Հայոց Ցեղասպանութիւն

Հայոց Ցեղասպանութիւն կամ Մեծ Եղեռն (թուրք.՝ Ermeni Soykırımı, անգլ.՝ Armenian Genocide, ֆրանսերէն՝ Génocide arménien), Օսմանեան կայսրութեան իշխանութեան ղեկին կանգնած «Իթթիհատ վէ թերաքքը» (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն) կուսակցութեան կողմէ կազմակերպուած ցեղասպանութիւն, որուն հետեւանքով 1915-2023 թուականներուն զանգուածային տեղահանութեան ենթարկուած եւ բնաջնջուած է Օսմանեան կայսրութեան նահանգներուն, ներառեալ՝ Արեւմտեան Հայաստանի հայ բնակչութիւնը։ Պայմանականօրէն Ցեղասպանութեան օր կը համարուի 24 Ապրիլ 1915-ը, երբ շուրջ 600 հայ մտաւորականներ կը ձերբակալուին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ։

Լայն առումով, Հայոց Ցեղասպանութիւնը կը ներառնէ 1894-1923 թուականներուն Օսմանեան կայսրութեան եւ Թուրքիոյ տարբեր վարչակարգերուն կողմէ ծրագրուած ու հայ ժողովուրդին դէմ շարունակաբար իրականացուած ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայութեան ոչնչացման ուղղուած զանգուածային կոտորածները, ցեղային զտումները, հայկական մշակութային ժառանգութեան ոչնչացումը, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան ժխտումը, պատասխանատուութենէն խուսափելու, կատարուած ոճիրներն ու անոնց հետեւանքները լռութեան մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը իբրեւ ոճիրի շարունակութիւն եւ նոր ցեղասպանութիւններ իրականացնելու խրախուսանքը:

Հայոց ցեղասպանութիւնը իրականացած է քանի մը հանգրուաններով՝ զինուորներու զինաթափում, ընտրողական տեղահանում սահմանամերձ շրջաններէն, տեղահանութեան մասին օրէնքի որդեգրում, զանգուածային տեղահանութիւն եւ սպանութիւն։ Կարգ մը պատմաբաններ անոր մէջ կը ներառեն 1890-ական թուականներու ջարդերը, Զմիւռնիոյ ջարդը եւ թրքական զօրքերու գործողութիւնները Անդրկովկասի մէջ։

Ցեղասպանութեան հիմնական կազմակերպիչները կը համարուին Երիտասարդ Թուրքերու (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն կուսակցութեան) գլխաւոր առաջնորդները՝ Թալէաթ, Էնվեր եւ Ճեմալ, ինչպէս նաեւ «Յատուկ կազմակերպութեան» ղեկավար Պեհաէտտին Շաքիր: Հայոց ցեղասպանութեան զուգահեռ, Օսմանեան կայսրութեան մէջ տեղի ունեցած են ասորիներու եւ Պոնտոսի յոյներու ջարդերը։ Օսմանեան կայսրութենէն բռնագաղթած եւ Մեծ Եղեռնը վերապրած հայերը յառաջացուցած են Սփիւռքի մեծ մասը։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայոց եւ նացիական Գերմանիոյ կողմէ հրեաներու զանգուածային ոչնչացումը բնութագրելու համար Ռաֆայէլ Լեմքին (Raphael Lemkin) ստեղծած է «ցեղասպանութիւն» եզրը: Հայոց ցեղասպանութիւնը ամէնէն աւելի ուսումնասիրուածը կը համարուի պատմագրութեան մէջ՝ Ողջակէզէն (Holocaust) ետք։ 24 Մայիս 1915-ի համատեղ յայտարարութեամբ դաշնակից երկիրները (Մեծն Բրիտանիա, Ֆրանսա եւ Ռուսական կայսրութիւն) առաջին անգամ ըլլալով «մարդկութեան դէմ ոճիրներ» բանաձեւումը կը մուծեն՝ հայոց զանգուածային սպանութիւնները որակելու համար։

Օսմանեան կայսրութեան Բնակչութիւն Եւ Եզրաբանութիւն

Հայ բնակչութեան տեղաբաշխումը Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան շրջաններուն մէջ (Արեւմտեան Հայաստան) 1896-ին:

ԺԹ. դարու վերջերուն Օսմանեան կայսրութեան բնակչութիւնը ցեղային առումով բազմազգ էր։ Անոր մէջ կը մտնէին քանի մը իսլամ ժողովուրդներ՝ թուրքեր, քիւրտեր, արաբներ, չերքէզներ, եւ Հիւսիսային Կովկասէն ու այլ տեղերէ վերաբնակուածներ։ Քրիստոնեայ ժողովուրդներէն կ'առանձնանային հայերը, յոյները, պուլկարացիները եւ այլն։ Օսմանեան կայսրութեան մէջ կ'ապրէին նաեւ հրեաներ եւ այլ ժողովուրդներ։

Մինչեւ Ի. դարու սկիզբը «թուրք» (թուրք.՝ Türk) ազգանունը կ'օգտագործուէր նուաստացուցիչ իմաստով։ «Թուրքեր» կը կոչուէին Անատոլիոյ թրքալեզու բնակիչները՝ ակնյայտ արհամարհանքով անոր տգիտութեան հանդէպ (օրինակ՝ kaba türkler՝ «կոպիտ թուրքեր»)։ Ի. դարու սկիզբը, երիտթուրքերու իշխանութեան գալով, թրքական ազգայնամոլ քաղաքականութիւնը աւելի ակնյայտ կը դառնայ. փանթուրքիզմը կը դառնայ հիմնական գաղափարախօսութիւնը, իսկ «թուրք» ազգանունը կը կորսնցնէ բացասական իմաստը։ Բայց կարգ մը արաբներ կը շարունակէին իրենք զիրենք «օսմաններ» համարել մինչեւ կայսրութեան գոյութեան վերջը։

Օսմանեան կայսրութեան անկման նախորդող ժամանակաշրջանին, Իսլամ բնակչութեան նոյնացման համար, անոնք կարգ մը ցեղային խումբերու համար (ինչպէս քրտական քոչուոր ցեղերը), կ'օգտագործէին «իսլամներ» կամ «օսմաններ» եզրերը, թէեւ աւելի խիստ դիտարկելու պարագային «օսմաններ» կարելի էր անուանել նաեւ հայերը։ Նախքան Ա. Համաշխարհային պատերազմին աւարտը, կայսրութեան պետական մարմինները բնութագրելու համար, հիմնականօրէն կ'օգտագործուէր «օսմանեան» եզրը, աւելի հազուադէպ՝ «թրքական», թէեւ այս ընդունուած անուանում է ռուսական պատմագրութեան մէջ (օրինակ՝ Ռուս-թրքական պատերազմ (1877-1878))։

Հայոց սպանութիւններուն մէջ մասնակցութիւն բերած են մեծ թիւով իսլամ ցեղեր, ինչպէս՝ քիւրտերը եւ չերքէզները, բայց այս գործողութիւնները կը կատարուէին հիմնականօրէն թուրք պաշտօնեաներու կարգադրութեամբ։

Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Հայկական Հարցին Յառաջացումը

Օսմանեան կայսրութեան հայերը, մահմետականներ չըլլալով, կը համարուէին երկրորդ տեսակի քաղաքացիներ՝ զիմմիներ: Հայերուն արգիլուած էր զէնք կրել, անոնք պէտք է վճարէին աւելի բարձր հարկեր: Հայ քրիստոնեաները իրաւունք չունէին վկայելու դատարանին մէջ:

Հակառակ անոր, որ հայ բնակչութեան 70%-ը աղքատ էր, մահմետականներուն մօտ տարածուած էր «գործարար յաջողութիւններով խորամանկ ու յաջողակ» հայու կարծրատիպը: Հայերուն հանդէպ թշնամանքը կ'աւելնար քաղաքներուն մէջ չլուծուած ընկերային հարցերու եւ գիւղական տնտեսութիւններու մէջ միջոցներու համար պայքարի հետեւանքով: Իրադրութիւնը կը բարդանար մուհաժիրներու՝ Կովկասէն (Կովկասեան եւ 1877-78 թուականներու ռուս-թրքական պատերազմէն ետք) եւ նոր կազմաւորուած պալքանեան պետութիւններէն փախստականներու ներգաղթին պատճառով: Քրիստոնեաներու կողմէ իրենց հողերէն վտարուած փախստականները իրենց ատելութիւնը կը թափէին տեղացի քրիստոնեաներուն վրայ։ Անձնական կեանքի եւ համընդհանուր անվտանգութեան դէմ ոտնձգութիւնները, ինչպէս նաեւ անոնց վիճակի միաժամանակեայ վատթարացումը Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը յանգեցնեն այսպէս կոչուած «Հայկական Հարց»ի յառաջացման՝ իբրեւ աւելի ընդհանուր Արեւելեան հարցին մէկ մասը:

1882-ին Էրզրումի նահանգին մէջ կը ստեղծուի առաջին հայկական միաւորումներէն «գիւղատնտեսական միաւորումը», որ կոչուած էր պաշտպանելու հայերը, քիւրտերը եւ այլ քոչուոր ցեղերը՝ կողոպուտներէն: 1885-ին կը ստեղծուի առաջին հայկական քաղաքական կուսակցութիւնը՝ Արմենական կուսակցութիւնը, որուն գաղափարախօսութեան հիմքին մէջ տեղի հայերուն ինքնորոշման ձեռքբերումն էր լուսաւորականութեան եւ քարոզչութեան ճամբով, ինչպէս նաեւ ռազմական պատրաստութեան իրականացում՝ պետական ահաբեկումը դիմակայելու համար: 1887-ին կը հիմնուի Սոցիալ-Դեմոկրատական Հնչակեան Կուսակցութիւնը, որուն նպատակն էր բոլոր ժողովրդական խումբերու մասնակցութեամբ յեղափոխութեան ճամբով Թրքահայաստանի ազատագրումը եւ անկախ սոցիալիստական պետութեան ձեւաւորումը: Եւ վերջապէս, 1890-ին Թիֆլիսի մէջ կը կայանայ ամէնէն արմատական կուսակցութեան՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան առաջին համագումարը: Կուսակցութեան ծրագիրը կը նախատեսէր ինքնավարութիւն՝ Օսմանեան կայսրութեան կազմին մէջ, բնակչութեան բոլոր խումբերուն համար ազատութիւն եւ հաւասարութիւն, իսկ ընկերային դրոյթները կը հիմնուէին գիւղական համայնքներուն համար՝ նոր հասարակութեան հիմնական տարրերու ստեղծման վրայ:

Հայոց Զանգուածային Ջարդերը 1894-1896 Թուականներուն

Էրզրումի կոտորածները, 1895:

Հարիւր հազարաւոր հայոց կեանք խլած 1894-1896 թուականներու զանգուածային կոտորածները, կ'ունենան երեք հիմնական հանգրուաններ՝

1. ջարդեր Սասունի մէջ,
2. 1895-ի աշնան ու ձմրան հայոց կոտորածներ կայսրութեան ողջ տարածքին մէջ,
3. ջարդեր Իսթամպուլի եւ Վանի մէջ, որուն պատճառ կը հանդիսանան տեղի հայերուն բողոքները։

Ամէնէն արիւնալին եւ ամէնէն ուսումնասիրուածը երկրորդ հանգրուանն է։ Իշխանութիւններուն մասնակցութիւնը սպանութիւններու կազմակերպման գործին մէջ, մինչեւ օրս ամէնէն խիստ բանավէճերու առարկայ է։

Սասունի մէջ, քրտական առաջնորդները հարկատու դարձած էին հայ բնակչութեան։ Միաժամանակ թրքական կառավարութիւնը կը պահանջէր պետական հարկերուն պարտքերը, որոնք կը բաշխուէին՝ առանց նկատի առնելու քրտական կողոպուտները։ Յաջորդ տարին, քիւրտերն ու օսմանցի պաշտօնեաները հայերէն կը պահանջեն հարկերու վճարում, բայց դիմադրութեան կը հանդիպին. այդ դիմադրութիւնը ճնշելու համար կ'ուղարկուի չորրորդ բանակային զօրաբանակը։ Կը սպաննուի աւելի քան 3,000 հոգի։ Մեծն Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի եւ Ռուսական կայսրութեան դեսպանները կ'առաջարկեն համատեղ հետաքննող յանձնաժողով մը ստեղծել, բայց առաջարկը կը մերժուի Բարձր Դրան կողմէն։ Այս իրադարձութիւններուն մասին Էրզրումի Անգլիոյ հիւպատոս Քլիֆորտ Լոյտն ըսած է.

«Սուլթանին հայ հպատակները բառացիօրէն անպաշտպան են, ինչպէս գայլերով շրջապատուած ոչխարին հօտը»։

Սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ.-ի ծաղրանկարը։ «Le Rire», Փարիզ, 29 Մայիս, 1897:

Հայերուն հարցերը չլուծուած մնալուն դէմ բողոքելով՝ Սեպտեմբեր 1895-ին հնչակեանները կ'որոշեն մեծ ցոյց մը կազմակերպել Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, բայց անոնց ճամբան կը փակէ ոստիկանութիւնը։ Ցոյցի ճնշման իբրեւ արդիւնք, կը սպաննուին տասնեակ եւ կը վիրաւորուին հարիւրաւոր հայեր։ Ոստիկանութիւնը կը բռնէր հայերը եւ կը յանձնէր սոֆթերուն՝ Իսթամպուլի իսլամական ուսումնական հաստատութիւններու ուսանողներուն։ Անոնք կը ծեծէին հայերը, մինչեւ, որ մահամերձ դառնային։ Ջարդերը կը շարունակուին մինչեւ՝ 3 Հոկտեմբեր։ 8 Հոկտեմբերին Տրապիզոնի մէջ իսլամները կը սպաննեն եւ ողջ- ողջ խարոյկին մէջ կը հրկիզեն հազարաւոր հայեր։ Այս իրադարձութիւնները կ'ազդարարեն Փոքր Ասիոյ եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ՝ Երզնկայի, Էրզրումի, Գիւմուշխանէյի, Բաբերդի, Ուրֆայի եւ Պիթլիսի մէջ, Օսմանեան իշխանութիւններուն կողմէն կազմակերպուած հայոց զանգուածային սպանութիւններու մեկնարկը։

Հակառակ անոր, որ դաշնակցականները վերապահ էին հանրային բողոքի միջոցառումներէն, 1895-ի ջարդերը կը յանգեցնեն Իսթամպուլի Օթոմանեան պանքի գրաւման որոշումը ընդունելուն։ 26 Օգոստոս 1896-ին խումբ մը զինուած դաշնակցականներ կը գրաւեն Օսմանեան դրամատան շէնքը, ողջ եւրոպական անձնակազմը գերի կը վերցնեն եւ դրամատունը պայթեցնելու սպառնալիքով՝ կը պահանջեն թրքական կառավարութենէն կատարել խոստացուած քաղաքական բարեփոխումները։ Բանակցութիւններուն իբրեւ արդիւնք, ռուսական դեսպանատան ներկայացուցիչը եւ դրամատան տնօրէն՝ Էտուար Վինսենթ անվտանգութեան սեփական երաշխիքներով կը համոզեն, որ անոնք լքեն դրամատան շէնքը։ Բայց իշխանութիւնները կը հրահանգեն հայերուն վրայ յարձակիլ, մինչ դաշնակցաններուն խումբը կը լքէ դրամատունը։ Երկու օրուան ընթացքին, թուրքերը ծեծելով կը սպաննեն մեծ թիւով հայեր, որոնց իբրեւ արդիւնք՝ կը մահանայ շուրջ 6,000 հոգի։

1894-1896 թուականներուն, ջարդերու զոհերուն թիւը անհնար կ'ըլլայ հաշուելը։ Մինչեւ բռնարարքներու աւարտը, Թուրքիոյ մէջ գտնուող լիւթերական քարոզիչ Յովհաննէս Լեփսիուս, օգտագործելով գերմանական աղբիւրները, կը հաւաքէ հետեւեալ վիճակագրութիւնը՝

• սպաննուածներ՝ 88, 243 հոգի,
• սնանկացածներ՝ 546, 000 հոգի,
• կողոպտուած քաղաքներ եւ գիւղեր՝ 2493,
• իսլամացած գիւղեր՝ 456,
• պղծուած եկեղեցիներ եւ վանքեր՝ 649,
• մզկիթներու վերածուած եկեղեցիներ՝ 328։

Սպաննուածներուն ընդհանուր թիւը գնահատելով, Քինռոս կ'ըսէ՝ 50,000-100,000 , Պլոքսհեմ՝ 80,000-100,000, Յովհաննիսեան՝ շուրջ 100,000, Ատալեան եւ Թոթէն՝ 100,000-էն 300,000, Տատրեան՝ 250,000-300,000, իսկ Սունի՝ 300, 000 հոգի։

Երիտթուրքերու Իշխանութեան Անցնիլը՝ Կիլիկիոյ Ջարդեր

Ատանա, 1909

1907-ին, Թուրքիոյ սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ. գահընկեց կ'ըլլայ եւ կ'աքսորուի Սալոնիկ։ Կ'ընդունուին իսլամական՝ հայոց նկատմամբ իրաւասութիւններուն վերջ դնող նոր օրէքներ։ Բայց երբ Ապտիւլ Համիտի կողմնակիցները Իսթամպուլի մէջ խռովութիւն կը յառաջացնեն, պահպանողական իսլամները, Ատանայի մէջ, կը յարձակին հայերուն վրայ, որոնք կը կազմէին քաղաքին բնակչութեան մէկ քառորդը։ Իշխանութիւնները կը միջամտեն միայն երկու օր ետք, երբ արդէն սպաննուած էր 2000 հայ։ Քաղաք ժամանած բանակային ստորաբաժանումները ջարդարարներուն հետ, կը յարձակին քաղաքին հայկական մասին վրայ, որ ամբողջութեամբ կը հրկիզուի։ Ջարդերը կ'անցնին ամբողջ Կիլիկիայով՝ հասնելով Մարաշ եւ Քեսապ։

1908-ի սահմանադրական յեղափոխութենէն ետք, երիտթուրքերը փաստացի կը ճանչնան Ապտիւլ Համիտի կողմէն հայկական բնակչութեան հողերու բռնագրաւումը, բայց անոնք նաեւ կը խրախուսէին այս տարածքներուն մէջ, մուժահիրներու վերաբնակեցումը։ Ռուս պատմաբան՝ Եւգենի Տառլէն նշած է, որ երիտթուրքերը իշխանութեան գլուխ կ'անցնին այն հաստատ համոզումով, որ «ազգային հարցերը կը լուծեն բոլոր ազգութիւններուն ֆիզիքական ոչնչացմամբ, բացի թուրքերէն եւ անոնցմէ, որոնք կը համաձայնին անյապաղ թրքանալ»։ Անոնք կը յայտարարեն, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, այլեւս «չկան» հայ, յոյն, արաբ եւ այլն, որ հոն ապրող բոլոր ազգութիւնները «օթոմաններ են» եւ պէտք է դառնան թուրքեր, հակառակ պարագային «մենք զանոնք կը կոտորենք»։ Իսթամպուլեան խռովութիւնը ճնշելէ ետք, երիտթուրքերը կը նախաձեռնեն բնակչութեան բռնի թրքացման գործընթացին եւ կ'արգիլեն ոչ թրքական ցեղային խումբերու հետ կապ ունեցող կազմակերպութիւնները։ 400,000 մուժահիրներ կը բնակին Անատոլիոյ մէջ, որ կը յանգեցնէ կայսրութեան մէջ իսլամներու ճնշող մեծամասնութեան, հակառակ անոր, որ ԺԹ. դարու կէսերուն ոչ իսլամները կը կազմէին բնակչութեան 56%-ը։ Թուրք պուրժուական յեղափոխականներու Իթթիհատ կուսակցութեան հետ համագործակցութիւնը դադրեցնելով՝ հայկական քաղաքական կուսակցութիւնները օգնութեան խնդրանքով կրկին կը դիմեն եւրոպական տէրութիւններուն։ Ռուսական կայսրութեան աջակցութեամբ՝ 1914-ին թոյլցած Օսմանեան կայսրութեան կը պարտադրուի նախագիծ մը, ըստ որուն կը նախատեսուէր հայկական վեց նահանգներէն եւ Տրապիզոն քաղաքէն ստեղծել երկու գօտի, որոնք պէտք է ղեկավարուէին Բարձր դրան հետ համաձայնուած եւրոպական տէրութիւններու ներկայացուցիչներուն կողմէն։

Օսմանեան կայսրութեան հայ բնակչութեան թուաքանակը Մեծ Եղեռնի նախօրեակին

Կարգ մը հետազօտողներու կարծիքով, 1914-ին Թուրքիոյ մէջ կ'ապրէր շուրջ 2,5 միլիոն հայ։ Բնակչութեան թուաքանակը խիստ կը պակսի նաեւ ստիպողական գաղթերու հետեւանքով, որոնք տեղի կ'ունենան 1894-1921 թուականներուն։ Հազարաւոր հայեր հարկադրուած կը գաղթեն իրենց հայրենիքէն՝ 100,000-ը՝ Ռուսական կայսրութիւն, իսկ 200,000-ը՝ Ամերիկայի, Եւրոպայի, Ափրիկէի եւ Ասիոյ տարբեր երկիրներ։ Փաստեր եւ վկայութիւններ պահպանուած են նաեւ շուրջ 200,000 հայոց բռնի մահմետականացման մասին։

