոզչութեան օրերուն Ջաւախքի մէջ՝ Փարւանա լիճին մօտ այնտեղի հովիւներուն հետ հաղորդակցած է հայերէնով։ 16-18-րդ դարերուն թրքական հարկացուցակներու տուեալներով՝ Ջաւախքի ու յարակից գաւառներու բնակավայրերու մեծ մասին մէջ կ'ապրէին հայեր։
1828-29 թուականներուն ռուս-թրքական պատերազմի արդիւնքով Ջաւախքը միացաւ ռուսական կայսրութեան։ 1830-ին Արեւմտեան Հայաստանի Էրզրումի, Բասէնի, Բաբերդի, Դերճանի եւ այլ գաւառներէն 7300 հայ ընտանիքներ Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունիի գլխաւորութեամբ գաղթեցին եւ բնակութիւն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի եւ Ծալկայի (պատմական Գուգարքի Թռեղք գաւառը) շրջակայքին մէջ՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով աւելի քան 60 գիւղ եւ 50 եկեղեցի։ Տեղացի 1716 ընտանիք (մօտաւորապէս 10-11 հազար շունչ) հայերու, 639 ընտանիք իսլամներու ու 179 ընտանիք՝ վրացիներու կողքին, հաստատուեցան 58 հազար արեւմտահայեր։
1840-ականներու սկիզբը, Ռուսաստանի տարբեր մարզերէն աքսորուած ռուս աղանդաւորները՝ դուխոբորները, գաւառի հարաւային մասին (այժմեան Նինոծմինդայի շրջան) կը հիմնեն 8-9 գիւղ։ 1886 գաւառի մէջ կար 110 գիւղ, որոնք միաւորուած էին 10 գիւղական համայնքներու մէջ՝ ընդամէնը մօտաւորապէս 63,8 հազար բնակչութեամբ, որմէ 46,386-ը, այսինքն՝ 72,7%-ը հայեր էին։ Իսլամները 10.7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10.4%, վրացիները՝ 5.8%[4]։
Ռուսական տիրապետութեան շրջանին Ախալքալաքի գաւառը ընկերատնտեսական եւ մշակութային զգալի վերելք ապրեցաւ։ Ախալքալաքը դարձաւ արհեստաւորական կեդրոն, իսկ գիւղերը սկսան կարեւոր դեր խաղալ Անդրկովկասի հացահատիկի ու մսամթերքի արտադրութեան բնագաւառին մէջ։ Ախալցխայի մէջ բացուեցան Կարապետեան, Ախալքալաքի մէջ՝ Մեսրոպեան ծխական արական դպրոցները։
1856 թուականին վերջացաւ Ախալքալաքի Ս. Խաչ եկեղեցիի վերաշինութիւնը։ 1870-ին սկսան գործել «Սանդխտեան» օրիորդաց, իսկ 1880-ական թուականի սկիզբը՝ ռուսական դպրոցները, 1889-ին՝ քաղաքային ուսումնարան եւ ստեղծուեցաւ թատերական խումբ։
19-րդ դարու վերջը Ախալքալաքի մէջ գործունէութիւն ծաւալեց Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը։ Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրութեան գաղափարները ջերմ արձագանգ գտան ախալքալաքցիներու շրջանին մէջ, որոնց զգալի մասը, ծագումով ըլլալով արեւմտահայեր, շարունակած էր պահպանել հոգեւոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգին հետ։ Ջաւախքը ծնունդ տուած է ազգային այնպիսի յայտնի դէմքերու, ինչպիսիք են Յովհաննէս Քաջազնունին, Համօ Օհանջանեանը, Ռուբէն Տէր Մինասեանը, Ռուբէն Դարբինեանը, գրողներ Վահան Տէրեանը, Դերենիկ Դեմիրճեանը, Մկրտիչ Սարգսեանը, աշուղ Ջիւանին եւ ուրիշներ։
1918 թուականի Մայիսին, թրքական զօրքերու ներխուժման պատճառով, Ախալքալաք գաւառի բնակչութեան մեծամասնութիւնը արտագաղթեց Բակուրեանի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազար հայերէն 35-40 հազարը զոհուեցաւ։ Նոյեմբերի վերջը՝ գաւառէն թրքական զօրքերու հեռանալէն ետք, Ջաւախքի նկատմամբ տարածքային յաւակնութեամբ հանդէս եկաւ մենշեւիկեան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռիի համար ծագած հայ-վրացական պատերազմը վերջացաւ անգլիացիներու միջամտութեամբ։ Ջաւախքը ձգեցին Վրաստանի հսկողութեան տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետութիւնն իր գոյութեան ողջ ընթացքին (1918-1920) չդադրեցուց դիւանագիտական ջանքերը, զայն վերադարձնելու ուղղութեամբ։ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարութիւնը, ընդառաջ երթալով բնակչութեան փափաքին, նոյնպէս հանդէս եկաւ Ախալքալաքն ու հարեւան Ծալկան մայր հայրենիքի հետ միաւորելու պահանջով։ Սակայն վրաց-ատրպէյճանական պոլշեւիկ մեծամասնութիւնը, գործելով միասնաբար, 1921 թուական Յուլիսին հասաւ ինչպէս Ախալքալաքի, այնպէս ալ հայկական այլ տարածքներու բռնակցման Վրաստանին ու Ատրպէյճանին։ 6 Նոյեմբեր 1921-ին հայ-վրացական սահմանագծի վերաբերեալ կնքուեցաւ պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջեւ, որ մասնակի փոփոխութիւններով պահպանուած է մինչեւ օրս։
Ախալքալաքի նախկին գաւառի մեծ մասէն կազմուեցաւ նոյնանուն վարչական գաւառը (յետագային՝ շրջան)։ Հիւսիսային հայաբնակ գիւղերէն Տաբածղուրը, Մոլիտը եւ Չխարոլան մտցուցին Պորժոմի, իսկ Տամալան՝ աւելի ուշ կազմաւորուած Ասպինձայի շրջաններուն մէջ։ 1930-ին Ախալքալաքի շրջանէն անջատուեցաւ անոր հարաւ արեւելեան մասը, կազմելով Պոկտանովկայի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը։
Ջաւախքի հայ կաթոլիկներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ջաւախքի հայ կաթոլիկները (ֆռանգ, ֆռանկ)[5]- Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցւոյ արեւելաեւրոպական թեմին պատկանող ներկայացուցիչներն են, որոնք հաստատուած են Ախալքալաքի գաւառին մէջ 19-րդ դարու կէսերէն։ Այսօր Վրաստանի Սամցխե-Ջաւախքի կաթոլիկներու թիւը կը կազմէ մօտաւորապէս 50 հազար եւ տեղաբաշխուած է Ախալքալաքի շրջանի Ալաստան, Տուրցխ, Վարեւան, Բաւրա, Խուլգումօ, Կարտիկամ, Նինոծմինդայի շրջանի Հեշտիա, Ժդանովական, Թորիա, Ուջմանա, Ասփարա, Նոր Խուլգումօ, Կաթնատու եւ Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս, Ղուլալիս, Ծղալթբիլա, Ծինուբան, Մոխրեբ (Նիոխրեբ, Աբաթխսեւ, Ջուլղա գիւղերուն։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ http://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm[permanent dead link]
- ↑ «Archive copy»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-01-21-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-07
- ↑ Թ. Խ. Հակոբեան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ. Խ. Բարսեղեան (1998)։ Հայաստանի եւ հարակից շրջաններու տեղանուններու բառարան։ Երևան: «Երևանի պետական համալսարան»
- ↑ http://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html
- ↑ Հռոմի Աթոռի հետ միութեան կողմնակիցներուն Հայաստանի մէջ կ'անուանէին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարուն «ծայթ» կ'անուանէին քաղկեդոնական հայերուն։
Արտաքին յղումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Ջաւախք Մետիա - Ջաւախքի միացեալ տեղեկատուական կայք
- Ա-Ինֆօ - Ջաւախքի տեղեկատուական կայք Archived 2017-03-07 at the Wayback Machine.
- Ջաւախքի տեղեկատուական շեմ
- Ջաւախքի ուղեցոյց Archived 2014-05-28 at the Wayback Machine.
- Ջաախքի երգարան Archived 2014-05-17 at the Wayback Machine.
- Ջաւախքի ֆորումը Archived 2014-02-23 at the Wayback Machine.
- Լուրեր եւ վերլուծութիւն Ջաւախքէն
- Պատմութիւն, լուսանկարներ, տեսահոլովակներ