Ա. Համաշխարհային Պատերազմ՝ Հայոց Ցեղասպանութիւն

Պատմական Նախադրեալներ

Թալէաթ փաշայի՝ 1910-ի Սելանիկի վեհաժողովին ընթացքին կատարած յայտարարութիւնը. «Սահմանադրութեան տրամադրութիւններով եւ մահմետականներու եւ քրիստոնեաներու միջեւ հաւասարութիւնը հաստատ է, բայց այս մէկը անիրականալի իտէալ մըն է։ Շերիաթը, մեր անցեալ ամբողջ պատմութիւնը եւ հարիւր հազարաւոր մահմետականներու զգացումները, եւ նոյնիսկ զգացումները քրիստոնեաներու, որոնք յամառ կերպով կ'ընդդիմանան օսմանցիութեան ամէն փորձի, անխորտակելի պատուար կը ներկայացնեն հաւասարութեան մը հաստատումին դէմ։ Քրիստոնեան օրինական օսմանցի մը դարձնելու անյաջող փորձեր կատարած է..., ուրեմն հաւասարութեան մասին ոչ մէկ խօսք կրնար ըլլալ այնքան ատեն, որ տակաւին չէ յաջողած կայսրութիւնը օսմանցիի դարձնելու մեր գործը - երկար եւ սպառիչ աշխատանք մը, որուն մէջ, սակայն, կը համարձակինք ըսելու, թէ վերջապէս պիտի յաջողինք»։

Մինչեւ Ա. Համաշխարհային պատերազմը երիտթուրքերու կառավարութիւնը կը ջանար պահպանել քայքայուող Օսմանեան կայսրութեան մնացորդները, ուստի կ'որդեգրէ փանթուրքիզմի եւ փանիսլամիզմի քաղաքականութիւնը։ Ան կը ծրագրէր հսկայածաւալ կայսրութեան մը ստեղծումը, որ պիտի տարածուէր մինչեւ Չինաստան՝ իր մէջ ներառելով Կովկասը եւ Միջին Ասիոյ բոլոր թրքախօս ժողովուրդները։ Ծրագիրը կը նախատեսէր բոլոր քրիստոնեայ ու իսլամացած եւ այլ ազգային փոքրամասնութիւններուն թրքացումը։ Այս բոլորէն մեկնելով՝ ծրագիրին իրականացման ճամբուն՝ հայ բնակչութիւնը կը դիտուէր իբրեւ հիմնական խոչընդոտ։

1908-ին, երիտթուրքերու յեղափոխութեան եւ սուլթան Ապտիւլ Համիտի գահընկեցութեան իբրեւ արդիւնք, կը վերականգնի Սահմանադրութիւնը, որ հաւասար իրաւունքներ կը սահմանէր Օսմանեան կայսրութեան բոլոր քաղաքացիներուն համար: Հայերուն մեծ մասը կը հաւատայ երիտթուրքերու խոստումներուն՝ կարծելով, թէ վերջ կը տրուի իրենց տառապանքներուն։ Սկիզբը, երիտթուրք առաջնորդները հմտօրէն կը թաքցնէին իրենց ազգայնամոլ էութիւնը՝ ներկայանալով իբրեւ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող բոլոր ժողովուրդներու իրաւունքներու պաշտպաններ։ Սակայն նախկինին մէջ, իրաւազուրկ հպատակներու կարգավիճակին հնարաւոր փոփոխութիւնը աւելի կը մեծցնէ թուրքերու թշնամանքը քրիստոնեաներուն հանդէպ։ Այդ թշնամանքը կը ձեւաւորուէր կանուխէն, որովհետեւ նոյնիսկ իրաւազուրկ պայմաններուն մէջ, կայսրութեան հայ բնակչութիւնը հասարակական, մշակութային եւ տնտեսական առումով՝ ապահով կը զարգանար։ Ցեղասպանութիւնը լաւագոյն միջոցն էր կասեցնելու ազգային այդ յառաջադիմութիւնն ու վերելքը, ինչպէս նաեւ տիրանալու տասնամեակներու աշխատանքով ստեղծուած հայկական հարստութեան։

Հայոց ցեղասպանութիւնը ծրագրուած էր 1910-1911 թուականներուն, Սալոնիկի մէջ տեղի ունեցած ժողովներու ընթացքին, որոնց որոշումներուն մէջ կարեւոր էր հայոց ֆիզիքական բնաջնջման ծրագիրը, որուն իրագործումն ալ կը լուծէր հետեւեալ հարցերը՝

1. անմիջապէս վերջ կը տրուէր Հայկական Հարցին,
2. Օսմանեան կայսրութիւնը կ'ազատէր հայ տարրէն. հետեւաբար, ամբողջ Անատոլիան կը դառնար թուրքերով բնակուած միատարր երկիր,
3. հայերուն հարստութիւնը կը դառնար թրքական պետութեան սեփականութիւնը,
4. ամէնէն մեծ խոչընդոտին անհետացումով, ճամբայ կը հարթուէր համաթրքական գաղափարին իրագործման համար։

Սակայն երիտթուրքերը իրենց ծրագիրները իրականացնելու համար իբրեւ յարմար առիթ կ'օգտագործէին Ա. Համաշխարհային Պատերազմը։

Հայոց Ցեղասպանութեան Կազմակերպում

Ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչներէն մէկը՝ Թալէաթ փաշան

Իթթիհատի յեղափոխութենէն ետք՝ 1908-ին, թուրքերուն դիմաց կը յառաջանայ ինքնահաստատուելու եւ ազգային ինքնութիւնը դիրքորոշելու նոր հարց մը։ Կայսրութեան օսմանեան ինքնութեան ձեւաւորումը կ'աւարտի սահմանադրութեամբ, որ կը հաւասարեցնէ Օսմանեան կայսրութեան բնակչութեան տարբեր խումբերը եւ թուրքերը կը զրկէ կայսրութեան կարգավիճակէն։ Բացի ատկէ, այս գաղափարախօսութիւնը կ'ընկրկէր փանթուրքիզմի զայրացուցիչ գաղափարախօսութեան եւ իսլամական ուսմունքին առջեւ։ Իր հերթին, իսլամական գաղափարախօսութեան դիրքերը կը խարխլէին շիիտական Պարսկաստանի առկայութիւնը եւ Իթթիհատի ղեկավարներու աթեիստական աշխարհայեացքները։ Երիտթուրքերու ամէնէն կարկառուն գաղափարախօսը հոգեբան եւ բանաստեղծ Զիա Գյոքալփն էր, որ սկզբունքներ կը ձեւակերպէ, որոնցմով Օսմանեան կայսրութիւնը կը մասնակցի Ա. Համաշխարհային Պատերազմին։ Այս սկզբունքները կը ներառէին թրքախօս իսլամներով բնակած Թուրան երկիրը, ընդ որում, Թուրանի տարածքը պէտք է ընդգրկէր թուրք ցեղին ողջ տարածութիւնը։ Փաստացիօրէն ոչ թուրքերը ոչ միայն իշխանութենէն, այլեւ քաղաքացիական հասարակութենէն բացառող այս ըմբռնումը ընդունելի չէր հայերուն եւ Օսմանեան կայսրութեան այլ ազգային փոքրամասնութիւններուն համար։ Կայսրութեան հիմնական բնակչութեան համար ամէնէն յարմար փանթուրքիզմը՝ իբրեւ հիմնական գաղափարախօսութիւն, քանի մը տարիներու ընթացքին կ'ընդունուի Իթթիհատի բոլոր ղեկավարներուն կողմէն։ Առաջին հերթին կրօնապէս ինքնորոշուած հայերը թիւրիմացաբար կը գտնէին թուրքիզմը իբրեւ չարեաց փոքրագոյնը, քան իսլամութիւնը։ 1912-ին, պալքանեան պատերազմին, հայերը մեծամասնութեամբ հակած էին օսմանիզմի գաղափարախօսութեան կողմը, իսկ հայ զինուորները, աւելի քան 8,000 կամաւորներ, որոշիչ դեր կը խաղային թրքական զօրքերուն մէջ։ Ըստ անգլիական դեսպանին վկայութիւններուն՝ բազմաթիւ հայ զինուորներ բացարձակ խիզախութիւն կը ցուցաբերէին։ Հայկական կուսակցութիւնները՝ Հնչակեանն ու Դաշնակցութիւնը, կ'ունենան հակա-օսմանեան դիրքորոշում։ Դաշնակցականներու ներկայացուցչութիւնը Թիֆլիսի մէջ կը կազմակերպէ հայամէտ ջոկատներ՝ Թուրքիոյ դէմ գործողութիւններուն համար, իսկ հնչակեաններու ներկայացուցիչները իրենց ռազմական օգնութիւնը կ'առաջարկէին Կովկասի ռուսական զօրամասին։

2 Օգոստոս 1914-ին, Թուրքիա գաղտնի պայմանագիր մը կը կնքէ Գերմանիոյ հետ, որուն յօդուածներէն մէկը Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան սահմաններու փոփոխումն էր դէպի Ռուսական կայսրութեան իսլամական ազգերը տանող միջանցք ստեղծելու նպատակով, որ կ'ենթադրէր փոխուած տարածքներուն մէջ հայերուն բնաջնջումը։ Այս քաղաքականութիւնը օսմանեան կառավարութեան կողմէն կը բարձրաձայնուի 30 Հոկտեմբեր 1914-ին՝ պատերազմի մէջ մտնելէն ետք։ Յայտարարութեան մէջ պնդում կար թուրք ցեղին բոլոր ներկայացուցիչներուն «բնական» միաւորման մասին։

Միլիոնաւոր հայեր սպաննուած եւ տեղահանուած են։ New York Times, 15 Դեկտեմբեր, 1915

Գերմանիոյ հետ պայմանագիր կնքելէն անմիջապէս ետք, Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը սկսի քրիստոնեաներու հանդէպ ոչ համաչափ կիրարկուող ունեցուածքի բռնագրաւումը։ Նոյեմբեր 1914-ին, կը յայտարարուի «ժիհատը», որ կը բոցավառէ իսլամ բնակչութեան հակաքրիստոնէական ազգայնամոլութիւնը։ Էնվերի ու Ճեմալի հրամանով Պոլսոյ անգլիական եւ ֆրանսական բնակչութիւնը իբրեւ կենդանի վահան կ'օգտագործուէր ճակատին մէջ, յարձակումներու ատեն։ Լայն տարածում կը գտնէ թշնամական տարածքներուն մէջ, խռովարար ցեղային համայնքներու օգտագործման ռազմավարութիւնը. այսպէս՝ Թուրքիա կը դիմէ Ռուսական կայսրութեան իսլամներուն՝ կոչ ընելով անոնց միանալ ժիհատին, Մեծն Բրիտանիա աշխուժօրէն կ'աջակցի արաբական խռովութիւններուն, իսկ Գերմանիա՝ ուքրանական ազգայնականներուն։ Օսմանեան կառավարութիւնը կը փորձէ Դաշնակցութիւնը օգտագործել ռուսական Անդրկովկասի մէջ, բնակող հայոց ապստամբութիւնը կազմակերպելու համար՝ յաղթանակի պարագային խոստանալով թրքական իշխանութեան տակ ստեղծել հայկական շրջան մը, բայց Դաշնակցութեան ներկայացուցիչները կը յայտարարեն, որ իւրաքանչիւր կողմի հայ պէտք է հաւատարիմ մնայ իր կառավարութեան: Այս մերժումէն կատղած «Յատուկ կազմակերպութեան» ղեկավար Պեհայէտտին Շաքիր կը հրամայէ գնդակահարել դաշնակցական ղեկավարները։ Ճակատին միւս կողմէն Ռուսական կայսրութեան արտաքին գործերու նախարարը կ'առաջարկէր Թուրքիոյ հայերն ու քիւրտերը օգտագործել՝ երկրին մէջ խռովութիւն յառաջացնելու համար։ Կովկասի փոխարքայ Վորոնցով-Դաշքով հայերուն կոչ կ'ընէ միանալու Ռուսական կայսրութեան եւ կը խոստանայ, որ Ռուսական կայսրութիւնը հաւատարիմ կը մնայ Թուրքիոյ հայկական շրջաններու ինքնավարութեան նախագիծին, բայց այս խոստումները կանխամտածուած խաբկանք էին։ Վորոնցով-Դաշքովին նախագիծը կ'ենթադրէր Կովկասի, Թրքահայաստանի եւ Պարսկաստանի մէջ, ստեղծել ռուսերուն կողմէն ղեկավարուող զօրաջոկատներ։ Կը ձեւաւորուի հինգ գումարտակ՝ համալրուած 1878-ին, Թուրքիայէն գրաւուած տարածքներու եւ Թուրքիայէն փախած հայերէն։ Հայկական ստորաբաժանումները կը տեղակայուին Թուրքիոյ սահմանին այն նկատառումով, որ սահմանին այն կողմին մէջ գտնուող հայերը ընդդիմութիւն կը բարձրացնեն։ Անատոլիոյ հայերը կը պատրաստուէին ինքնապաշտպանութեան՝ օգնութիւն ստանալով Ռուսական կայսրութեան կամաւորներէն։ Նմանատիպ ինքնակազմակերպում մը տեղի կ'ունենայ Թուրքիոյ կողմէն հրահրուող Կովկասի իսլամներուն մօտ։ Ընդհարումներ տեղի կ'ունենան հայերուն եւ թուրքերուն միջեւ, օրինակ՝ Վանի հեռագրագիծի Ռազմական կողմնակի գործողութիւնը եւ 1914-ի վերջին եւ 1915-ի սկիզբները Պիթլիսի բախումները, բայց անոնք տեղային բնոյթ ունէին։ Հայկական հիմնական բնակչութիւնը կողմնակից չէր հակա-օսմանեան քաղաքականութեան։ Ռուսական քարոզչութիւնը քիւրտերու շրջանին մէջ, դեռ քիչ յաջողութիւններ ունէր։ Հակամարտութեան կողմերու՝ «էթնիկ եղբայրներու» մասին ճարտարաբանութիւնը հակառակորդին տարածքին մէջ, կը քողարկէին այդ բնակչութեան իբրեւ թնդանօթի միս գործածելը։

Թուրքիոյ կողմէն Պարսկաստանի եւ ռուսական Անդրկովկասի որոշ տարածքներու գրաւումէն ետք, քանի մը հազար իսլամ կամաւորներու միացումը օսմանեան զօրքերուն պատճառ կը հանդիսանան ռուսական սահմաններէն ռուսական իսլամներու արտաքսման, ինչպէս նաեւ՝ ջարդին։ Նմանատիպ քաղաքականութիւն կը տարուէր նաեւ Թուրքիոյ հայերուն դէմ։ Ցուցադրական այս դաժան միջոցները ցոյց կու տան, որ զինուորականներու եւ արեւելեան Անատոլիոյ ոչ կանոնաւոր ձեւաւորումներուն համար ասիկա արդէն «կանոնաւոր խաղ» էր, անոնք չէին տատաներ դաժան միջոցներ կիրարկելու որեւէ միջադէպ զսպելու համար, որոնք ըստ անոնց տեղային չէին համարուեր։ Բայց մինչեւ Մարտ 1915-ի վերջը, հայերուն ջարդերը կը կրէին հրապարակային եւ նախազգուշական բնոյթ մը՝ ընդդէմ հնարաւոր յուզումներու, որոնք որակապէս կը տարբերէին Իթթիհատի ղեկավարներուն կողմէն քողարկուող աւելի ուշ տեղի ունեցած արտաքսումներէն եւ սպանութիւններէն։

Հալէպի հրապարակին մէջ կախաղան հանուած հայ բժիշկներ (1916)

Շուրջ 5,000 երեխայ աւանակներու մէջքին եւ ոտքով Խարբերդէն ճամբայ ինկած

Հայ կինը՝ մահացած երեխային դիակին մօտ

Ա. Համաշխարհային պատերազմը հնարաւորութիւն կ'ընձեռէ երիտթուրքերուն հաշուեհարդար ընելու կայսրութեան հպատակ հայերուն հետ՝ իրականացնելով 1911-ին Սալոնիկ քաղաքին մէջ, տեղի ունեցած գաղտնի ժողովին որոշումը։ Ան կը նախատեսէր, որ կայսրութեան տարածքին մէջ բնակող իսլամները պէտք է թրքանան, իսկ քրիստոնեաները՝ բնաջնջուին։ Համագումարին մէջ, որոշուած էր.

Վաղ թէ ուշ պէտք է իրագործուի Թուրքիոյ բոլոր հպատակներուն օսմանականացումը, բայց մէկ բան պարզ էր, որ այդ երբեք չի կատարուիր համոզելով, այլ պէտք է իրականացուի զէնքի ուժով։

Ծրագիրին հեղինակներն էին Թալէաթ փաշան (ներքին գործերու նախարար), էնվեր փաշան (ռազմական գործերու նախարար), Ճեմալ փաշան (Պաղեստինեան ճակատի հրամանատար), Պեհայէտտին Շաքիր բէկ (երիտթրքական կեդրոնական կոմիտէի անդամ) եւ ուրիշներ։ Մտադրելով հայերը ոչնչացնել՝ անոնք կը ցանկային վերացնել Հայկական հարցը։ Հայերը եւ Հայաստանը արգելք կը հանդիսանային Երիտթրքական ծրագիրին իրականացման։ Անոնց երազած «Մեծ Թուրան»-ը պէտք է ձգուէր Պոսֆորէն մինչեւ Ալթա։ Ա. Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն երիտթուրքերը ջարդեր կը կազմակերպէին նաեւ կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող ասորիներուն, յոյներուն եւ արաբներուն նկատմամբ։

Առաջին Սպանութիւններ

Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործոց նախարար Թալէաթ ԱՄՆ դեսպան Մորկընթաուի հետ զրոյցի ընթացքին կ'ըսէ. «…մենք արդէն ազատած ենք հայերուն երեք քառորդէն, անոնք այլեւս չկան Պիթլիսի, Վանի եւ Էրզրումի մէջ: Հայոց եւ թուրքերու միջեւ հիմա ատելութիւնը այնքան զօրաւոր է, որ մենք պէտք է վերջ տանք ատոր։ Եթէ մենք չընենք այդ, անոնք վրէժ կը լուծեն»։

Թուրք-գերմանական գաղտնի համաձայնագիրին կնքումէն քանի մը ժամ ետք, Իթթիհատ համընդհանուր զօրակոչ կը յայտարարէ, որուն իբրեւ արդիւնք, գրեթէ բոլոր առողջ հայ տղամարդիկ կը զօրակոչուին։ Առաջին զօրակոչը կը վերաբերէր 20-45 տարեկաններուն, յաջորդ երկուքը՝ 18-20 եւ 45-60 տարեկաններուն։ Ա. համաշխարհային պատերազմի մէջ մտելէն ետք, Օսմանեան կայսրութիւնը քանի մը ճակատներով կը ներգրաւէ ռազմական գործողութիւններուն մէջ։ Օսմանեան զօրքերու ներխուժումը Ռուսական կայսրութեան եւ Պարսկաստանի տարածք կը մեծցնէ հայոց հանդէպ բռնութիւններու շրջանները. Նոյեմբեր 1914-էն Ապրիլ 1915, ինկած ժամանակահատուածին մէջ կը կողոպտուին 4,000-5,000 հայկական գիւղեր եւ ընդհանուր առմամբ կը սպաննուի 27,000 հայ եւ մեծ թիւով ասորիներ։

Արեւելեան ռազմաճակատին՝ Սարիղամիշի մօտ, 1915-ին Էնվերի զօրքերը պարտութիւն կը կրեն ռուսական զօրքերուն կողմէն։ Իբրեւ արդիւնք, օսմանեան բանակը կը շպրտուի Թաւրիզէն եւ Խոյէն։ Ռուսական բանակին յաղթանակին էականօրէն կ'օգնեն Ռուսական կայսրութեան մէջ բնակող հայ կամաւորականներուն գործողութիւնները, որոնք կ'ազդեն Իթթիհատի մէջ հայերուն մասին ընդհանուր պատկերացում կազմելուն։

հայոց տեղափոխումը Մեզիրէի բանտ թուրք զինուորներու կողմէն։ Խարբերդ, Հայաստան, Օսմանեան կայսրութիւն, Ապրիլ, 1915։

Էնվեր հրապարակայնօրէն շնորհակալութիւն կը յայտնէ Թուրքիոյ հայերուն Սարիղամիշի ճակատամարտին ընթացքին հաւատարմութեան համար՝ նամակ յղելով Գոնիայի արքեպիսկոպոսին։ Էրզրումէն Կոստանդնուպոլսոյ ճամբուն վրայ, ան նոյնպէս երախտագիտութիւն կը յայտնէ հայերուն՝ «Օսմանեան կառավարութեան ամբողջական նուիրուածութեան» համար։ Բայց Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, Էնվեր «Թանին» թերթին խմբագիրին եւ Օսմանեան խորհրդարանի փոխնախագահին կը յայտարարէ, որ պարտութիւնը հայոց դաւաճանութեան արդիւնքն էր, եւ եկած է ժամանակը արեւելեան շրջաններէն հայերը արտաքսելու։ Պատմագէտ Ստ. Աստուրեան դիրքորոշման նմանատիպ փոփոխութիւնը կը դիտարկէ իբրեւ՝ Էնվերի սեփական հեղինակութիւնը փրկելու փորձ եւ պարտութեան համար արդարացում։ Փետրուարին, օսմանեան հայերուն դէմ կը ձեռնարկուին արտակարգ միջոցներ։ Մինչեւ ցեղասպանութիւն երիտթուրքերը կը սկսին հայերուն եւ կայսրութեան տարածքին մէջ գտնուող այլ քրիստոնեաներուն զինաթափումն ու ոչնչացումը։ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծառայող քրիստոնեաները պարտադրաբար կը կատարէին ամէնէն դաժան եւ հիւծալի աշխատանքները։ Այնուհետեւ կը տանէին հեռու վայրեր եւ կը գնդակահարէին զիրենք։ Օսմանեան բանակին շուրջ 100,000 հայ զինուորներ կը զինաթափին, քաղաքացիական հայ բնակչութենէն, կը գրաւուի 1908-էն թոյլատրուած զէնքը։ Ըստ ականատեսներու՝ զինաթափման կը յաջորդէ հայ զինծառայողներու դաժան սպանութիւնը. անոնց վիզերը կը կտրէին եւ ողջ -ողջ կը թաղէին։

Թուրքիոյ մէջ, ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուն այս զինաթափումը կը բնորոշէ իբրեւ հայոց բնաջնջման նախերգանք։ Ֆրանսացի հրապարակախօս Ռենէ Պինոն կը գրէ.

«Հայերու բռնագաղթը լոկ նենգամտօրէն քողարկուած մահուան դատավճիռ էր»։

Կարգ մը քաղաքներու մէջ, իշխանութիւնները կը սպառնային զանգուածային պատիժներով, ինչպէս նաեւ բանտերուն մէջ, իբրեւ պատանդ կը պահէին հարիւրաւոր մարդիկ։ Հայերը կը զինաթափէին եւ դաժանօրէն կը խոշտանգէին։ Հաւաքուած զէնքը յաճախ կը լուսանկարուէր եւ իբրեւ «դաւաճանութեան» ապացոյց կ'ուղարկուէր Իսթամպուլ, որ կը դառնայ հայոց համընդհանուր հետապնդման պատճառներէն մէկը։

Հայոց Տեղահանման Կազմակերպում

Հայոց զինաթափումը հնարաւոր կը դարձնէ Օսմանեան կայսրութեան հայկական ազգաբնակչութեան դէմ պարբերական գործողութիւնը, որ կը ներառէր հայոց համընդհանուր տեղահանումը դէպի անապատ, ուր անոնք դատապարտուած էին մահուան կողոպտիչ աւազակախումբերէն կամ սովէն ու ծարաւէն։ Տեղահանման կ'ենթարկուին կայսրութեան գրեթէ բոլոր հիմնական կեդրոններու, ինչպէս նաեւ սահմանամերձ շրջաններու հայերը, ինչպէս նաեւ ռազմական գործողութիւններ կը ծաւալին ։

Սկիզբը իշխանութիւնները կը հաւաքեն առողջ տղամարդիկը՝ յայտարարելով, որ բարեացակամ տրամադրուած կառավարութիւնը, մեկնելով ռազմական անհրաժեշտութենէն, կը պատրաստուի հայերը վերաբնակեցնել նոր տուներու մէջ։ Հաւաքուած տղամարդիկ կը բանտարկուին բանտերու մէջ, այնուհետեւ կը քշուին անմարդաբնակ վայրեր եւ կ'ոչնչացուին հրազէնի կամ սառէ զէնքի օգնութեամբ։ Ապա կը հաւաքագրուին ծերունիները, կանայք եւ երեխաները, որոնց նոյնպէս կը յայտնեն, որ անոնք պէտք է վերաբնակին։ Զանոնք կը քշեն շարասիւներով՝ ժանտարմներու հսկողութեան տակ։ Անոնք, որոնք ի վիճակի չէին այլեւս երթալու, կը սպաննէին. բացառութիւն չէին նաեւ յղի կիները։ Ոստիկանները ըստ հնարաւորութեան, կ'ընտրէին երկար երթուղիներ կամ մարդոց կը ստիպէին ետ երթալ նոյն երթուղիով, մինչեւ ծարաւէն ու քաղցէն մեռնէին:

Թալէաթ հրամայած էր սպաննել բոլոր աքսորեալ հայերը՝ ինչպէս տղամարդիկ, այնպէս ալ կիներն ու երեխաները։ Ան բազմաթիւ հեռագիրեր ուղարկած է այդ մասին Հալէպի կուսակալին: Վրայ կը հասնի արտաքսումներու վերջը. «Սկսէ՛ք գործել նախկին հրամաններու համաձայն, եւ այդ կատարեցէ՛ք որքան կարելի է շուտ, Ձեզի արդէն հաղորդուածն է, որ ճեմիյէթի ցուցմունքով որոշուած է լիովին ոչնչացնել Թուրքիոյ մէջ ապրող հայերը։ Ով որ դուրս կու գայ այդ որոշման դէմ, չի կրնար մնալ պաշտօնական դիրքին մէջ։ Ինչքան ալ դաժան ըլլան ձեռնարկուող միջոցները, պէտք է վերջ տրուի հայոց գոյութեան։ Որեւէ ուշադրութիւն մի դարձնէք ո՛չ տարիքին, ո՛չ սեռին եւ ո՛չ ալ խղճմտանքին»։

Տեղահանման առաջին հանգրուանը կը սկսի Ապրիլ 1915-ին Զէյթունի եւ Տորթյոլի հայոց տեղահանմամբ։ 24 Ապրիլին կը ձերբակալուի եւ կ'աքսորուի Իսթամպուլի հայկական վերնախաւը (Այդ օրը երբեմն կ'անուանեն Կարմիր կիրակի), իսկ հետագային՝ նաեւ կայսրութեան այլ համայնքներու յայտնի ներկայացուցիչները կը ձերբակալուին եւ կը տեղափոխուին երկու համակեդրոնացման վայրեր Անգարայի մօտ՝ ղեկավարուելով 24 Ապրիլ 1915-ին, ներքին գործերու նախարար՝ Թալէաթ փաշային արձակած հրամանով։

24 Ապրիլ, 1915-ին ձերբակալուած հայ մտաւորականներէն ոմանք՝
առաջին շարք՝ Գրիգոր Զօհրապ, Դանիէլ Վարուժան, Ռուբէն Զարդարեան, Արտաշէս Յարութիւնեան, Սիամանթօ,
երկրորդ շարք՝ Ռուբէն Սեւակ, Տիգրան Չէօկուրեան, Տիրան Քելէկեան, Թլկատինցի եւ Երուխան

Այդ գիշեր հայ մտաւորականներու առաջին հոսքը՝ թիւով 235 հոգի, կը ձերբակալուիԿոստանդնուպոլսոյ մէջ։ Ձերբակալուածներուն ընդհանուր թիւը այս գործողութեան իբրեւ արդիւնք, կը կազմէ 2345 հոգի։ Տեղահանութեան մասին օրէնքի ընդունումէն ետք՝ 30 Մայիս 1915-ին, ձերբակալուածները կը տեղաբաշխուին ամբողջ կայսրութեան տարածքով, եւ անոնց մեծամասնութիւնը կը սպաննուի։ Շատ քիչեր, ինչպէս՝ Վրթանէս Փափազեան եւ Կոմիտաս կը փրկուին առանձնայատուկ միջամտութեան իբրեւ արդիւնք։ Թէեւ հայերը օրէնքին մէջ չէին յիշուած, բայց պարզ էր, որ օրէնքը գրուած էր անոնց համար։

24 Ապրիլ 1915-ին, ներքին գործերու նախարար Թալէաթ փաշային արձակած հրամանին բնօրինակը

Տեղահանման կ'ենթարկուի նաեւ Ալեքսանտրեթի եւ Ատանայի հայ ազգաբնակչութիւնը։ 9 Մայիսին Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը կ'որոշէ տեղահանել նաեւ արեւելեան Անատոլիոյ համակեդրոնացման ճամբարներու հայերը։ Այն մտահոգութեամբ, որ տեղահանուող հայերը կրնան համագործակցիլ ռուսական բանակին հետ, ապա տեղահանութիւնը պէտք է իրականացուէր դէպի հարաւ, բայց պատերազմական թոհուբոհի մէջ այդ հրամանը չի կատարուիր։ Վանի հերոսամարտէն ետք, կը սկսի տեղահանման չորրորդ հանգրուանը, ըստ որուն պէտք էր տեղահանուէին սահմանամերձ շրջաններուն մէջ եւ Կիլիկիոյ մէջ բնակող բոլոր հայերը։

21 Յունիսին՝ տեղահանումներու եզրափակիչ հանգրուանին, Թալէաթ կը հրամայէ տեղահանել Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան շրջանի տասնեակ գաւառներուն մէջ ապրող «բոլոր հայերը», բացի անոնցմէ, որոնք պետութեան համար պիտանի կը համարուէին։ Տեղահանումը կ'իրականացուէր երեք սկզբունքներու համաձայն՝

1. «տասը տոկոսի սկզբունքը», որուն համաձայն հայերը պէտք էր կազմէին տարածաշրջանի իսլամներուն 10%-ը,
2. տեղահանուածներուն տուներուն թիւը պէտք չէ գերազանցէր յիսունը,
3. տեղահանուածներուն կ'արգիլուէր փոխել նախանշուած վայրերը։

Հայերուն կ'արգիլուէր բանալ սեփական դպրոցներ, հայկական գիւղերը իրարմէ պէտք էր հեռու ըլլային հինգ ժամուան ճամբով։ Հակառակ առանց բացառութեան բոլոր հայերուն տեղահանելու պահանջին՝ Իսթամպուլի եւ Էտիրնէի (Ադրիանապոլսոյ) հայ ազգաբնակչութեան զգալի մասը չի տեղահանուիր այն մտահոգութեամբ, որ օտարերկրեայ քաղաքացիները այդ գործողութեան ականատեսը կ'ըլլան։ Իզմիրի հայկական բնակչութիւնը կը փրկուի նահանգապետ Ռահմի բէկին կողմէն, որ կը կարծէր, թէ հայոց տեղահանումը մահացու վտանգի կ'ենթարկէր քաղաքին առեւտուրը։ 5 Յուլիսին տեղահանման սահմանները արեւմտեան նահանգներու (Անգարա, Էսքիշեհիր եւ այլն), Կիրկուկի, Մոսուլի, Եփրատի հովիտի հաշուին մէկ անգամ եւս կ'ընդարձակուին եւ մօտաւորապէս 13 Յուլիս 1915-ին Թալէաթ կը յայտարարէ, որ տեղահանութիւնը կ'իրականացուի «Հայկական հարցին վերջնական լուծման համար», որ փաստացի կը նշանակէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց հարցին վերացումը։

Առաջին Տեղահանումներ

Մարտ 1915-ի կէսերուն, անգլիա-ֆրանսական ուժերը կը յարձակին Տարտանելի վրայ։ Իսթամպուլի մէջ մայրաքաղաքը Էսքիշեհիր տեղափոխելու եւ տեղի բնակչութիւնը տեղահանելու նախապատրաստական աշխատանքները կը սկսին։ Վախնալով հայոց դաշնակիցներուն միանալէն՝ Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը կը մտադրէր տեղահանել Իսթամպուլի եւ Էսքիշեհիրի միջեւ ինկած ողջ հայ բնակչութիւնը։ Այն ատեն Իթթիհատի կեդրոնական կոմիտէի քանի մը համագումարներ կը կազմակերպուին, որոնց ընթացքին «Յատուկ կազմակերպութեան» ղեկավար Պեհայէտտին Շաքիր ապացոյցներ կը ներկայացնէ արեւելեան Անատոլիոյ մէջ, հայկական խումբերու գործունէութեան վերաբերեալ։ Խորհրդակցութեան ղեկավար Թալէաթ փաշա կատաղի ատելութեամբ կ'ազդարարէ, որ «պէտք է մաքրել հայերուն հաշիւը» եւ կը խոստանայ այդ մէկը իրականացնելու համար ոչինչ խնայել։ Երիտթուրքերու ղեկավար գործիչները (Նազըմ, Շաքիր, Շիւքրի, Ճաւիթ եւ ուրիշներ) միաբերան կը պահանջեն բնաջնջել բոլոր ոչ թուրք ժողովուրդները, ներառեալ՝ քիւրտերն ու արաբները, բայց առաջնահերթութիւն կը համարեն հայերուն ոչնչացումը․

Պէտք է, որ հայ ազգը արմատախիլ ըլլայ, մեր հողին վրայ անհատ մը անգամ չմնայ, հայ անունը մոռցուի, «ոչ-թուրք տարրերը թող ջնջուին, որ ազգութեան եւ կրօնքին ալ պատկանած ըլլան։

Կ'ընդունուի հայոց բնաջնջման որոշումը եւ կը յանձնարարուի կառավարութեան իրականացնել զայն։ Կը կազմուի այդ հարցով զբաղող գործադիր կոմիտէ (բժիշկ՝ Նազըմ, բժիշկ Պեհայէտտին Շաքիր ու լուսաւորութեան նախարար Միտհաթ Շիւքրի) եւ լիազօրներ կը կարգուին վիլայեթներու մէջ։ Կը յանձնարարուի՝ հայերը բնաջնջել բոլոր միջոցներով։ Թալէաթի գլխաւորութեամբ կը ստեղծուի հայոց բնաջնջման տաս հազարանոց յատուկ կազմակերպութիւն մը՝ «Թեշքիլաթը մահսուսէ» լայն ճիւղաւորմամբ (50-ական հոգիով), եւ համապատասխան հրահանգներ կ'ուղարկուին բոլոր նահանգները։ 18 Փետրուար 1915-ի գաղտնի հրահանգին մէջ ըսուած էր.

«Ճեմիյեթը Իթթիհատի կեդրոնը Թուրքիոյ մէջ ապրող բոլոր հայերը, առանց անհատ մը ողջ ձգելու, փճացնել որոշած եւ այս մասին կառավարութեան ընդարձակ իրաւասութիւններ տուած է։ ․․․Պիտի չթոյլատրուի, որ հայ մը օգնութեան եւ պաշտպանութեան արժանանայ»։

15 Ապրիլին Թալէաթի, էնվեր փաշայի ու Նազըմի ստորագրութեամբ տեղական իշխանութիւններուն կ'ուղարկուի հայերուն համատարած բռնագաղթի ու ջարդերու կազմակերպման հրաման, ուր նշուած Էր․

Իսլամ եւ թուրք ժողովուրդը ներկայացնող կառավարութիւնը եւ «Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն» կոմիտէն, միացած ուժերով, ինչ որ ալ պատահի, որեւէ հաշտութեան սեղանի վրայ, որեւէ ձեւով հայկական հարցի մը դրուիլը կանխելու համար, օգտուելով պատերազմին մեզի բերած սա անկախութենէն, որոշեցինք վերջնական հաշուեհարդարի ենթարկել զայն, բնաջնջելով անհարազատ այդ տարրը, քշելով զանոնք դէպի Արաբիոյ անապատները, համաձայն տրուած մեր գաղտնի հրահանգին․․․ Արդ, կառավարութիւնը ու Իթթիհատի մեծ կոմիտէն կոչ կ'ընենք ձեզի եւ ձեր հայրենասիրութեան եւ կը հրամայենք, որ ձեր բոլոր տրամադրելի ուժերով աջակցիք «Միութեան եւ յառաջադիմութեան» տեղական մարմիններու, որոնք 24 Ապրիլի արեւածագէն սկսեալ, գաղտնի ծրագիրի մը համաձայն, գործադրութեան պիտի դնեն այս հրամանը։ Որեւէ պաշտօնատար ու անհատ, որ կը հակառակի այս սրբազան ու հայրենասիրական գործին ու չի տրամադրուիր իրեն յանձնուած պարտականութեան եւ որեւէ ձեւով այս կամ այն հայը պաշտպանելու կամ պահելու փորձ կ'ընէ, հայրենիքին եւ կրօնքին թշնամի կը նկատուի եւ ըստ այնմ ալ կը պատժուի։

Երիտթրքական կառավարիչները պատերազմի սկիզբէն ձեռնամուխ կ'ըլլան հայոց բնաջնջման գործին։ Առաջին ծանր հարուածը կը տրուի թրքական «Սեֆերպերլիք»ով (զօրահաւաք), որ իսկական պատուհաս կը դառնայ հայոց գլխուն։ Մինչ այդ բանակին մէջ, գտնուող հայ զինուորականներուն (1908-ի յեղաշրջումէն ետք, քրիստոնեաները եւս ենթակայ էին զինուորական ծառայութեան) կը միանան բազմահազար զօրակոչիկներ (18-45 տարեկան բոլոր «ռազմունակ» տղամարդիկ), որոնք մուտք կը գործեն աշխատանքային գումարտակներու (ամելէ թապուրի) մէջ (կը փոխադրէին բեռներ, ճամբաներ կը շինէին եւ այլն) եւ մաս-մաս կ'ոչնչացնեն։ Թրքական կառավարութիւնը կարգադրած էր սպաննել օսմանեան բանակի բոլոր հայ զինուորականները։ Ահա ռազմական նախարար էնվեր փաշայի հրամանը, ուր ըսուած էր․

Կայսերական բանակներուն մէջ ծառայող բոլոր հայ անհատները, առանց դէպքի մը տեղի տալու՝ իրենց զօրաբաժիններէն զատելով, ընդհանուրին աչքէն հեռու ծածուկ վայրերու մէջ գնդակահար պիտի ըլլան։

Գազանաբար կը հոշոտուի 60,000 հայ զինուորական։ Թրքական զօրահաւաքը կ'ուղեկցուէր համատարած շուրջկալներով, որոնց ատեն մարդոցմէ «զէնքեր» հաւաքելու եւ պատերազմական տուրք գանձելու պատրուակով կ'աւերուէին հայերուն տուները, կը կողոպտուէր անոնց ունեցուածքը, կը ձերբակալուէին ու կ'աւերուէին շատերը։ Ռուսական հետախուզութիւնը 15 Մարտ եւ 3 Ապրիլ 1915-ին, Թուրքիոյ վերաբերեալ կը հաղորդէր․

Ամբողջ երկրին մէջ, տեղի կ'ունենան հայերու ձերբակալութիւններ․․․ Կոտորածներ էրզրումի, Տորթյոլի, Զէյթունի եւ շրջակայքին մէջ։ Արիւնալի ընդհարումներ՝ Պիթլիսի, Վանի եւ Մշոյ մէջ․․․ բռնութիւններ, թալան, սպանութիւններ Ակնի եւ ամբողջ Փոքր Հայքի մէջ։ Ժողովուրդի տնտեսական քայքայում եւ ընդհանուր կոտորած։

Շաքիրի, որ կը պնդէր, որ «ներքին թշնամին» ոչ պակաս վտանգաւոր է, քան «արտաքին թշնամին», կը տրուին լայն իրաւասութիւններ։ Մարտի վերջին եւ Ապրիլի սկիզբին «Յատուկ կազմակերպութիւնը» կը փորձէ կազմակերպել Էրզրումի հայոց ջարդերը եւ հակահայկական քարոզչութեան համար նահանգ կ'ուղարկէ Իթթիհատի ամէնէն գլխաւոր գործակալները, ինչպէս՝ Ռեշիտ բէկը (թրք.՝ Reşit Bey), որ աւելի դաժան ձեւերով՝ ներառեալ ձերբակալութիւններն ու կտանքները, Տիարպեքիրի մէջ, զէնք կը փնտռէր, այնուհետեւ կը դառնայ հայոց ամէնէն մոլեռանդ մարդասպանը։ Թաներ Աքչամի կարծիքով հայոց զանգուածային տեղահանութեան որոշումը ընդունուած էր Մարտին, բայց այն փաստը, որ «Իսթամպուլէն տեղահանութիւնը այդպէս ալ չ'ըլլար», կը նշանակէ, որ այդ պահուն հայոց ճակատագիրը կախուած էր պատերազմի հետագայ ընթացքէն։

Հակառակ երիտթուրքերու պնդումներուն, որ հայոց տեղահանութիւննները կը պատասխանէին Արեւելեան ռազմաճակատին ընթացքին հայոց անհնազանդութեան, Ճեմալի ղեկավարութեամբ առաջին տեղահանութիւնները կը կատարուին ոչ թէ Արեւելեան ռազմաճակատին հարեւան շրջաններուն մէջ, այլ Անատոլիոյ կեդրոնէն դէպի Սուրիա: Եգիպտական գործողութիւններուն մէջ, պարտութենէն ետք ան Զէյթունի եւ Տորթյոլի բնակչութիւնը կ'որակէ «հնարաւոր վտանգաւոր» եւ դաշնակիցներու հնարաւոր յառաջխաղացման պարագային կ'որոշէ փոխել իրեն ենթակայ տարածքներու ժողովուրդը՝ առաջարկելով հայոց առաջին տեղահանութիւնները: Հայոց տեղահանութիւնները կը սկսին Զէյթուն քաղաքէն 8 Ապրիլ-ին, որուն բնակչութիւնը դարերով ունէր մասնակի անկախութիւն եւ թրքական իշխանութիւններուն հետ կը գտնուէր առճակատման մէջ։ իբրեւ հիմնաւորում՝ կը բերուէր իբր Զէյթունի հայոց եւ ռուսական ռազմական շտաբի մէջ գաղտնի համաձայնութեան տեղեկատուութիւնը, բայց Զէյթունի հայերը ոչ մէկ թշնամական քայլ չէին ձեռնարկած։

Փախստական հայ կիներ՝ սատկած ձիու մարմինի մօտ Տէր-Զօրի համակեդրոնացման ճամբարին:

Քաղաք կը մտնէ երեք հազար թուրք զինուոր։ Թուրք զինուորներու վրայ յարձակած Զէյթունի երիտասարդ տղամարդոցմէ մաս մը, ներառեալ քանի մը դասալիք, կը փախչի հայկական եկեղեցի եւ ինքնապաշտպանութիւն կը կազմակերպէ՝ ըստ հայկական աղբիւրներու՝ վերցնելով 300 զինուոր (թուրքերը կը նշեն մէկ մայոր եւ ութ զինուոր), բայց եկեղեցին կը գրաւուի։ Հայկական կողմի հաղորդումով զինուորներու վրայ յարձակումը վրէժ էր հայկական գիւղերուն մէջ, այդ նոյն զինուորներու անհարիր կեցուածքին դիմաց։ Զէյթունի հայութեան մեծ մասը ապստամբներուն չէր աջակցեր, հայ համայնքի ղեկավարները ապստամբները կը համոզէին յանձնուելու եւ կառավարական զօրքերուն թոյլ կու տան հաշուեհարդար տեսնելու անոնց հետ։ Բայց օսմանեան պաշտօնեաներուն մէկ մասը միայն պատրաստ էր ընդունելու հայոց հաւատարմութիւնը, մեծամասնութիւնը կը համոզուի, որ Զէյթունի հայերը կը համագործակցին թշնամիին հետ։ Ներքին գործերու նախարար Թալէաթ Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքին շնորհակալութիւն կը յայտնէ դասալիքները բռնելու գործին մէջ, հայ բնակչութեան աջակցութեան համար, բայց աւելի ուշ հաղորդագրութիւններուն մէջ, ատիկա կը ներկայացնէ իբրեւ օտար տէրութիւններու հետ հայկական ապստամբութեան մէկ մասը. տեսակէտ մը, որ ընդունելի է թրքական պատմագրութեան կողմէն։ Հակառակ անոր, որ հայկական բնակչութեան մեծ մասը կողմ չէր օսմանեան բանակին ընդդիմանալուն, բայց այնուամենայնիւ անոնք եւս կը տեղահանուին դէպի Գոնիա եւ Տէր Զօրի անապատ, ուր հայերը կա՛մ կը սպաննէին, կա՛մ կը ձգէին, որ մեռնէին սովէն ու հիւանդութիւններէն։ Զէյթունէն ետք, նոյն ճակատագրին կ'արժանանան Կիլիկիոյ միւս քաղաքներու բնակիչները։ Տեղահանութիւնները տեղի կ'ունենան Վանի դէպքերէն առաջ, որոնք օսմանեան իշխանութիւնները կ'օգտագործէին հակահայկական քաղաքականութիւնը հիմնաւորելու համար։ Օսմանեան կառավարութեան գործողութիւնները իրենց ծաւալներով ակնյայտօրէն անգերազանցելի էին, բայց անոնք չէին ընդգրկեր կայսրութեան ողջ տարածքը։ Զէյթունի հայոց տեղահանութիւնը լոյս կը սփռէ ցեղասպանութեան կազմակերպման ժամկէտներու հետ կապուած կարեւոր հարցի մը վրայ: Հայոց որոշ մասը կ'աքսորուի Գոնիա քաղաք, որ հեռու կը գտնուէր Սուրիայէն ու Իրաքէն. տեղեր, ուր աւելի ուշ հիմնականին մէջ, կը տեղահանուին հայերը։ Ճեմալ կը պնդէր, որ անձամբ ընտրած է Գոնիան, այլ ոչ թէ Միջագետքը, իբր թէ, որպէսզի զինամթերքի տեղափոխման համար արգելքներ չստեղծուին։ Բայց Ապրիլէն ետք եւ Ճեմալի իրաւասութիւններէն դուրս տեղահանուած հայոց մէկ մասը կ'ուղղուէր Գոնիա, որ կը նշանակէր, թէ տեղահանման ծրագիրը կար արդէն Ապրիլ 1915-ին։

Վանի Հերոսամարտը

Սարիղամիշի պարտութենէն ետք, Վան քաղաքը ռազմավարական մեծ նշանակութիւն ունէր ոչ միայն թուրքերու, այլեւ ռուսերու համար։ 1914-էն, Հ.Յ.Դ.-ն, քաղաքին մէջ մեծ ազդեցութիւն ունենալով, գաղտնի, մեծ թիւով զինամթերք պաշարած էր։ Անդրանիկի հրամանատարութեամբ ռուսական կամաւորականներու՝ Սարային մօտենալէն Օսմանեան իշխանութիւնները դաշնակցականներէն կը պահանջեն յանձնել թրքական բանակէն փախած հայ դասալիքները, քաղաքը կը կտրեն հեռախօսային կապէն եւ կը սկսին տեղի բնակչութենէն շորթումները։ Փետրուար 1915-ին, Վանի մէջ՝ կայսրութեան միակ շրջանին մէջ, ուր հայերը մեծամասնութիւն կը կազմէին, նահանգապետ կը նշանակուի Էնվերի աներձագը՝ Ճեւտէթ բէկ, որ նշանաւոր էր բռնութիւններու հանդէպ իր հակումներով եւ զէնքի հաւաքագրման ատեն հայոց ահաբեկումներով։ Ճեւտէթ նոր վերադարձած էր Պարսկաստանի անյաջող արշաւանքէն, եւ իրեն կ'ուղեկցէր քանի մը հազար քիւրտ ու չերքէզ ոչ կանոնաւոր զինուորներ, այսպէս կոչուած «մսագործի գումարտակները»։ Թրքական կառավարութիւնը 1914-ին,կը պնդեն, որ Վանի մէջ հայեր ու քանի մը պարսկական ցեղեր կը զինեն Թուրքիոյ թշնամիները։ Վանի հայ ղեկավարները կը փորձեն հանգստացնել իշխանութիւնները եւ հաւատարմութիւն կը յայտնեն Ճեւտէթին։ Մարտ 1915-ի սկիզբը Ճեւտէթ Շատախի հայերէն մահուան եւ աքսորի սպառնալիքով կը պահանջէ 18-45 տարեկան բոլոր տղամարդիկը (4,000 տղամարդ, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ դասալիքներ) բանակին մէջ, աշխատելու համար։ Հայերը կը տրամադրեն միայն 400 հոգի, իսկ մնացեալին փոխարէն կ'առաջարկեն վճարել այսպէս կոչուած «ազատման հարկ» (բանակին մէջ, ծառայելու փոխարէն օրէնքով թոյլատրուած որոշակի գումարի վճարում), որ կը մերժուի Ճեւտէթին կողմէն։ Միջադէպ մըն ալ տեղի կ'ունենայ, երբ Ճեւտէթ հայ-թրքական ութ հոգինոց խումբ մը կ'ուղարկէ Շատախ գիւղ, ուր պէտք է քննարկէին հայը բանտին մէջ պահելու պատմութիւնը։ Ճամբան խումբին բոլոր չորս հայ անդամները կը սպաննուին։ 17 Ապրիլին Ճեւտէթ «մսագործի գումարտակները» կ'ուղարկէ վերացնելու Շատախի հայերը, բայց անկարգապահ զօրքը կը յարձակի մօտակայ գիւղերուն վրայ։

Զանգուածային սպանութիւնները կը սկսին 19 Ապրիլին, երբ Վանի շրջակայքը, կը սպաննուի շուրջ 2,500 հայ, իսկ յաջորդող քանի մը օրերուն՝ եւս 50,000: Հայոց վրայ յարձակումները կը հրահրուէին Իթթիհատի կողմէն, որ հետագային կը խոստանան Վանի երկու ժեներալ-նահագապետերը՝ Իպրահիմ Արուաս եւ Հասան Թաշին։ Իսլամներուն մահուան սպառնալիքով արգիլուած էր օգնել հայերուն։ Վանի հայերը, սպասելով յարձակման, քանի մը շաբաթ կ'ամրացնեն քաղաքին իրենց հատուածը եւ չորս շաբաթներու ընթացքին, արդիւնաւէտ դիմադրութիւն կը ցուցաբերեն։ Վանի հայ բնակչութիւնը կը կազմէր մօտաւորապէս 30, 000 հոգի, որոնցմէ միայն 1,500-ը զինուած էր։ Զէնքը շատ յաճախ կ'ըլլար ինքնաշէն տարբերակով։ 16 Մայիսին, երբ ռուսական բանակը կը մօտենայ Վանի, թուրքերը հարկադրուած կը հեռանան, եւ ռուս հրամանատար Նիքոլաեւ Վանի մէջ, կը հռչակէ հայկական կառավարումը։ Վեց շաբաթէն, ռուսերը կը պահանջեն տանիլ այն հայերը, որոնք կրնային հեռանալ։

Վանի իրադարձութիւնները նախապէս մշակուած բնոյթ չունէին, հայերը կը փորձէին հնարաւոր փախուստի միջանցք պահել դէպի Պարսկաստան, իսկ Ճեւտէթ պատժամիջոցներ կ'օգտագործէր իրեն տեսանելի «հայկական վտանգը» ճնշելու համար։ Անոր գործողութիւնները այն ատենուան համար բնորոշ չէին։ Նոյն ժամանակահատուածին մէջ, տեղին կ'ունենան նաեւ Պիթլիսի քիւրտերու եւ Պաշկալէի ասորիներու ապստամբութիւնները:

Տեղահանութիւններու Շարունակութիւն

ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի հեռագիրը պետութեան (16 Յուլիս 1915, ) կը նկարագրէ հայոց բնաջնջումը իբրեւ «ռասայական բնաջնջման կազմակերպուած փորձ»:

Օսմանեան պաշտօնեայ Սահիտ Ահմետի կողմէն Տրապիզոնէն հայոց տեղահանման նկարագրութիւնը. Սկիզբը, օսմանեան պաշտօնեաները կը խլեն երեխաները, որոնցմէ շատերը կը փորձէ փրկել Տրապիզոնի ամերիկեան հիւպատոսը։ Տրապիզոնի իսլամները նախազգուշացուած էին հայերը պաշտպանելու պարագային, մահապատիժի ենթարկելու մասին։ Աւելի ուշ, կ'առանձնացնեն տղամարդիկը՝ յայտարարելով, որ անոնք պէտք է մասնակցին աշխատանքներուն։ Կիները եւ երեխաները պահապաններու հսկողութեամբ եւ անվտանգութեան երաշխիքներով կը տարագրուին Մոսուլի ուղղութեամբ, որմէ ետք, տղամարդիկ քաղաքէն կը հանուին ու կը գնդակահարուին նախապէս փորուած խրամատներու մէջ։ Կիներուն եւ երեխաներու վրայ կը կազմակերպուին «չեթերու» յարձակումներ, որոնք կը կողոպտէին ու կը բռնաբարէին կիները, ապա՝ կը սպաննէին զանոնք։ Զինուորականները յստակ հրաման ունէին չխանագարելու «չեթերու» գործողութիւնները։ Ընտրուած երեխաները նոյնպէս կը տարագրուին ու կը սպաննուին։ Ամերիկեան հիւպատոսին խնամակալութեան տակ գտնուող երեխաները, կ'ընտրուին իբր թէ Սեբաստիա ուղարկելու համար, նաւակներով ծով կը հանուին, կը սուինահարուին, մարմինները կը դրուին պարկերու մէջ եւ կը նետուին ծով։ Քանի մը օրէն, կարգ մը մարմիններ կը գտնեն Տրապիզոնի ափերուն մօտ։ Յուլիս 1915-ին Սահիտ Ահմետին կը հրամայեն ուղեկցիլ Տրապիզոնի հայոց վերջին խումբին՝ կազմուած 120 տղամարդոցմէ, 400 կիներէ եւ 700 երեխաներէն։ Սկիզբը՝ խումբէն կ'առանձնացուին տղամարդիկ, աւելի ուշ Սահիտ Ահմետի կը յայտնեն, որ անոնք բոլորը սպաննուած են։ Ամբողջ ճամբան կային հազարաւոր հայերու մարմիններ։ «Չեթերու» քանի մը խումբեր կը փորձեն խումբէն վերցնել կիները եւ երեխաները, բայց Սահիտ Ահմետ կը հրաժարի յանձնել տալ հայերը։ Ճամբան ան մօտաւորապէս 200 երեխայ կու տայ իսլամ ընտանիքներու, որոնք կը խոստանան հոգ տանիլ անոնց։ Կամախի մէջ, Սահիտ Ահմետ հրաման կը ստանայ հայերը պահպանել, մինչեւ այն ատեն, որ անոնք ողջ են։ Ան կը յաջողի հայերու այդ խումբին միացնել Էրզրումէն եկող խումբը, որ կը գլխաւորէր ոստիկանութեան ներկայացուցիչ Մուհհամէտ Էֆենտին։ Այնուհետեւ Էֆենտին Սահիտ Ահմետի կը յայտնէ, որ այդ խումբը հասած է Եփրատի ափերը, ուր առանձնացուած է խումբէն եւ ոչնչացուած՝ «չեթ» հրոսակներու կողմէն։ Գեղեցիկ հայ աղջիկները պարբերաբար հրապարակայնօրէն կը բռնաբարուէին, ապա՝ կը սպաննուէին, տրապիզոնեան պաշտօնեաներու կողմէ: Հայոց սպանութիւններու կազմակերպիչներէն՝ Սահիտ Ահմետ կը տեղեկացնէր Էրզրումի մէջ Պեհայէտտին Շաքիրին, Տրապիզոնի մէջ՝ Նայիլ բէկին եւ Կամախի՝ Երզնկայի խորհրդարանի անդամներուն։ «Չեթերու» կեդրոնականը կը գտնուէր՝ Կամախ։

Եթէ ընդհանուր տեղահանութիւնները նախապէս ծրագրուած չէին, այնուամենայնիւ Մարտ 1915-ին խորհրդակցելէն ետք Իթթիհատի ներկայացուցիչները կը սկսին քարոզել հայոց զանգուածային սպանութիւնները։ Վանի իրադարձութիւնները եւ ըստ թրքական պաշտօնական վիճակագրութեան՝ 150,000 իսլամներու սպանութիւնները (Խալիլ Պերքթայ կը ներկայացնէ հայոց կողմէն 1915-ին, Անատոլիոյ մէջ, սպաննուած 12, 000 իսլամներու թիւը) նոյնպէս իբրեւ առիթ կ'օգտագործուին իշխանութիւններուն կողմէն հակահայ գործողութիւններուն համար։ 24 Ապրիլ 1915-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, կը ձերբակալուին 235 երեւելի հայեր, որոնք հետագային կ'աքսորուին։ Անոնց կը հետեւի 600 հայերու ձերբակալութիւնը, այնուհետեւ 5000-ի։ Անոնց մեծամասնութիւնը կը սպաննուի Իսթամպուլի մերձակայքը։ Այս գործողութիւնները որեւէ հիմք չունէին, եւ ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի հետ զրոյցի մը ընթացքին, Թալէաթը այս գործողութիւնները կը բնութագրէ իբրեւ «ինքնապաշտպանութիւն»։ 30 Մայիս, 1915-ին Օսմանեան կայսրութեան նախարարներուն խորհուրդով կ'ընդունուի Տեղահանութեան մասին օրէնքը, ըստ որուն ռազմական հրամանատարութիւնը լիազօրուած ճնշած էր բնակչութեան զինուած ապստամբութիւնները եւ տեղահանած դաւաճանութեան կամ լրտեսութեան մէջ կասկածուողները։ Օրինակ հաղորդելու նպատակով, կը նախատեսուէին տեղահանուածներուն պահակներ եւ կորսնցուցած ունեցուածքի փոխհատուցում տրամադրել, բայց գործնականին մէջ այս պայմաններէն ոչ մէկը չ'իրականանար: Հայոց բնաջնջման գործին մէջ, գլխաւոր դերակատարութիւնը ունէր Էրզրումի մէջ տեղակայուած «Յատուկ կազմակերպութիւնը» (օսման.՝ تشکیلات مخصوصه), որ ունէր մինչեւ 34,000 անդամ, որոնց գերակշիռ մասը կը կազմէին «չեթերը»՝ բանտերէն ազատ արձակուած յանցագործները։ «Յատուկ կազմակերպութիւնը» անմիջապէս կ'ենթարկուէր Թալէաթին։ Առաջին անգամ ան ինքզինք կը ցուցադրէ 1914 -ին, ռուսական զօրքերու նահանջի շրջաններուն մէջ, հայոց դէմ բռնութիւններուն ատեն՝ Վանի դէպքերէն վեց ամիս առաջ, որ հայոց տեղահանութեան պաշտօնական պատճառը կ'ըլլայ։ Զանգուածային սպանութիւններուն մէջ, գործօն մասնակցութիւն կ'ունենայ նաեւ երկիրի յատուկ ծառայութիւնները ղեկավարող եւ մահուան յատուկ գումարտակներ ստեղծած Պեհայէտտին Շաքիրը։

18 Ապրիլին Էրզրումի մերձակայքը, տեղի կ'ունենայ թրքական զանգուածային հանրահաւաք մը, որուն ընթացքին, հայերը կը մեղադրեն դաւաճանութեան մէջ, իսկ անոնց օգնող իսլամները կը նախազգուշացնեն, որ անոնք նոյնպէս կը կիսեն հայոց ճակատագիրը։ Յաջորդող շաբաթներու ընթացքին, Էրզրումի նահանգի հայերը թրքական յարձակումներու առարկայ կը դառնան։ Մայիսի կէսերուն ջարդեր տեղի կ'ունենան Խնուսի մէջ եւ անոր մերձակայքը, ուր կը սպաննուի 19,000 հայ։ Նահանգի միւս գիւղերուն հայերը կը տեղահանուին Էրզրում, անոնցմէ շատերը կը մահանայ անօթութենէն, ծարաւէն եւ տանջալլկութենէն, իսկ ողջ մնացածները Կամախի կիրճի լանջերէն կը նետեն գետը։ Էրզրումի 65,000 հայ բնակչութեան մեծամասնութիւնը Յունիս-Յուլիս 1915-ին, կը տեղահանուի կամ կը սպաննուի Կամախի կիրճերուն մէջ, մնացեալները կը տեղահանեն Հալէպ կամ Մուսուլ, ուր քանի մը հոգի կը յաջողի ողջ մնալ։ Էրզրումի մէջ, կը ձգեն շուրջ 100 հայ, որոնք կ'աշխատէին ռազմական կարեւորագոյն հարցերուն մէջ։ Երզնկայի հայերը նոյնպէս հիմնականին մէջ, կը սպաննուին Կամախի կիրճերուն մէջ։ Պեյպուրթի՝ Էրզրումի նահանգին եւս մէկ քաղաքի հայերէն սկիզբը՝ դրամ կը վերցնեն եւ երիտասարդ աղջիկներուն՝ անվտանգութեան երաշխիքներ կու տան, ապա անոնց վրայ կը յարձակին «չեթերը»։ Դէպի Երզնկա ետ փախչողները կը գնդակահարեն ոստիկանները։

Օրտուէն կիները եւ երեխաները Սամսոն տեղափոխուելու պատրուակով կը բարձրացնեն բեռնանաւերը, ապա, կը տարուին բաց ծով եւ նաւէն դուրս կը նետուին։ Կարմիր մահիկի հիւանդանոցի հայուհիները կ'անարգուին. Տրապիզոնի նահանգապետը կը բռնաբարէր զանոնք եւ կը պահէր իբրեւ հարճեր։ Թրքահայաստանի հարաւային մասը հայերէն կը մաքրուի։ Հակառակ Պիթլիսի հայոց օրինապաշտութեան՝ Ճեւտէթ սկիզբը՝ անոնցմէ փրկագին կը պահանջէ, ապա շատերը կախաղան կը բարձրացնէ։ 25 Յուլիսին քաղաքը կը շրջապատուի Ճեւտէթի զօրքերուն կողմէն, եւ կարճ պաշարումէն ետք քաղաքին հայկական մասը անձնատուր կ'ըլլայ։ Տղամարդիկ կը սպաննուին, իսկ երիտասարդ աղջիկներուն կու տան տեղացի թուրքերուն ու քիւրտերուն, մնացեալ հայ բնակչութիւնը, կ'ուղարկուի հարաւ, որոնք խեղդամահ կ'ըլլան Տիգրիսի մէջ։ Պիթլիսի մէջ, ընդհանուր առմամբ կը սպաննուի 15,000 հայ, անոնց տուները կը տրուին թուրք եւ քիւրտ մուժահիրներուն։

Միաժամանակ սպանդի կ'ենթարկուի Պիթլիսի շրջակայ գիւղերու հայ բնակչութիւնը։ Պիթլիսէն ետք, Ճեւտէթ կ'ուղեւորուի Մշոյ նահանգ, ուր թուրքերու ու քիւրտերու մայիսեան յարձակումներէն ետք, կը տիրէր ժամանակաւոր խաղաղութիւն։ Ճեւտէթի՝ նահանգ այցելելէն ետք, կը սկսին հայութեան ղեկավարներու կտտանքները, տղամարդիկ կը սուինահարուին, կիները եւ երեխաները կը փակուին ախոռներուն մէջ եւ ողջ-ողջ կը հրկիզուին։ Ապա, Ճեւտէթն ու թուրք-քրտական ջոկատները կը յարձակին Սասունի հայութեան վրայ, որոնք կը պաշտպանուին, մինչեւ որ կը վերջանայ զինամթերքն ու սնունդը։ Սեւ ծովու ծովափնեայ քաղաքներուն մէջ, հայերը նաւերու մէջ կը նստեցնեն, այնուհետեւ ջրախեղդ կ'ընեն։ Բնաջնջման կ'ենթարկուին նաեւ աւետարանական եւ կաթողիկէ դաւանանքի հայերը։ Խարբերդի մէջ, 13,000 հայ զինուորներու հետ կը սպաննուի նաեւ ամերիկացի միսիոնարներու կողմէն հիմնադրուած Եփրատ վարժարանի ուսանողներն ու դասախօսները։ Նոյն բախտին կ'արժանանան նաեւ՝ Մերզիֆոնի հայերը, ուր ամերիկեան աւետարանական միսիոնարներու ղեկավարութեամբ կը գործէր Անատոլիոյ վարժարանը։ Մարզուանի 12, 000 հայոց մեծամասնութիւնը տեղահանելէն ետք, վարժարանի նախագահը ամերիկեան դեսպանի միջոցով Էնվերէն ու Թալէաթէն վարժարանի անդամներուն համար անվտանգութեան երաշխիքներ կը ստանայ, բայց նահանգապետը կը յայտարարէ, որ ինք տեղեակ չէ երաշխիքներու մասին եւ մնացեալ հայերը կը տարհանէ անապատ, ուր անոնք կը մահանան։ Տեղահանման կ'ենթարկուին նաեւ Անգարայի հայերը, որոնց մեծ մասը կաթողիկէ էր։

1900 -ին ծնած Թագուհի Լեւոնեանի յուշերէն։ Բալուէն Տիգրանակերտ (Տիարպեքիր) մեզ կը տանջէին, եւ մենք կը տանջուէինք։ Չկար հաց ու ջուր։ Մօրս պայուսակին մէջ, ինչ-որ բան կար, որ ան երբեմն մեզի կու տար։ Մենք 10-15 օրուան ընթացքին, ամբողջ օրը կը քալէինք։ Ոտքերուս կօշիկներ չէին մնացած։ Վերջապէս մենք հասանք Տիգրանակերտ։ Հոն մենք լուացուեցանք, մեր մօտ եղած չոր հացը թրջեցինք եւ կերանք։ Շշուկներ տարածուեցան, որ նահանգապետը հայերէն կը պահանջէ 12-ամեայ գեղեցիկ աղջիկ մը.. Գիշերը անոնք լապտերներով եկան՝ փնտրելու այդպիսի աղջիկ մը։ Գտան զինք, խլեցին ողբացող մօրմէն եւ ըսին, որ զինք յետոյ կը վերադարձնեն։ Աւելի ուշ անոնք գրեթէ մեռած երեխան վերադարձուցին, սոսկալի վիճակի մէջ՝ զինք ձգելով մօր ծունկներուն։ Մայրը աղեկտուր կ'ողբար, իսկ երեխան, չկարենալով հանդուրժել տեղի ունեցածին, մահացաւ։ Կիները չէին կրնար հանգստացնել մայրը։ Վերջապէս կանայք փորձեցին ոստիկանի մը զէնքով փոս մը փորել եւ թաղեցին աղջիկը։ Հոն մեծ պատ մը կար, եւ իմ մայրս ու քանի մը կիներ անոր վրայ գրեցին. «Հոս թաղուած է Շուշանը»։

Ի տարբերութիւն այլ տեղահանութիւններու, որոնք տեղի հայ համայնքներու շրջանակներուն մէջ, չէին տարբերիր իշխանութիւններու տեսանկիւնէն անմեղներուն «մեղաւորներէն», Կիլիկիոյ տեղահանութիւնները արդէն տարբերութիւն չէին դներ հայ յեղափոխական եւ այլ համայնքներու միջեւ։ Այս տեղահանութիւնները կապ չունէին նաեւ սահմանի մօտիկութենէն եւ կը վերաբերէին Օսմանեան կայսրութեան բոլոր հայերուն։ Այս տեղահանուածներուն չէին տրամադրեր սնունդ, որ փաստացի կը նշանակէր սովամահութիւն։ Անոնք պաշտպանուած չէին եւ ճամբան կ'ենթարկուէին օսմանեան անկանոն ուժերու, քիւրտերու, չերքէզներու եւ այլ իսլամական ցեղերու կողոպուտին ու բռնութիւններուն, որուն իբրեւ արդիւնք, անապատին մէջ գտնուող վերջնակէտ կը հասնէր տարհանուողներուն մօտաւորապէս 20%-ը միայն։ Նոյն բանը տեղի կ'ունենայ ողջ Արեւելեան Անատոլիոյ հայերուն հետ։ Արեւմտեան նահանգներու հայերը համեմատաբար անխոչընդոտ կը հասնին մինչեւ Տէր Զօր, ուր հետագային, շատերը կա՛մ կը մահանան, կա՛մ կը սպաննուին։ Անատոլիոյ հայ համայնքներու ընդհանուր կազմաքանդման գործընթացը կը սկսի 24 Ապրիլ, 1915-ին, երբ կը ձերբակալուին եւ Անգարա կը տարհանուին Կոստանդնուպոլսոյ հայ համայնքին ղեկավարները։ Յունիսի կէսերուն գրեթէ բոլորը սպաննուած էին։ Այդ ընթացքին, գրեթէ ամբողջութեամբ ոչնչացուած էին Պիթլիսի եւ Էրզրումի հայ համայնքները։ 9 Յունիսին Ներքին գործերու նախարարութիւնը Էրզրումի նահանգապետին նամակ կ'ուղարկէ՝ պահանջելով վաճառել տեղահանուած հայոց ունեցուածքը, որոնց վերադարձը չէր ակնկալուեր։ 1915-ի ամրան, տեղահանութեան աշխարհագրութիւնը կ'ընդարձակի՝ ներառելով ներկայիս Սուրիոյ շրջանները։ Ըստ տեղահանութիւններու նախագիծին՝ հայերը պէտք չէ գերազանցէին տեղի բնակչութեան 10%-ը, որ կ'արտացոլէր երիտթուրքերու վախը հայոց կուտակումներէն։ Փաստեր կան կարծելու, թէ Տէր Զօրի անապատին շուրջ գտնուող ճամբարներու մինչեւ 150,000 հոգիի սպանութիւնը կատարուած է չերքէզներու, չեչեններու եւ արաբներու կողմէն։

Սպանութիւններու վերաբերեալ ամէնէն արժէքաւոր վկայութիւններէն մէկը ձգած են օսմանեան արաբ չորս պաշտօնեաներ, որոնք ռուսական կողմ կ'անցնին եւ հետագային տեղահանութիւններու մանրամասնութիւնները կը պատմեն Մարք Սայքսին։ 1915-ին Տրապիզոնի մէջ գտնուող հրամանատար Սաիտ Ահմետ Մուխտերա ալ-Պահաժայի խօսքերով՝ ան գիտէր, որ հայոց տեղահանութիւնը կը նշանակէր ոչնչացում, եւ ինք տեղեակ էր դասալիքները առանց դատի գնդակահարելու գաղտնի հրամանէն։ Հրամանատար Սաիտ Ահմետ յայտնած է, որ գաղտնի հրամանին մէջ «դասալիքներ» բառին փոխարէն գրուած էր «հայեր», որ կը վկայէ, թէ կեդրոնական իշխանութիւնները կը գիտակցէին իրենց արարքներուն սխալ ըլլալը եւ ամէն ձեւով կը փորձէին քողարկել զանոնք։

Հայոց սպանութիւնները կ'ուղեկցուէին կողոպուտով ու գողութեամբ։ Վաճառական Մեհմետ Ալիի (թրք.՝ Mehmed Ali) խօսքերով՝ Ասենթ Մուսթաֆա եւ Տրապիզոնի նահանգապետ Ճեմալ Ազմի իւրացուցած էին հայոց՝ 300,000 - 400,000 թրքական ոսկեայ ֆունտ արժողութեամբ թանկարժէք իրեր (այդ օրերուն՝ շուրջ 1,500,000 ԱՄՆ տոլար)։ Հալէպի, ԱՄՆ հիւպատոսը կը զեկուցէր Ուաշինկթըն, որ Թուրքիոյ մէջ կը գործէր «յափշտակութիւններու հսկայական համակարգ մը»։ Տրապիզոնի հիւպատոսը կը յայտնէր, որ ամէն օր կը տեսնէ, ինչպէս է «թուրք կիներուն եւ երեխաներուն ամբոխը գիշանգղերու պէս կը հետեւէր ոստիկանութեան ու կը տանէր ամէն ինչ, որ կրնային», եւ որ Տրապիզոնի մէջ Իթթիհատի Քոմիսարին տունը լեցուն էր ոսկիով եւ թանկարժէք իրերով, որոնք կողոպուտներէն իր բաժինը կը կազմէին։

1915-ի ամրան վերջը, կայսրութեան հայ բնակչութեան զգալի մասը սպաննուած էր։ Հակառակ Օսմանեան կայսրութեան իշխանութիւններու փորձերուն՝ ծածկելու ատիկա՝ Եւրոպա հասած փախստականները կը պատմէին հայ բնակչութեան ոչնչացման մասին։ 27 Ապրիլ 1915-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսը կոչ կ'ընէ ԱՄՆ-ին եւ Իտալիոյ թոյլ չտալու եւ դադրեցնելու ջարդերը։ Դաշնակից պետութիւնները հրապարակայնօրէն կը դատապարտեն օսմանեան իշխանութիւններու թոյլտուութեամբ թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէն հայոց ջարդերը, բայց պատերազմի պայմաններուն մէջ այլ բան անկարող էին ընելու հայոց վիճակը թեթեւցնելու համար։ Մեծն Բրիտանիոյ մէջ պաշտօնական հետաքննութենէն ետք, կը հրատարակուի «Օսմանեան կայսրութեան մէջ, վերաբերմունքը հայոց նկատմամբ» փաստաթուղթերու գիրքը, իսկ Եւրոպայի եւ ԱՄՆ-ի մէջ, փախստականներու համար հանգանակութիւններ կը սկսին։ Կեդրոնական եւ Արեւմտեան Անատոլիոյ հայոց ոչնչացումը կը շարունակուի նաեւ 1915-ի Օգոստոսէն ետք։

Բժշկական Փորձարկումներ հայոց Վրայ

Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյցի կողմէն խնամակալութեան տակ վերցուած երեխաներ:

Օսմանեան հայոց ոչնչացման իբրեւ արդարացում, կը գործածուէր նաեւ կենսաբանական հիմնաւորումը։ Հայերը կ'անուանուէին «վտանգաւոր մանրէներ», որոնց կը վերագրուէր կենսաբանական աւելի ցած կարգավիճակ մը, քան իսլամներուն։ Այս քաղաքականութեան գլխաւոր քարոզիչը բժիշկ Մեհմետ Ռեշիտն էր՝ Տիարպեքիրի նահանգապետը, որ առաջինը կը հրամայէ տեղահանուողներուն ոտքերը պայտել։ Ռեշիտ նաեւ կը կիրարկէր հայոց խաչելութիւնը՝ նմանակեղծելով Քրիստոսի խաչելութիւնը։ 1978 -ին թրքական պաշտօնական հանրագիտարանը Ռեշիտը կը բնութագրէ իբրեւ «հոյակապ հայրենասէր»։

Տանելի կենցաղային պայմաններու եւ դեղորայքի բացակայութիւնը թրքական բանակին մէջ, կը յանգեցնեն համաճարակի տարածման՝ խլելով իւրաքանչիւր տասներորդ զինուորին կեանքը։ Երրորդ բանակի բժիշկ Թեւֆիկ Սալիմի հրամանով բծաւոր տիֆի դէմ պատուաստանիւթ գտնելու նպատակով Երզնկայի կեդրոնական հիւանդանոցին մէջ, փորձեր կը կատարուին հայ զինուորներու եւ ռազմական ուսումնարաններու սաներուն վրայ, որոնցմէ շատերը կը մահանան։ Ապացոյցները ցոյց կու տան այս բոլորին մէջ, Պեհայէտտին Շաքիրի մասնակցութիւնը։ Փորձերը անմիջականօրէն կ'անցընէր Իսթամպուլի բժշկական դպրոցի պրոֆեսոր Համտի Սուաթ, որ հիւանդները կը ներարկէր տիֆով վարակուածի արիւնով։ Պատերազմի աւարտէն ետք, այս գործին քննման ատեն Իսթամպուլի ռազմական դատարանին կողմէն Համտի Սուաթ կը տեղափոխուի բժշկական դպրոցին դարմանատունը «սուր փսիխոզ» ախտորոշմամբ հարկադիր բուժման։

Այսօր Թուրքիոյ մէջ, Համտի Սուաթ կը համարուի թրքական մանրէաբանութեան հիմնադիրը, եւ անոր նուիրուած է Իսթամպուլի յիշատակի տուն-թանգարանը։ Անոր փորձարկումները կը հաստատուին Օսմանեան զինուած ուժերու գլխաւոր համաճարակային տեսուչ Սուլէյման Նումանի (թրք.՝ Süleyman Numan) կողմէն։ Փորձարկումներուն կ'ընդդիմանան Թուրքիոյ գերմանացի բժիշկներ, ինչպէս նաեւ քանի մը թուրք բժիշկներ։ Անոնցմէ մէկն էր՝ Ճեմալ Հայտար (թրք.՝ Cemal Haydar), որ անձամբ ներկայ գտնուած էր փորձարկումներուն եւ 1918-ին ներքին գործոց նախարարին բաց նամակով զանոնք բնութագրած է իբրեւ «բարբարոսական» եւ «գիտական յանցագործութիւն»։ Հայտարի կ'աջակցի Երզնկայի Կարմիր մահիկ հիւանդանոցի գլխաւոր բժիշկ Սալահետտին, որ իր աջակցութիւնը կ'առաջարկէ իշխանութիւններուն բժշկական փորձարկումներու կազմակերպիչներուն եւ իրագործողները գտնելու գործին մէջ։ Պաշտպանութեան նախարարութիւնը կը հերքէ իր հասցէին հնչող մեղադրանքները, բայց Հայտար եւ Սալահետտին կը պնդեն իրենց համոզումները։ Անցումային շրջանի քաղաքական խառնաշփոթին իբրեւ արդիւնք, փորձարկումներու մեղաւորները կը յաջողին խոյս տալ պատիժէն։ Համտի Սուաթ կը հրապարակէ իր հետազօտութիւններուն արդիւնքները, ուր կը նկարագրէր «դատապարտուած յանցագործներու»ն վրայ իր փորձարկումները։

1919-ին ռազմական դատարանին անցուցած հետաքննութեան իբրեւ արդիւնք, յայտնի կը դառնան հայ երեխաներու եւ յղի կիներու թունաւորման փաստեր Տրապիզոնի ծառայութիւններու եւ առողջապահութեան բաժանմունքի ղեկավար Ալի Սաիպի կողմէն (թրք.՝ Ali Saib)։ Թոյնէն հրաժարողները կը ստիպէին զայն ընդունիլ բռնի ուժով կամ զիրենք կը խեղդէին ծովը։ Տեղահանումներու իբրեւ արդիւնք, ողջ մնացած եւ Միջագետքի ճամբարներ հասած հայերը Սաիպ կը սպաննէր՝ մորֆինի մահացու չափաբաժին մը կամ թունաւոր նիւթեր ներարկելով։ Ֆրանսացի եւ թուրք ականատեսները կը հաստատեն հիւանդանոցներուն եւ դպրոցներուն մէջ, երեխաներու թունաւորուելու փաստերը։ Սաիպ կ'օգտագործէր նաեւ շարժական շոգեբաղնիքներ (թրք.՝ Etüv), որոնց մէջ երեխաները կը սպաննէին գերտաք շոգիով։

Հայոց Ինքնապաշտպանութիւնը

Անտիոքէն ոչ հեռու՝ Մուսա լերան շրջանին մէջ, ապրող հայ բնակչութիւնը, կանխազգալով սպանութիւնները, Յուլիս 1915-ին իշխանութիւններէն կը փախչի լեռները եւ հոն յաջող ինքնապաշտպանութիւն մը կը կազմակերպէ՝ թրքական զօրքերուն յարձակումները կանխելով եօթ շաբաթ։ Մօտաւորապէս 4,000 հոգի կը փրկուի ֆրանսական ռազմական նաւերով եւ կը տեղափոխուի Պոր-Սաիտ։ Փրկուողներուն մէկ մասը հետագային կը մտնէ ֆրանսական Արեւելեան լեգէոնի կազմին մէջ եւ ինքզինք կը դրսեւորէ յատկապէս 1918-ին Արարի մէջ, թուրքերու դէմ կռուելու համար։ Մուսա լերան ինքնապաշտութեան մասին գրուած է Ֆրանց Վերֆելի հանրաճանաչ «Մուսա լերան քառասուն օրերը» վէպին մէջ։

Հայկական ինքնապաշտպանութիւններ տեղի կ'ունենան նաեւ Ուրֆայի, Մշոյ եւ քանի մը այլ վայրերու մէջ։

Թուրքերն ու Գերմանացիները Ընդդէմ հայոց Բնաջնջման

Թէոդոր Ռուզվելտ՝ ԱՄՆ նախագահ (1901-1909)։ «Հայերուն պատած սարսափը կատարուած փաստ է։ Զգալիօրէն այս հնազանդեցման քաղաքականութիւն է, որուն կը հետեւի այս ազգը վերջին չորս տարիներուն ընթացքին։ ... Հայոց բնաջնջումը այս պատերազմին ամէնէն մեծ յանցագործութիւնն է, եւ եթէ մենք չյաջողինք Թուրքիոյ դէմ դուրս գալ, կը նշանակէ՝ մենք կը խրախուսենք զիրենք»։

Իսլամներու կողմէն հայերուն օգնութիւն ցուցաբերելը բաւական բարդ խնդիր էր, որովհետեւ հայերուն օգնութիւն ցուցաբերողը մահուան կը դատապարտուէր։ Այնուամենայնիւ, յայտնի են թրքական ընտանիքներու կողմէն հայ երեխաներու փրկութեան, ինչպէս նաեւ օսմանեան իշխանաւորներուն ընդդիմանալու բազմաթիւ դէպքեր, որոնք կը հրաժարէին մասնակցելէ հայ բնակչութեան սպանութիւններու գործին մէջ։ Տեղահանութիւններու դէմ կ'արտայայտուի Հալէպի քաղաքապետ Մեհմետ Ճելալ պէյ՝ յայտարարելով, թէ ապրելու իրաւունքը իւրաքանչիւր մարդու բնական իրաւունքն է, եւ կ'արգիլէ որեւէ ճնշում հայ բնակչութեան դէմ. նոյնը կ'ընեն նաեւ Զմիւռնիոյ եւ Ադրիանապոլիսոյ նահանգապետեր Ռահմի եւ Ատիլ բէկերը։ Ճելիլ բէկ Յուլիս 1915-ին պաշտօնանկ կ'ըլլայ։ Տէր Զօրի անապատին մէջ, համակեդրոնացման ճամբարի հրամանատար Ալի Սուետ Բէկ կը փոխարինուի՝ հայոց հանդէպ բացառիկ դաժանութիւն ցուցաբերած Զէքի բէկով։ Երիտթուրքերու առաջնորդներէն մէկը՝ Ճեմալ փաշա, իր յուշերուն մէջ կը գրէր, որ սարսափած էր հայոց դէմ կատարուած յանցագործութիւններէն եւ փորձած էր թեթեւցնել անոնց վիճակը, բայց պատմաբանները այս հարցին կը վերաբերին մեծ կասկածով։

Թուրքերու դաշնակից գերմանացիներու ներկայացուցիչներէն շատերը չէզոք կեցուածք կ'որդեգրէին հայոց հանդէպ բռնաճնշումներուն։ Գերմանական դեսպան պարոն ֆոն Վանհենհայմ, հակառակ հիւպատոսներու ներկայացուցած մանրամասն նկարագրութիւններուն, կը բողոքէ ընդամէնը քանի մը մանր խախտումներու դէմ։ Միայն ֆոն Վանհենհայմէն ետք, երրորդ դեսպանը՝ կոմս ֆոն Վոլֆ-Մետերնիխ, Իթթիհատի գործողութիւնները կ'որակէ իբրեւ ազգայնամոլութիւն՝ ուղղուած հայոց բնաջնջման։ Գերմանացի քարոզիչ Յովհաննէս Լեփսիուս 1915-ին կը յաջողի Իսթամպուլ այցելել, բայց անոր խնդրանքը Էնվերին՝ հայոց պաշտպանութեան վերաբերեալ, կը մնան անպատասխան։ Գերմանիա վերադառնալէն ետք, առանց ակնյայտ յաջողութիւններու կը փորձէ հասարակութեան ուշադրութիւնը հրաւիրել Թուրքիոյ մէջ հայոց վիճակին վրայ։ Թուրքիոյ մէջ, ֆելդմարշալ ֆոն Հոլցի հրամանատարութեան տակ ծառայող բժիշկ Արմին Վեկներ կը հաւաքէ լուսանկարներու մեծ պահոց մը։ Թրքական պահնորդներու հսկողութեան տակ գտնուող՝ հայ կնոջ անոր առած լուսանկարը դարձած է հայոց ցեղասպանութեան խորհրդանիշներէն մէկը։ 1919-ի Վեկներ նամակ մը կը գրէ ԱՄՆ նախագահ Ուիլսընին, որուն մէջ կը յայտնէր հայոց բնաջնջման՝ իրեն ծանօթ մանրամասնութիւնները։ Հալէպի մէջ, արհեստից դպրոցի ուսուցիչ Մարթին Նիփաժ (գերմաներէն՝ Martin Niepage) 1916-ին գրուած գիրքին մէջ, նկարագրութիւններ ձգած է հայոց բարբարոսական սպանութիւններուն վերաբերեալ։

Սպաննուած հայերու մնացորդներ (լուսանկարը հրապարակուած է 1918-ին
ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի գիրքին մէջ)

Հալէպի մէջ, ոչնչացուած հայեր

Հայերու շարասիւնը՝ զինուած պահապաններու հսկողութեան տակ։
Ապրիլ 1915

Հայ Բնակչութեան Ոչնչացման Հիմնական Շրջաններու Քարտէսը. Ճամբարներու Տեղակայում

Ցեղասպանութեան քարտէսը

Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը 1918-1923 թուականներուն

Ըստ Մուտրոսեան հաշտութեան պայմանագիրին՝ դաշնակից տէրութիւնները կը պարտաւորուէին պատժել թուրքերը եւ պարգեւատրել հայերը։ Ռազմավարական կարեւոր ճամբաներու վրայ վերահսկողութեան անհրաժեշտութիւնը պնդելով, ինչպէս նաեւ ռազմագերիներու ազատումը եւ Անդրկովկասէն թրքական զօրքերու դուրս բերումը՝ Մեծն Բրիտանիա կը համաձայնի հայկական վեց նահանգներէն «թրքական զօրքերու դուրսբերման» պահանջը փոխարինելու «անկարգութիւններու պարագային այդ նահանգները զօրք մտցնելու դաշնակիցներու իրաւունքով»։ Այնուամենայնիւ, դաշնակից ուժերը չէին պատրաստուած կատարելու պայմանագիրին այդ կէտը։ Երեւանի նահանգէն տեղահանման ատեն, թրքական բանակը կը կողոպտէ եւ կը տանի՝ ինչ որ հնարաւոր էր՝ սննդամթերքի պաշար, տնային անասուններ, աշխատանքի գործիքներ, հագուստ, կահոյք, նոյնիսկ դռներ, պատուհաններ եւ երկաթագիծի գերաններ։ Երբ հայկական բանակը 1918-ին կը գրաւէ Ալեքսանդրապոլը, երկաթագիծի կայարանին մէջ, ոչ մէկ գնացքաքարշ կամ վակոն չկար։ 1918-1919 թուականներու ձմեռը սնունդէն, հագուստէն ու դեղորայքէն զրկուած Հայաստանին կ'ուղեկցին մարդոց զանգուածային մահերը։ Անօթութեան եւ ցուրտի պայմաններուն մէջ, ողջ մնացածները կը դառնային բծաւոր տիֆի զոհեր։ Իբրեւ արդիւնք, կը մահանայ շուրջ 200,000 հայ, այսինքն՝ Հայաստանի բնակչութեան 20%-ը։ 1919 -ին 8,7 ծնեալներու դիմաց մահացողներուն թիւը կը կազմէր 204,2 հոգի ամէն 1000 բնակչի դիմաց։ Հայաստանէն նահանջի ատեն, թրքական բանակին գործողութիւնները, ըստ կարգ մը պատմաբաններու կը գնահատուին իբրեւ ցեղասպանութեան շարունակութիւն։

Թուրքիոյ հայոց վտարման եւ ոչնչացման գործընթացը կ'աւարտի 1920-ին: Կիլիկիա վերադարձած փախստականներուն եւ Զմիւռնիոյ ջարդերուն ռազմական գործողութիւններու իբրեւ արդիւնք, երբ Մուսթաֆա Քեմալի հրամանատարութեամբ զօրքերը կը կոտորեն Զմիւռնիոյ հայկական թաղամասի հայերը, ապա՝ արեւմտեան տէրութիւններու ճնշման ներքոյ թոյլ կու տան ողջ մնացածները տեղահանել։ Վերջին կազմակերպուած համայնքին՝ Զմիւռնիոյ հայոց ոչնչացումով, Թուրքիոյ հայ բնակչութիւնը իր պատմական հայրենիքին մէջ, կը դադրի գոյութիւն ունենալէ։ Ողջ մնացած փախստականները կը ցրուին աշխարհով մէկ՝ տարբեր երկիրներու մէջ ձեւաւորելով Հայկական սփիւռքը։

Վիճելի Հարցեր՝ Ժողովրդագրութիւն, Ժամկէտ ու «Վերջնական Որոշման» Ընդունում

Թուրքիոյ Հայ Բնակչութիւնը

Ամէնէն վիճելի հարցերէն մէկը զոհերու թուաքանակն է, որուն պատասխանը շատ յաճախ կախեալ է քաղաքական նախապատուութիւններէն։ Զոհերու ճշգրիտ հաշուարկ հնարաւոր չէ ընել, եւ գնահատականը կը հիմնուի ուղղակի յայտանիշներու եւ վկայութիւններու վրայ։ Նման յայտանիշներէն կը համարուի Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ բնակչութեան թուաքանակը։

Հայկական հարցին յյառաջացումէն ի վեր, հայոց ժողովրդագրական կշիռը Թուրքիոյ մէջ կը դառնայ քաղաքական հարց՝ ձգտելով ցոյց տալ, որ հայերը իսլամական բնակչութեան կողքին կը կազմէին չնչին փոքրամասնութիւն մը։ 1864-1866 թուականներու բարեփոխումներու քողին տակ Էրզրում նահանգը (նախկին Էրմենիստան նահանգութիւն) կը բաժնուի պատուաւորներուն (թրք.՝ Mutasarrıf) կողմէն կառավարուող եօթ մասերու։ Էրզրում նահանգին մէկ մասը կը տրուի Տիարպեքիր գաւառին։ Այնուամենայնիւ, նահանգին բնակչութեան կազմին մէջ, հայերը մեծամասնութիւն կը կազմէին, եւ 1878 -ին ամբողջական շրջաններու հեռացման եւ ուրիշներու յաւելումին հետեւանքով Էրզրումի նահանգը կը բաժնուի չորս նահանգներու՝ Էրզրումի նահանգ, Վան, Հաքյարի եւ Մուշ։ 1886 -ին Բարձր դուռը Հայկական լեռնաշխարհը կը բաժնէ այս անգամ աւելի փոքր վարչական միաւորներու։ Շրջանին վերջին վերաձեւումը տեղի կ'ունենայ 1895-ին. ութ նահանգները կը միանան՝ ձեւաւորելով վեց նոր վարչական միաւորներ։ Ժողովրդագրական հաշուարկներուն մէջ, օսմանեան կառավարութիւնը ուղղափառ հայերը կաթողիկէ եւ աւետարանական հայերէն, յոյներէն եւ ասորիներէն առանձին կը հաշուէր, մինչդեռ թուրքերը, թուրքմենները, քիւրտերը, զլպաշերը, եզիտիները եւ ուրիշներ միասին կը հաշուէր միասին։

Պրոֆեսոր Իսրայէլ Չարնի. «Հայոց ցեղասպանութիւնը յատկանշական է , որովհետեւ արիւնոտ 20-րդ հարիւրամեակին մէջ, զանգուածային ցեղասպանութեան վաղ շրջանի օրինակ էր, եւ որ շատերը կը համարեն Հոլոքոստի «խաղափորձ»»։

1844-ին, Օսմանեան կայսրութեան մէջ ըստ առաջին մարդահամարին, Ասիական Թուրքիոյ մէջ, կար շուրջ 2,000,000 հայ։ 1867-ին Փարիզի Համաշխարհային ցուցահանդէսին, կայսրութեան ղեկավարութիւնը Փոքր Ասիոյ մէջ, կը յայտարարէ 2,000,000, իսկ եւրոպական Թուրքիոյ մէջ՝ 400,000 հայերու մասին: Հայոց պատրիարքութեան տուեալներով՝ 1878 -ին Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց թիւը կը կազմէր 3,000,000, 400, 000՝ եւրոպական Թուրքիոյ մէջ, 600, 000՝ Փոքր Ասիոյ արեւմուտքին մէջ, 670, 000՝ Սեբաստիոյ Տրապիզոնի, Մաժաքի եւ Տիարպաքիրի նահանգներուն մէջ։ 1881-1893 թուականներու պաշտօնական մարդահամարին մէջ, հայոց թիւը կտրուկ կը նուազի՝ 1,048 143 հոգիի։ Օսմանեան կայսրութեան տարեգիրքին մէջ (թրք.՝ Salname) 1882 -ի՝ ոչ իսլամ տղամարդոց կողմէն վճարուող հարկ հաշուարկուած է 462,870 թրքական ֆունտի չափով, բայց ըստ նոյն տարեգիրքին՝ Թուրքիոյ նախարարներու խորհուրդը երկու անգամ աւելի հարկեր կ'ակնկալէր ոչ իսլամ բնակիչներէն։ Ըստ պաշտօնական մարդահամարին, կարգ մը քաղաքներու մէջ, հայոց գոյութիւնը չէ արձանագրուած, հակառակ անոր, որ անոնց գոյութեան մասին յստակ աղբիւրներ կան։ Օսմանեան կայսրութեան 1907-1908 թուականներու մարդահամարը նոյն հարցերը կը յառաջացնէ, ինչպէս նախորդը։ Ըստ այդ մարդահամարին՝ Էրզրումի, Պիթլիսի ու Վանի հայ բնակչութիւնը մնացած է նոյնը՝ Հակառակ 1894-1896 թուականներու ջարդերուն։ Ռայմոնտ Գէորգեան, մանրամասն ուսումնասիրելով ժողովրդագրական տուեալները, կը կարծէ, որ այդ մարդահամարը կապ չունէր հայ բնակչութեան իրական թիւը արտացոլելու հետ եւ միայն կը կրկնէր նախորդ մարդահամարին տուեալները, որոնք իրենց հերթին կը նուազեցնէին երկու անգամ։ 1912-ին Հայոց պատրիարքութիւնը Վանի, Պիթլիսի, Խարբերդի եւ Էրզրումի նահանգներու հայ բնակչութեան թիւը գնահատած է 804,500 հոգի։ 1914-ին պատրիարքութիւնը կու տայ աւելի ստոյգ տուեալներ, որոնք կայսրութեան տարածքին մէջ կը խօսին 1,845,450 հայոց մասին։ Բնակչութեան՝ մէկ միլիոնէն աւելի նուազումը կարելի է բացատրել 1894-1896 թուականներու ջարդերով, Թուրքիայէն փախուստով եւ հարկադրաբար իսլամացումով։ Բացի ատկէ, մարդահամարը ամբողջական չէր, որովհետեւ պատրիարքութեան գրագիրները մուտք չունէին բոլոր հայաբնակ վայրերը, մանաւանդ եթէ անոնք կը վերահսկուէին քրտական ցեղերու կողմէն։ Այս փաստը աւելի բնորոշ է Տիարպեքիրի նահանգին համար, որուն հայ բնակչութիւնը, ըստ պաշտօնական տուեալներու, կը կազմէր 73,226 հոգի, ըստ պատրիարքութեան հաշուարկներուն՝ 106,867, իսկ 1915-ի գարնան, նահանգէն կը տեղահանուի 120, 000 հայ։ Պաշտօնական օսմանեան վիճակագրութիւնը 1915-ին կայսրութեան հայ բնակչութիւնը կը հաշուէր 1,295,000 հոգի։

Ըստ «Պրիթանիքա» հանրագիտարանին, գոյութիւն ունին 1 միլիոնէն մինչեւ 3,5 միլիոն թուական տուեալներ, ուր Օսմանեան կայսրութեան հայ բնակչութեան թիւը կը տատանի 1,500,000 եւ 2,500,000 հոգիի միջեւ։

Զոհերուն Թիւը

Զոհերուն թիւին հանգամանօրէն գնահատումը կրնայ կախեալ ըլլալ իբրեւ հիմք ընդունուած հայ բնակչութեան ընդհանուր թիւին գնահատականէն։ Զոհերուն թիւին գնահատման վրայ ազդող եւս մէկ գործօն կը համարուի ժամանակաշրջանը, որ կը դիտարկուի իբրեւ ցեղասպանութեան ընթացք. գնահատականները կը տատանին 1915 -ի եւ 1923 -ի ինկած ժամանակահատուածին միջեւ։

28 Սեպտեմբեր 1915-ին, Տիարպեքիրի նահանգապետ Ռեշիտ պէյ Թալէաթին ուղղուած հեռագիրին մէջ կը յայտնէ, որ նահանգէն տեղահանած է 120,000 հայ, նոյն ժամանակահատուածին մէջ, պաշտօնական օսմանեան վիճակագրութիւնը ցոյց կու տար երկու անգամ նուազ թիւ։ Օգոստոս 1915-ին Էնվեր փաշա Էրնստ Եաքհի (գերմաներէն՝ Ernst Jackh) կը յայտնէ 300,000 սպաննուած հայոց մասին։ Ըստ Յովհաննէս Լեփսիուսի՝ սպաննուած է շուրջ 1 միլիոն հայ, իսկ 1919 -ին՝ դարձեալ ըստ Լեփսիուսի տուեալներուն՝ 1, 100, 000 հայ։ Անոր տուեալներով՝ միայն Անդրկովկաս թրքական ներխուժման ատեն սպաննուած է 50-էն 100 հազար հայ։ «Օգնութեան գերմանական միութենէն» (գերմաներէն՝ Deutscher Hilfsbund Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient) Էրնստ Զոմմեր տեղահանուածներուն քանակը կը գնահատէ 1,400,000, իսկ ողջ մնացածներունը՝ 250,000։ 20 Դեկտեմբեր 1915-ին Հալէպի մէջ, Գերմանիոյ հիւպատոս Ռյոսլեր կը յայտնէ, թէ մեկնելով 2,5 միլիոն հայոց ընդհանուր թիւէն՝ 800,000 զոհերու թիւը հաւանական կը թուի եւ կրնայ աւելի շատ ըլլալ։ Միաժամանակ ան կը նշէ, որ եթէ հիմք վերցուի հայ բնակչութեան 1,5 միլիոն թիւը, ապա զոհուածներուն թիւը համապատասխանաբար պէտք է նուազեցնել (այսինքն՝ զոհուածներուն թիւը կը կազմէ 480,000)։

Համաձայն Լեփսիուսի՝ բռնի կերպով կ'իսլամանայ 250,000-էն 300, 000 հայ, ինչ որ կայսրութեան կարգ մը իսլամ առաջնորդներու դժգոհութիւնը կը յառաջացնէ։ Այսպէս, Կուտինայի մուֆտին իսլամին հակասող հը համարէ հայոց բռնի իսլամացումը։ Իսլամացումը անհաւատ երիտթուրքերու առաջնորդներու համար չունէր հոգեւոր իմաստ, բայց այդ կը հետապնդէր հայկական նոյնականացումը, աւերելու եւ հայոց քանակը նուազեցնելու քաղաքական նպատակներ, իբր թէ, որ խափանուի հայոց կողմէն ինքնավարութեան կամ անկախութեան պահանջները։

Զոհերու թիւին մասին այդ օրերու գնահատականները կը տատանին 200,000-էն (կարգ մը թրքական աղբիւրներ եւ «History of the Ottoman Empire and modern Turkey» առաջին հրատարակութեան մէջ Սթենֆորտ Շոուն)) աւելի քան 2,000,000 (կարգ մը հայ պատմաբաններ եւ Ռուտոլֆ Ռումմել)։ Ռոնալտ Սունի գնահատականներու ընդգրկման սահման կը համարէ քանի մը հարիւր հազարէն մինչեւ 1,5 միլիոնը։ Ըստ «Օսմանեան կայսրութեան հանրագիտարանի»՝ ամէնէն սեղմ հաշուարկները ցոյց կու տան զոհերու 500,000 թիւը, իսկ ամէնէն բարձր թիւ կը համարուի հայ գիտնականներու 1,5 միլիոն գնահատականը։ Ըստ Առնոլտ Թոյնբիի (հրապարակուած 1916-ին) մէջբերող «Պրիթանիքա»յին՝ զոհուած է շուրջ 600,000 հայ, Գիւնթեր Լեւի կը յայտնէ 642,000, Էրիք եան-Ցիւրխեր կ'ենթադրէ 600, 000-800,000 զոհ, Ռոճըր Սմիթ՝ «միլիոնէն աւելի», «Ցեղասպանութեան հանրագիտարանը» կ'ենթադրէ, որ ոչնչացած է 1,5 միլիոն հայ, ըստ Ռումմելի՝ 2,102,000 հայ (որոնցմէ 258,000-ը Օսմանեան կայսրութենէն դուրս ապրողները)։ Ըստ Տուկլաս Հաուըրտի՝ մեծ թիւով պատմաբաններ զոհերու թիւը կը գնահատեն 800,000-1,000,000-ի սահմաններուն մէջ։ Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի կարծիքով՝ մինչ վերջերս ամէնէն տարածուածը 1,5 միլիոն գնահատականն էր, բայց վերջին ժամանակներուն մէջ, Թուրքիոյ քաղաքական ճնշումներու հետեւանքով այդ գնահատականը նուազելու ենթակայ են։ Ըստ փիլիսոփայական գիտութիւններու, բժիշկ՝ պրոֆեսոր Արմէն Մարսուպեանի՝ պատմաբաններու մեծ մասը զոհերու թիւը կը գնահատէ 1-1,5 միլիոն։ Կարգ մը հանրագիտարաններ կու տան հետեւեալ գնահատականները՝ «Encyclopedia of Genocide»՝ 1918 -ի դրութեամբ մօտաւորապէս 1 միլիոն, «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity»՝ մօտաւորապէս 1,2 միլիոն, «Dictionary of Genocide»՝ 1 միլիոնէն ոչ պակաս, բայց շուրջ 1,5 միլիոն զոհ։

«Վերջնական Որոշման» Ընդունում

Միւս վիճելի հարցը կը հանդիսանայ Թուրքիոյ հայ բնակչութեան բնաջնջման վերաբերեալ որոշման ընդունման ժամանակը։ Այս հիմնախնդիրը ուսումնասիրող պատմաբանները (Հոլոքոստի պատմաբաններու նմանութեամբ) կը բաժնուին երկու խումբի՝ «համայնավարներու», որոնք կը կարծեն, թէ թուրքերը հայոց բնաջնջման ծրագիրներ կը մշակէին եւ Ի. դարասկիզբի իրադարձութիւնները կը համարեն 1915-ի հայոց զանգուածային բնաջնջման խաղափորձ, եւ «ֆունկցիոնալիստներու», որոնք կը կարծեն, թէ իրադարձութիւնները կը կրէին բաւական դիպուածային բնոյթ եւ տեղի ունեցած են Ա. համաշխարհային պատերազմի ատեն ծագած հայկական վտանգին մասին պատկերացումներու ազդեցութեան ներքոյ։ Այսպէս, «համայնվար» Վահագն Դադրեան՝ կարեւոր պատճառ կը տեսնէ հաւատամքի փոփոխութիւններուն անկարող ներկայացող իսլամութեան մէջ։ Դադրեան իր հայեացքները կը հիմնաւորէ անով, որ սպանութիւնները հիմնականին մէջ, տեղի կ'ունենային Ուրբաթ օրուան աղօթքէն ետք, որուն ընթացքին, մոլլաները հայոց դէմ ժիհատի կը կոչէին։ Անոր ընդդիմադիրները կը հակադարձէին՝ օրինակ բերելով իսլամներու կողմէն հայերուն օգնութիւնը եւ ընդգծելով այն փաստը, որ հայոց նկատմամբ բռնութիւնները Օսմանեան կայսրութեան մէջ, կը սկսին Թանզիմաթի ժամանակաշրջանէն ետք, երբ կայսրութիւնը կը հրաժարի հոգեւոր օրէնքներու գերակայութենէն եւ կը կանգնի արդիականացման ճամբուն վրայ։ «Ֆունկցիոնալիստներ» Ռոնալտ Սունի եւ Տոնալտ Պլոքսհեմ, օրինակ, հայերը վերացնելու պատճառները կը տեսնէին Սարիղամիշի մէջ, Օսմանեան կայսրութեան պարտութեան մէջ։ Վերլուծելով «ֆունկցիոնալիստներու» տեսակէտերը՝ մէկ այլ ուսումնասիրող՝ Ասատուրեան, կը նշէ, որ ցեղասպանութեան գաղափարները կը հասունցնեն ընկերային տարբերակման հողի եւ նպատակ ունեցող միֆերու վրայ՝ յատուկ տիրող խումբին։ Այնուամենայնիւ ուսումնասիրողներու մէջ գոյութիւն ունի որոշակի համաձայնութիւն մը այն հարցին շուրջ, որ «վերջնական որոշում» ընդունուած է մինչեւ 1915-ի Վանի ապստամբութիւնը։ Այս բանավէճին մէջ, ծայրահեղ մօտեցումներ ունին Հայաստանի մեծ թիւով պատմաբաններ՝ գտնելով, որ Օսմանեան կայսրութեան ողջ պատմութիւնը հայոց բնաջնջման նախերգանքն էր, եւ Թուրքիոյ պատմաբանները, որոնք մեծ մասամբ կը մերժեն հայկական համայնքին նպատակաուղղուած ոչնչացումը։

Մշակութային Եղեռն

Հայ բնակչութեան բնաջնջումը, կ'ուղեկցուէր հայկական մշակութային ժառանգութեան դէմ ուղղուած գործողութիւններու շարքով։ Հայկական յուշարձաններն ու եկեղեցիները կը պայթեցնէին, գերեզմանները կը վերածուէին դաշտերու, ուր կը զբաղէին եգիպտացորենի եւ հացահատիկի մշակմամբ, քաղաքներու հայկական թաղամասերը կ'աւերուէին կամ կը բնակեցուէին թուրք կամ քիւրտ բնակչութեան կողմէն եւ կ'անուանափոխուէին։

1914-ին Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան հաշուեկշռին մէջ կը հաշուեն ոչ նուազ քան 2549 ծխական համայնք, որուն մէջ աւելի քան 200 վանք եւ 1,600 եկեղեցի։ Ցեղասպանութեան քաղաքականութեան իրականացման ընթացքին, եւ հին զտումներէն ետք, կը վերացուին բազմաթիւ հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններ։ Մեծ թիւով տաճարներ կ'աւերուին, աւելի շատերը կը վերածուին մզկիթներու եւ իջեւանատուներու։ Մինչեւ 1960, թրքական քաղաքականութիւնը կը կայանար Թուրքիոյ տարածքին մէջ, հայոց գոյութեան վկայութիւններու վերացման մէջ։ Միայն 1960-ական թուականներուն, գիտնականները հայկական հոգեւոր ժառանգութեան յուշարձաններու գրանցման եւ փրկութեան հարց կը բարձրացնեն։ 1974-ին, Թուրքիոյ մէջ գիտնականները կը նոյնականացնեն հայկական եկեղեցիներու եւ վանքերու 913 շինութիւն։ Յուշարձաններու կէսէն աւելին չէր պահպանուած մինչեւ մեր օրերը, իսկ մնացածներէն 252-ը քանդուած են եւ միայն 197-ն կը գտնուին այս կամ այն չափով պիտանի վիճակի մէջ։

Մշոյ Ս. Առաքելոց վանք, Ի. դարասկիզբի լուսանկար

Մշոյ Ս. Առաքելոց վանք, 2010-ի լուսանկար

1980-ական թուականներու վերջերուն եւ 1990-ական թուականներու սկիզբներուն, անգլիացի պատմաբան եւ գրող Ուիլիամ Տալրիմփլ կը գտնէ հայկական պատմական յուշարձաններու շարունակական աւերման ապացոյցներ։ Կարգ մը յուշարձաններ խարխլուած էին երկրաշարժներէն ու իշխանութիւններու անուշադրութենէն, բայց կային նաեւ գիւղացի ոսկի որոնողներու կողմէն քանդուած շինութիւններ, որոնք կը փնտռէին հայկական գանձեր, որոնք, ըստ անոնց, թաղուած են եկեղեցիներու տակ, կան նաեւ փլուզումներու կանխամտածուած ակնյայտ օրինակներ։ Աւելի վաղ ֆրանսացի պատմաբան Ջ. Մ. Թիերի հեռակայ կարգով կը դատապարտուի երեք ամիս հարկադիր աշխատանքներու այն բանին համար, որ փորձած էր վերստեղծել Վան քաղաքին հայկական եկեղեցւոյ յատակագիծը։ Ան նաեւ կը նշէր, որ 1985-ին, իշխանութիւնները կը ցանկային քանդել Օշավանք հայկական եկեղեցին, բայց չեն յաջողիր, որովհետեւ տեղի բնակիչները կ'ընդդիմանան, որոնք եկեղեցին կ'օգտագործէին իբրեւ հացահատիկի պահեստ։ Ուիլիամ Տալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական յուշարձաններու ոչնչացումը կ'արագանայ թրքական պաշտօնատար անձերուն վրայ յարձակող հայկական ահաբեկչական կազմակերպութիւններուն ի յայտ գալէն ետք։

• Ուիլիամ Տալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական ժառանգութեան ոչնչացման վառ օրինակ է Կարս քաղաքի շրջակայքին մէջ տեղակայուած Խծկոնք վանական համալիրը՝ կազմուած հինգ եկեղեցիներէ, ուր 1915-էն մինչեւ 1960-ական թուականները այցելելը պաշտօնապէս արգիլուած էր։ Ականատեսներու վկայութիւններով՝ վանքը ուժանակի միջոցով պայթած է կանոնաւոր բանակի զօրամասերուն կողմէն, ուր նաեւ ուսումնական ռազմական դասընթացքներ կ'անցընէին համալիրին շինութիւններուն վրայ։ Պատմաբանին այցելութեան պահուն, կը կը կանգնէր միայն ԺԱ. դարու Ս. Սարգիս եկեղեցին, որուն պատերը էականօրէն վնասուած էին։
• Մէկ այլ օրինակ է, Վարագայ վանքին կիսափլած եկեղեցին, որ վերածուած է ցախատան։
• Երզնկայի մօտ գտնուող Թ. դարու պազիլիքը վերածուած է պահեստանոցի՝ փոխադրութեան մուտքին համար նախատեսուած պատին վրայի ահռելի անցքով։
• Եդեսիոյ հայկական տաճարը 1915-ին վերածուած է հրշէջի կայանի, իսկ 1994-ին՝ մզկիթի՝ հեռացնելով մզկիթին համար ոչ պիտանի քրիստոնէական կառոյցները։
• 1987-ին Եւրոպական խորհրդարանը կոչ կ'ընէ Թուրքիոյ բարելաւելու ճարտարապետական յուշարձաններու պահպանման պայմանները։ Նուազ յաջողութեամբ նմանատիպ փորձ կը կատարուի Յուշարձաններու համաշխարհային հիմնադրամին կողմէն։ Միջազգային ճնշումներու իբրեւ արդիւնք, կը վերականգնի Վանայ լիճին մէջ գտնուող Ս. Խաչ եկեղեցին։

«Նեմեսիս» Գործողութիւն

Նեմեսիս գործողութեան յայտնի վրիժառուներէն՝ Սողոմոն Թեհլիրեան

1919-ին, Պոսթոնի մէջ Դաշնակցութեան 9-րդ համագումարին, որոշում կը կայացուի ոչնչացնելու հայոց սպանութիւններուն մասնակից երիտթուրքերու առաջնորդները։ Գործողութիւնը կը ստանայ հին յունական վրէժի աստուածուհի՝ Նեմեսիսին անուանումը։ Գործադիրներուն հիմնական մասը ցեղասպանութենէն փրկուած հայեր էին՝ վճռականութեամբ լեցուն, վրէժ լուծելու իրենց սպաննուած ընտանիքներուն համար։

Գործողութեան ամէնէն նշանաւոր զոհը կը դառնայ՝ Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու նախարար եւ օսմանեան եռապետութեան անդամներէն Թալէաթ փաշան։ Թալէաթ երիտթուրքերու միւս առաջնորդներուն հետ 1918-ին կը փախչի Գերմանիա, բայց հոն կը բացայայտուի եւ 15 Մարտ 1921-ին Պերլինի մէջ, կը սպաննուի Սողոմոն Թեհլիրեանին կողմէն։ Թեհլիրեանի ձերբակալութենէն ետք, հասարակական կարծիքը անոր դէմ կ'ըլլայ, բայց դատական գործընթացին ընթացքին, հայոց զանգուածային սպանութիւններուն մասին տեղեկութիւնները կը փոխեն հասարակութեան կարծիքը։ Դատարանին վճիռին վրայ էականօրէն կ'ազդէ Յովհաննէս Լեփսիուսի ելոյթը՝ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց սպանութիւններուն վերաբերեալ։

իբրեւ արդիւնք, Թեհլիրեան կ'արդարանայ «եռապետութեան կառավարութեան գործողութիւններուն հետեւանքով, կրած տառապանքներուն իբրեւ արդիւնք՝ գիտակցութեան ժամանակաւոր կորուստին պատճառով»։

1919-1920 Թուականներուն՝ Թրքական Ռազմական Դատարանը

Օսմանեան կայսրութեան անկումէն եւ 1918 -ի Մուտրոսի զինադադարէն ետք, յաղթող երկիրները Թուրքիայէն կը պահանջեն պատժել ռազմագերիներու եւ հայոց դէմ յանցագործութիւններու մեղաւորները։ Առանձին կողմ կը կազմէր Մեծն Բրիտանիան՝ պահանջելով պատժել առաջին հերթին բրիտանական ռազմագերիներուն հանդէպ դաժան վերաբերում ցուցաբերողները, ապա հայոց բնաջնջման դերակատարները։ Դատարանի աշխատանքներու սկսելէն առաջ, Իթթիհատի ղեկավարները՝ Թալէաթ, Էնվեր, Ճեմալ, Շաքիր, տոքթոր Նազիմ, Պետրին եւ Ազմի, կը փախչին Թուրքիայէն։

Ըստ մեղադրանքին՝ տեղահանութիւնները չէին թելադրուած ռազմական անհրաժեշտութեամբ կամ կարգապահական պատճառներով, այլեւ մտածուած էին Իթթիհատի կեդրոնական կոմիտէին կողմէն, եւ այդ մէկը ի վերջոյ կը զգան Օսմանեան կայսրութեան բոլոր անկիւններուն մէջ (թրք.՝ Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda)։ Ապացոյցներու հարցին մէջ, դատարանը կը հիմնուէր գլխաւորաբար փաստաթուղթերու, եւ ոչ թէ վկաներու ցուցմունքներու վրայ։ Դատարանը ապացուցուած կը համարէ Իթթիհատի ղեկավարներուն կողմէ (թրք.՝ taktil cinayeti) հայոց կազմակերպուած սպանութիւններուն փաստը։ Դատարանը բացակայող Էնվերը, Ճեմալը, Թալէաթը եւ տոքթոր Նազիմը, կը ճանչնայ մեղաւոր եւ հեռակայ մահապատիժի կը դատապարտէ։ Դատարանին մէջ, ներկայ մեղադրեալներէն երեքը կը դատապարտուին կախաղանի միջոցով մահապատիժի։

Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը եւ Հայկական Հարցը

Թուրքիոյ վարչապետ Թանսու Չիլլեր. Սեպտեմբեր 1994-ին։ «Ճիշդ չէ, որ թրքական իշխանութիւնները չեն ուզեր իրենց վերաբերմունքը արտայայտել այսպէս կոչուած «Հայկական հարցի»ն շուրջ։ Մեր դիրքորոշումը պարզ է։ Այսօր ակնյայտ է, որ պատմական փաստերու լոյսին ներքոյ, հայոց պահանջները անհիմն են ու ցնորական։ Ամէն պարագայի, հայերը ցեղասպանութեան չեն ենթարկուած»։

Հրանդ Տինքի սպանութեան դէմ բողոքի ցոյցի պաստառներ

Թուրքիոյ Հանրապետութեան ձեւաւորումէն ետք, քաղաքական եւ մտաւոր վերնախաւը ոչ մէկ պահանջարկ կը զգար անհամերաշխութեան մէջ մտնելու հայ համայնքին վերացման կամ թալանն ու զանգուածային սպանութիւնները ղեկավարած մարդոց հետ։ Քաղաքական վերնախաւը հիմնականին մէջ, կազմուած էր Իթթիհատի նախկին կատարուածներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցութիւն ունեցած էին հայոց բնաջնջման գործին մէջ եւ հայոց ու յոյներու տեղահանութիւններէն մեծ եկամուտներ ստացող տարածքային ղեկավարներու եւ ցեղային առաջնորդներու հետ դաշինք կը կնքէին։ Հայկական հարցին քննարկումը կրնար կազմաքանդել այդ դաշինքը։ 1927 Հոկտեմբերին, Հանրապետական կուսակցութեան համագումարին ընթացքին, Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օրերու ընթացքին կը պատմէր այն մասին, թէ անկախութեան համար պայքարին մէջ, ինչպէս յառաջացած էր թուրք ազգը։ Քեմալի ճառը կ'ընդունուի իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն, եւ պետութեան կողմէն կը դիտարկուի իբրեւ սրբազան։ Թուրքիոյ օրէնսդրութիւնը յանցագործութիւն կը համարէ քեմալական տարբերակի պատմութեան քննադատութիւնը, որ անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ բանավէճերը։ Ըստ պաշտօնական վիճակագրութեան՝ 1927-ին Թուրքիոյ մէջ կ'ապրէր 77,400 հայ։ Ըստ Լոզանի պայմանագիրին՝ Թուրքիա կը պարտաւորուէր տրամադրել անվտանգութեան, ազատ զարգացման երաշխիքներ եւ միւս ազգային փոքրամասնութիւններու շարքին մէջ, որոշակի արտօնութիւններ հայերուն։ Բայց պայմանագիրին այս կէտը չ'իրականանար։ Թուրքիոյ հայերը կը շարունակէին փախչիլ երկիրէն կամ ձուլուիլ։ 21 Յունիս 1934-ին ընդունուած «Մականուններու մասին» օրէնքը կը պահանջէր յոյներէն, հրեաներէն եւ հայերէն, հրաժարիլ աւանդական մականուններէն եւ ընդունիլ նոր՝ թրքականները։ Բ. համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Թուրքիոյ մէջ կը մտնէ բազմաթիւ առեւտրականներոու՝ յոյներու, հայոց եւ հրեաներու սնանկացուցած ունեցուածքի ընտրութեան հարկը։

Վերջին տարիներուն Թուրքիոյ մէջ, ակադեմական գիտութիւնը, թուրք մտաւորականները, մամուլը եւ քաղաքացիական հասարակութիւնը կը սկսին քննարկել Հայկական հարցը, որ կը յառաջացնէ թուրք ազգայնամոլներու եւ թրքական կառավարութեան հակագործողութիւնները։ Հայկական «Ակօս» թերթի խմբագիր Հրանդ Տինք, գրողներ Օրհան Փամուքը եւ Էլիֆ Շաֆաք եւ հրատարակիչ Ռագիփ Զարաքօղլու կը մեղադրուին «թրքութիւնը» վիրաւորելու մէջ, Տինք ու Զարաքօղլի կը դատապարտուին։ 19 Յունուար 2007-ին, Հրանդ Տինք կը սպաննուի 17-ամեայ թուրք ազգայնականի մը կողմէն: Անոր յուղարկաւորութեան Իսթամպուլի մէջ դժգոհութեան ցոյցեր կը կազմակերպուին, ուր տասնեակ հազարաւոր թուրքեր կը քալեն «Մենք բոլորս Հրանդ ենք, Մենք բոլորս հայ ենք» կարգախօսով ցուցանակներով։ Միաժամանակ թրքական հասարակութեան մէկ մասը Տինքը սպաննողը կը համարեն ազգային հերոս։

Հայոց Ցեղասպանութեան Ապացոյցներ

Ռաֆայէլ տը Նոկալես Մենտես (1879-1936), օսմանեան բանակին մէջ, ծառայած եւ զանգուածային սպանութիւնները իր գիրքին մէջ նկարագրած վենեզուելացի սպայ:

Փաստարկները յօգուտ այն բանին, որ հայոց դէմ գործողութիւնները կրած են համակարգուած եւ կեդրոնացած բնոյթ, կը հիմնուին բազմաթիւ ոչ թուրք ականատեսներու վկայութիւններու (հիւպատոսներ, զինծառայողներ, բուժքոյրեր, ուսուցիչներ եւ քարոզիչներ), թուրք պաշտօնեաներու եւ ողջ մնացած հայոց վկայութիւններու վրայ: Հայոց նպատակուղղուած բնաջնջման կազմակերպման պնդումն ալ տեղ կը գտնէ երիտթուրքերու պարագլուխներու դէմ դատական գործընթացի ընդհանրական որոշման մէջ։ Մինչեւ օրս թրքական պահոցներէն ոչ մէկ փաստաթուղթ ներկայացուած է, որ ձեւով մը կ'ապացուցէ հայոց բնաջնջման նպատակաուղղուածութիւնը, որ կը բացատրուի այդ փաստաթուղթերու ոչնչացմամբ կամ այսօր Թուրքիոյ մէջ, գործող գրաքննութեամբ։ Չապացուցուած կամ կեղծուած կը համարուին 1920 -ի հրապարակած այսպէս կոչուած «Թալէաթի հեռագիրերը»։ Հեռագիրերու բնօրինակները չկան, բայց Դադրեանի կողմէն կատարուած ուսումնասիրութիւնը ցոյց կու տայ, որ այդ հեռագիրերու բովանդակութիւնը ուղղակի կերպով կը հաստատուի երիտթուրքերու պարագլուխներու դէմ դատական գործընթացի նիւթերով։ Հայերէն ազատագրուած տարածքներուն մէջ, կը բնակէին Թրակիայէն կամ Պուլկարիայէն եկած մուժահիրներով, որոնք առանց կազմակերպչական օգնութեան կամ նախամշակման չէին կրնար հասնիլ մինչեւ Կիլիկիա կամ Թրքահայաստան, որ հայոց ոչնչացման ծրագիրին մէջ, բարձր պաշտօնական շրջանակներու մասնակցութիւնը վկայող փաստարկ մը կը հանդիսանայ։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց սպանութիւնները դիտարկուած են քանի մը միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէն։ 1984-ին «Ազգերու մշտական դատական մարմինը» Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները ցեղասպանութիւն կ'որակէ։ 1997-ին, նմանատիպ որոշում մը կը կայացնէ Ցեղասպանութիւն ուսումնասիրողներու միջազգային միութիւնը ։ 8 Յունիս 2000-ին, «Նիու Եորք Թայմզ» եւ «The Jerusalem Post» թերթերուն մէջ, Հոլոքոստի 126 ուսումնասիրողներ կը յայտարարեն (այդ թիւին մէջ՝ Եղուտ Բաուըր, Իսրայէլ Չարնի եւ Էլի Վիզել)՝ հաստատելով Ա. համաշխարհային պատերազմի ատեն հայոց ցեղասպանութեան փաստին անվիճելիութիւնը։ 2001 -ին, հայ-թրքական հաշտեցման համատեղ յանձնաժողովը կը դիմէ «Անցումային շրջանի արդարադատութեան հարցերով միջազգային կեդրոն»-ին (ԱՇԱՀՄԿ) անկախ եզրակացութեան համար. արդեօ՞ք 1915 -ի իրադարձութիւնները կը համարուին ցեղասպանութիւն։ 2003-ի սկիզբին ԱՇԱՀՄԿ-ը կը ներկայացնէ իր եզրակացութիւնը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները կը համապատասխանեն ցեղասպանութեան բոլոր սահմանումներուն, եւ այս եզրին կիրարկումը ամբողջովին արդարացի է։

Հայոց Ցեղասպանութեան Ժխտում

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը, ի տարբերութիւն ցեղասպանութեան մերժման այլ ձեւերու, որոնք կ'իրականացուին յատուկ անձանց կամ կազմակերպութիւններու կողմէն, կազմուած է Թուրքիոյ Հանրապետութեան պաշտօնական եւ բազմակողմանի աջակցութենէն, որ հարցը կը դարձնէ գիտականօրէն ակնածելի եւ քաղաքականապէս փաստարկուած։ Թրքական պետութիւնը ահռելի միջոցներ կը ծախսէ հասարակական գործողութիւններու համար եւ նուիրատուութիւններ կը կատարէ համալսարաններուն՝ փորձելով ապահովել թրքական դիրքորոշման ճշմարտութիւնը։ Տարբեր պետութիւններու խորհրդարաններու կամ կառավարութիւններու կողմէն հայկական ցեղասպանութեան ճանաչման հերթական քննարկումներու ատեն, Թուրքիա կը սպառնայ դիւանագիտական եւ առեւտրային պատժամիջոցներ՝ փոքրամասնութիւններու հանդէպ, իբր թէ Թուրքիոյ տարածքին մէջ, հայոց ֆիզիքական գոյութեան հետքերը կը վերացուին եւ երկիրին մէջ պարբերաբար կ'ոչնչացուին հայկական ճարտարապետութեան յուշարձանները։ Ժխտողներու փաստարկները հիմնականին մէջ, կը ներկայացնեն հետեւեալ պնդումներու ձեւախեղումները՝

• Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայոց զանգուածային սպանութիւններ երբեք չեն եղած,
• հայոց մահը պատահականութեան արդիւնք է՝ մարտական գործողութիւններու շրջանին հայոց տեղահանման ժամանակ սովէն եւ հիւանդութիւններէն,
• երիտթուրքերու կողմէն հայոց ոչնչացման նպատակադրուած քաղաքականութիւն չէ եղած,
• հայոց մահը արդիւնք է Օսմանեան կայսրութեան մէջ, քաղաքացիական պատերազմի, որուն իբրեւ արդիւնք զոհուած են նաեւ բազմաթիւ թուրքեր։

Հայոց Ցեղասպանութեան Արտացոլումը Մշակոյթին Մէջ

Վարդգէս Սուրէնեանց, «Ոտնահարուած սրբութիւն», 1895:

1915-ի իրադարձութիւններու վերաբերեալ առաջին ֆիլմը՝ «Բռնաբարուած Հայաստան» ֆիլմն է (1919), որմէ պահպանուած է միայն 15 վայրկեաննոց հատուած մը։ Առաջին վաւերագրական ֆիլմը՝ «Ո՞ւր է իմ ժողովուրդս» (անգլերէն՝ Where Are My People?, պատրաստողը Մայքըլ Յակոբեան), կ'արտօնուի 1965-ին՝ իրադարձութիւններու 50-ամեակին առթիւ։ Ի. եւ ԻԱ.-րդ դարերու, սահմանագիծին կը ստեղծուին քանի մը վաւերագրական ֆիլմեր, որոնցմէ ամէնէն հետաքրքրականը կ'ըլլայ «Թաքնուած Հոլոքոստ» ֆիլմը (անգլերէն՝ The Hidden Holocaust)։ Խորհրդային տարիներուն Հայաստանի մէջ, կը նկարահանուին «Նահապետ» եւ «Ձորի Միրոն» ֆիլմերը։ Արտասահմանի նկարահանուած ֆիլմերէն արժէքաւոր են Հանրի Վերնէօյի «Մայրիկ» (1991), «Պարատի փողոց, 588»-ը (1992), Ռոպերթ Քէշիշեանի «Արամ» (2002), Ատոմ Էկոյեանի «Արարատ» (2002), Տաւիանի եղբայրներու «Արտոյտներու ագարակը» (2007) եւ Ֆաթիհ Աքինի «Սպին» (2014) ֆիլմերը։

Յայտնի լուսանկարներ առնուած են գերմանական Կարմիր խաչէն Արմէն Թ. Վեկնըրի եւ ԱՄՆ հիւպատոս Լեսլի Տեւիսի կողմէն։ Թուրքիոյ, Հանրապետութիւնը կը խոչընդոտէ հայոց բնաջնջման մասին ֆիլմերու նկարահանումը։ Սպանութիւններու մասին բանաւոր պատմելու աւանդութիւնը կը դրսեւորուի երգերուն մէջ, որոնք կը համարուին ցեղասպանութեան վկայութիւններէն մէկը։ Հայ երաժիշտներէն կազմուած ամերիկեան System of a Down ռոք-խումբը յաճախ կը շօշափէ հայոց ցեղասպանութեան հարցեր։ ԺԹ. դարու վերջերուն հայ գեղանկարիչ Վարդգէս Սուրէնեանց իր նկարներէն շատերը կը ձօնէ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, հայոց ջարդերուն։ Արշիլ Կորքիի բազմաթիւ նկարներ ոգեշնչուած են վերապրած իրադարձութիւններու յիշողութիւններէն։

Եղեռնին զոհ գացած հայ մեծանուն գրողներէն էր Սիամանթօն։ Միւս մեծ բանաստեղծը՝ Դանիէլ Վարուժան, կը ձերբակալուի 24 Ապրիլ-ին, աւելի ուշ՝ 19 Օգոստոս-ին, տանջամահ կ'ըլլայ։ Անոնք իրենց ստեղծագործութիւններուն մէջ, պատկերացուցած են հայոց կոտորածները մինչեւ 1915 թուական։ Կարսի մէջ, ծնած Եղիշէ Չարենցի մեծ թիւով ստեղծագործութիւններու մէջ կը նկարագրէ ջարդերու սարսափները («Դանթէական առասպել»): Հայոց կոտորածներուն իրենց գրական ստեղծագործութիւններուն մէջ, անդրադարձած են Յովհաննէս Թումանեանը, Մուշեղ Գալշոյեանը, Խաչիկ Դաշտենց, ինչպէս նաեւ հայ այլ գրողներ: Հայոց ցեղասպանութեան թեման իր արտացոլումը գտած է նաեւ Պարոյր Սեւակի «Անլռելի զանգակատուն» պոէմին մէջ («Ղօղանջ եղեռնական»): Հայոց ցեղասպանութեան մասին ամէնէն նշանաւոր գրական ստեղծագործութիւնը աւստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լերան քառասուն օրը» վէպն է։

Հայոց զանգուածային կոտորածներուն նուիրուած զանգակատան տեսքով առաջին յուշակոթողը կանգնեցուած է 1950-ական թուականներոն Անթիլիասի (Լիբանան)՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի տարածքին մէջ։ 1965-ին, Էջմիածինի կաթողիկոսարանի տարածքին մէջ, կը կանգնի ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակին յուշակոթող մը՝ կազմուած բազմաթիւ խաչքարերէ։ 1990-ին յիշատակի մատուռ մը կը կառուցուի սուրիական Տէր Զօր անապատին մէջ՝ այս պահուն հայոց սպանութիւններուն հետ կապուած տեղին մէջ, կանգնած միակ յուշարձանը (ներկայիս քանդուած)։ 1967-ին՝ Խորհրդային Հայաստանի մէջ, Մեծ Եղեռնի իրադարձութիւններու 50-ամեակին չարտօնուած ցոյցեր կազմակերպելէ ետք, Ծիծեռնակաբերդի բարձունքին մէջ կ'աւարտի՝ յուշահամալիրին շինարարութիւնը։ Այսօր Ծիծեռնակաբերդը հայոց համար կը հանդիսանայ ուխտագնացութեան վայր, եւ հասարակական կարծիքին կողմէն, կ'ակնկալուի հայոց ցեղասպանութեան բազմանշանակ յուշարձան։

Նիւթական Կորուստներ

Մեծ են հայ ժողովուրդին կրած նիւթական վնասները, պատերազմի ատեն արեւմտահայութեան պատճառած նիւթական վնասները, որոնք կը հրապարակուին 1919-1920 թուականներուն, Փարիզի խաղաղութեան համագումարին, կը կազմեն 14 միլիար 598 միլիոն 510 հազար ֆրանկ, իսկ արեւելահայութեան՝ 4 միլիար 532 միլիոն 472 հազար ոսկի։ Կ'ոչնչանան եւ հրոյ ճարակ կը դառնան նիւթական ու մշակութային հազարաւոր յուշարձաններ ու կոթողներ, հարուստ գրականութիւն ու ձեռագրեր։

Մեծ Եղեռնի գլխաւոր եանցաւորը թրքական բռնակալութիւնն էր։ Հայ ժողովուրդի դահճապետ Թալէաթ մարդասպանի գոռոզամտութեամբ 31 Օգոստոս 1915-ին կ'ըսէ․

«Հայկական հարցը լուծելու տեսակետէն ես երեք ամսուան ընթացքին, աւելի շատ գործ կատարեցի, քան Ապտիւլ Համիտը՝ երեսուն տարուան ընթացքին»։

Հարցին Իրաւաբանական Կողմը

Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ Միջազգային Հանրութիւնը

«Ցեղասպանութիւն» եզրի ծագումը. Ռաֆայէլ Լեմքին (CBS News)

Օսմանեան Թուրքիոյ հայաջինջ քաղաքականութեան մշակման ու իրականացման հովանաւորն ու աշխուժ գործակից եղած էր կայսերական Գերմանիան։ Կ. Պոլսոյ մէջ, Գերմանոյ դեսպան Հանս Վանկենհայմը եթէ 1915 -ի Փետրուարին կը հաղորդէր իր կառավարութեան «չարգիլել հայոց դէմ ձեռնարկող քայլերուն», ապա Յուլիս 7-ին հեռագիր մը կը ղրկէ կանցլեր Բետման Հոլվեգին, որ կեանքի կը կոչէ «թրքական պետութեան մէջ հայ ազգի ոչնչացման նպատակը»։ Արեւմտեան մեծ տէրութիւնները, մասնաւորապէս՝ Անգլիա, Ֆրանսա, Իտալիա եւ ԱՄՆ, ապա անոնք ի վիճակի չեն ըլլար ձեռնարկելու գործնական միջոցներ հայոց բնաջնջման գործընթացը կանգնեցնելու ուղղութեամբ։ Լոյտ Ճորճ, մասնաւորապէս խօսելով անգլիական քաղաքականութեան մասին, գրած է․

«Հայաստան զոհ եղաւ մեր կողմէն բարձրացած յաղթական զոհասեղանին․․․ Բրիտանական կառավարութեան քաղաքականութիւնը ճակատագրական անխուսափելիութեամբ հասցուց 1895-1897 թուականներու, սարսափելի սպանդներուն եւ 1915-ի ահաւոր կոտորածին»։

Նոյնիսկ Ժորժ Քլեմանսօ ըսած է, որ «եւրոպական դիւանագիտութեան վրայ կը ծանրանայ հայկական արիւնը»։ Ա. համաշխարհային պատերազմը կը սկսի ու կը վերջանայ իբրեւ անարդար, գրաւող պատերազմ, ուստի եւ չեն պատժուիր անոր յանցաւորները, անոնց մէջ՝ թուրք ջարդարարները։ Թէեւ դեռ 24 Մայիս 1915-ին Ռուսական կայսրութեան, Անգլիոյ ու Ֆրանսայի կառավարութիւնները Թուրքիոյ հռչակագիր մը կը ներկայացնեն՝ նախազգուշացնելով, որ զինք կառավարողները պատասխանատուութիւն կը կրեն կատարած յանցագործութիւններուն համար, բայց անիկա կը մնայ թուղթի վրայ։

Անկատար էր նաեւ «դաշնակիցներու» 1919-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, կազմակերպած դատավարութիւնը, եւ միայն հեռակայ կարգով մահուան կը դատապարտուին քանի մը երիտթրքական գործիչներ, որոնք փախած ու թաքնուած էին Գերմանիոյ մէջ ու այլ երկիրներու մէջ։ Ճիշդ է, Նեմեսիս գործողութեան միջոցով հայ ժողովուրդի վրիժառուներու ձեռքով կը սպաննուին Թալէաթը, էնվերը, Ճեմալը, Պեհայէտտին Շաքիրը, Սայիտ Հալիմը, Ճեմալ Ազմին եւ ուրիշներ, բայց, դժբախտաբար, տեղի ժողովուրդներու դատ տեղի չ'ունենար, յանցագործները հրապարակայնօրէն չեն պատժուիր, եւ պատմական անարդարութիւնն ալ չ'ուղղուիր։ Այդ մէկը կ'ոգեշնչէ Ատոլֆ Հիթլերը, որ հետագային իր հրոսակախումբերը մղելով հրէշաւոր սպանութիւններու, կ'ըսէ․ «Այսօր ալ ո՞վ կը խօսի հայոց բնաջնջման մասին»։ Խորհրդային Միութեան յաղթանակը Հայրենական Մեծ Պատերազմին (1941-1945 թուականներ) եւ աշխարհին մէջ ուժերու յարաբերակցութեան փոփոխութիւնը յօգուտ ընկերային ու դեմոկրատի կը հասցնեն նաեւ Նիւրեմպերկի դատավարութեան, եւ մահուան կը դատապարտուին հիթլերեան յանցագործները։

Հայոց ցեղասպանութեան դէմ վճռական բողոքի խօսք կ'առնեն միջազգային ականաւոր շարք մը գործիչներ։ Գարլ Լիբկնեխտը, դատապարտելով Օսմանեան կայսրութեան մէջ կազմակերպուած հրէշաւոր սպանդը, կը շեշտէ, թէ անոր յանցաւորները գերմանա-թրքական կառավարողներն են, որոնց ձեռքերը թաթխուած են «հայոց արեան մէջ»։ Բողոքի հուժկու ելոյթներ կ'ունենան նշանաւոր գրողներ ու գիտնականներ Մաքսիմ Կորքի, Վալերի Պրիւսով, Եան Ռայնիս, Անատոլ Ֆրանս, Ռոմըն Ռոլան, էմիլ Վերհարն, Ճոն Ռիտ, Ժոզեֆ Մարկուարտ, Յովհաննէս Լեփսիուսը, Ժան Տը Մորկան, Անթուան Մեյէն, Ֆրիտյոֆ ՆանսԷն, Հերպըրթ Ատամս Կիբբոնս, Արմին Վեկներ, ինչպէս նաեւ ՃԷյմս Պրայս, Արնոլտ Թոյնպի, Հենրի Մորկընթաու, Ֆայէզ Ղոսեյն եւ շատ ուրիշներ։ Հետագային ալ, երբեք չի լռեր յառաջադէմ մարդկութեան խիղճի ու միտքի ձայնը Մեծ Եղեռնի առթիւ։

ԽՄԿԿ Կեդկոմի կեդրոնական օրկան «Պրաւդա»-ն 24 Ապրիլ 1965-ին կը գրէ, որ «յիսուն տարի առաջ երիտթուրքերու կառավարութիւնը կ'ոչնչացնէ շուրջ մէկուկէս միլիոն հայ», եւ ատիկա կը կատարուի Գերմանիոյ աջակցութեամբ ու հովանաւորութեամբ։ Ֆրանսայի կոմկուսի կեդրոնական օրկան «Եումանիտէ»-ն նոյն թուականի 23 Ապրիլին կը նշէ.

Հայերու զանգուածային ցեղասպանութիւնը առաջին ոճիրն էր Ի. դարու սկիզբէն՝ 1914-1918 թուականներու պատերազմի ընթացքին։ Եւ այդ ոճիրը երբեք չդատուեցաւ ու չդատապարտուեցաւ։ Այդ պատճառով է, որ հայերը, բոլորէն աւելի գնահատելով խաղաղութիւնը, չեն կրնար մոռնալ այդ իրողութիւնը, որ սովորական յուշ մը չէ, այլ պատմական տարեթիւ մը եւ կրնար ամբողջ ազգի մը վախճանը դառնալ։

Քարտէսի վրայ ընդգծուած են այն պետութիւնները, որոնք Օսմանեան Թուրքիոյ մէջ, հայոց բնաջնջումը ճանչցած են իբրեւ ցեղասպանութիւն․ բաց կանաչով նշուած են այն պետութիւնները, ուր ճանաչումը մասնակի է։

Մեծ Եղեռնը ցեղասպանութեան կատաղի դրսեւորումն էր Ա. համաշխարհային պատերազմին ատեն։ Արաբ իրաւաբան՝ Մեթր Մուսա Պրենսն անիկա անուանած է «արմենոցիդ»՝ բառացի «հայասպանութիւն»։

Միջազգային Ճանաչում

Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոս 12 Ապրիլ 2015-ին Վատիկանի Ս. Պետրոսի տաճարին մէջ Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած պատարագի ընթացքին կ'օգտագործէ«ցեղասպանութիւն» եզրը:

1915-էն ի վեր, տարբեր պետութիւններ ընդունած են բանաձեւեր, որոնք կը քննադատեն հայոց կոտորածը։

2013-ին, Վլատիմիր Փութին ցեղասպանութեան զոհերու յուշահամալիրին մէջ։
«Ռուսիա միշտ ընկալած է հայ ժողովուրդին ցաւն ու ողբերգութիւնը ինչպէս իր սեփականը»:

ԱՄՆ երեք անգամ (1916, 1919, 1920) ընդունած է նմանատիպ բանաձեւեր, սակայն անոնք չեն կրցած կանգնեցնել Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները։ 24 Մայիս 1915-ին Ֆրանսա, Մեծն Բրիտանիա եւ Ռուսական կայսրութիւնը հանդէս եկած են համատեղ հռչակագիրով,որ նոյնպէս կը քննադատէր այդ կոտորածները։

Նկատի առնելով մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ Թուրքիոյ նոր յանցագործութիւնները՝ Դաշնակից պետութիւններու կառավարութիւնները հրապարակայնօրէն կը յայտարարեն Բարձր դրան այս յանցագործութիւններուն համար Օսմանեան կառավարութեան բոլոր անդամներուն անձնական պատասխանատուութիւնը, ինչպէս նաեւ այն գործակալներուն, որոնք ներգրաւած են այդ սպաննութիւնները։ - 25 Մայիս, 1915: Ֆրանսայի, Մեծն Բրիտանիոյ եւ Ռուսական կայսրութեան համատեղ հռչակագիր

Հայկական սփիւռքը գրեթէ ամբողջութեամբ յառաջացած է ցեղասպանութեան զոհերու ուղիղ ժառանգներէն եւ ունի բաւարար նիւթական միջոցներ, իբր թէ դիմադրելու Թուրքիոյ ճնշումները։ Հիկեր Կրեթի կարծիքով՝ ԱՄՆ-ի մէջ գործող հայ ընկերութիւններու գլխաւոր նպատակն է Թուրքիոյ կողմէն հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը եւ տարածքներու վերադարձը։ Այդ նպատակին հասնելու համար, անոնք իրենց կողմը կը քաշեն տարբեր քաղաքական գործիչներ, ճնշում կը գործադրեն տարբեր պետութիւններու կառավարութիւններու վրայ, կը զբաղին Հայոց ցեղասպանութեան հարցի լայնամասշտաբ լուսաբանութեամբ, կը հիմնադրեն այդ ցեղասպանութեան հարցերով զբաղող կառոյցներ։

Կազմակերպութիւններ

Հայոց ցեղասպանութիւնը ընդունած են այնպիսի կազմակերպութիւններ, ինչպիսիք են Եւրոպայի Խորհուրդը (1998, 2001), Եւրոպական խորհրդարանը (1987, 2000, 2002, 2015), ՄԱԿ-ի քանի մը յանձնաժողովներ, Եկեղեցիներու համաշախարհային խորհուրդը եւ այլն։

Կազմակերպութիւն	Ճանաչում թուական	Ծանօթագրութիւն
Եւրոպական խորհրդարան	1987, 2000, 2002, 2015
Արդարադատութեան միջազգային կեդրոն	2002
Ցեղասպանագէտներու միջազգային ընկերակցութիւն	2007
Ամերիկայի հրեական համայնքներու միութիւն	1989
Եւրոպայի խորհուրդ	1998, 2001
Մարդու իրաւունքներու միացեալ յանձնախումբ	1998
Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդ	2013

Տարածքային Ինքնակառավարման Մարմիններ

• Նոր Հարաւային Ուելսի նահանգ
• Քորտոպայի նահանգ
• Պուէնոս Այրեսի նահանգ
• Բրիտանական Գոլոմպիա
• Օնթարիօ (ներառեալ Թորոնթօ քաղաքը)
• Քեպեք (ներառեալ Մոնրէալ քաղաքը)
• Ժընեւեան քանթոն
• Վոտ քանթոն
• Մեծն Բրիտանիա
• Ուեյլզ
• Ռիօ տը Ժաներոյի նահանգային խորհրդարան

Իտալիա

• Բերտիոլոլի քաղաքային խորհուրդ
• Ուտինէի քաղաքային խորհուրդ
• Սեսթօ Սան Ճիովանիի քաղաքային խորհուրդ
• Սալկարեթայի քաղաքային խորհուրդ
• Բելլունոյի քաղաքային խորհուրդ
• Հռոմի քաղաքային խորհուրդ
• Մասսա Լոմպարտայի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնթանա Ֆելտրինայի քաղաքային խորհուրդ
• Ճենովայի քաղաքային խորհուրդ
• Թիենէի քաղաքային խորհուրդ
• Քասթելսիլանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆիրենցէի քաղաքային խորհուրդ
• Ռավեննայի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆելտրէի քաղաքային խորհուրդ
• Վենետիկի քաղաքային խորհուրդ
• Իմոլայի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆաենցայի քաղաքային խորհուրդ
• Փարմայի քաղաքային խորհուրդ
• Սոլառոլոյի քաղաքային խորհուրդ
• Վիլլաֆրանկա Պաթովանայի քաղաքային խորհուրդ
• Միլանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Փոնտէ տի Փիավէի քաղաքային խորհուրդ
• Քոնսելիչէի քաղաքային խորհուրդ
• Լուջոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ս. Սթինօ Լիվենցայի քաղաքային խորհուրդ
• Քոթինյոլայի քաղաքային խորհուրդ
• Ասիոյ քաղաքային խորհուրդ
• Ակաթա Սուլ Սանտեռնոյի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնթեռֆոռթէ Տը Ալպոնէի քաղաքային խորհուրդ
• Պաթովայի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնտորսօ Վիչենթինոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆուսինեանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Բանյակավալլոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ռոսսիի քաղաքային խորհուրդ, 17 Յուլիս, 1997
• Սանգուինեթոյի քաղաքային խորհուրդ
• Քամպոնոգարայի քաղաքային խորհուրդ

ԱՄՆ

• Ալասքա
• Արիզոնա
• Արքանզա
• Քալիֆորնիա
• Քոլորատօ
• Քընեթիքըթ
• Տելաուէր
• Ֆլորիտա
• Վրաստան
• Այտըհօ
• Իլինոյ
• Քանզաս
• Քընթաքի
• Լուիզիանա
• Մեյն
• Մերիլընտ
• Մասաչուսեթս
• Միշիկըն
• Մինեսոթա
• Միսսուրի
• Նեպրասքա
• Նեւատա
• Նիու Հէմփշայր
• Նիու Ճըրզի
• Նիու Մեքսիքօ
• Նիու Եորք
• Հիւսիսային Գարոլինա
• Հիւսիսային Տաքոթա
• Օհայօ
• Օքլահոմա
• Օրեկըն
• Փենսիլվանիա
• Ռոտ Այլընտ
• Հարաւային Գարոլինա
• Թենըսի
• Թեքսաս
• Եութա
• Վըրմոնթ
• Վիրճինիա
• Ուաշինկթըն
• Ուիսքոնսըն

Հայոց ցեղասպանութեան ընդունումը պաշտօնապէս պարտադիր պայման չէ Թուրքիոյ՝ ԵՄ-ին անդամակցելու համար, բայց կարգ մը հեղինակներ կը կարծեն, որ Թուրքիա պէտք է կատարէ այդ քայլը ԵՄ-ին անդամակցելու ճանապարհին։

Ժխտման Քրէականացում

Զուիցերիոյ մէջ, քանի մը հոգի դատարանի կողմէն կը պատժուի հայոց ցեղասպանութիւնը մերժելուն համար։ 2006-ին Ֆրանսայի Ազգային ժողովը Վալերի Պուայէի կողմէն ներկայացուած օրինագիծ մը կ'ընդունի, որ Ֆրանսայի կողմէն ընդունուած ցեղասպանութիւններու մերժումը կը դիտարկէր իբրեւ յանցագործութիւն. մինչեւ 1 տարի բանտարկութիւն եւ 45, 000 եւրոպական տուգանք նախատեսող օրինագիծը կը վերընդունուի 22 Դեկտեմբեր 2011-ին, իսկ 23 Յունուար 2012-ին Սենատը կը հաստատէ այդ որոշումը։ Թուրքիա կը դատապարտէ ցեղասպանութեան մերժումը հետապնդող ֆրանսական օրէնքը։ Ֆրանսացի պատգամաւորներու խումբ մը, Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդը հարց կը ներկայացնէ՝ ընդունուած օրէնքի համապատասխանութեան վերաբերեալ։ Խորհուրդը կ'որոշէ, որ ցեղասպանութեան փաստերը մերժելու համար պատժամիջոցներ կիրարկող օրէնքը չի համապատասխաներ սահմանադրութեան, որովհետեւ դէմ է մարդու ազատ կարծիք արտայայտելուն։ Սահմանադրական խորհուրդի որոշման ի պատասխան՝ Սարքուզին նախարարներէն կը պահանջէ մշակել օրէնքի նոր խմբագրում մը։

17 Դեկտեմբեր 2013-ին Մարդու իրաւունքներու եւրոպական դատարանը հրապարակայնօրէն Հայոց ցեղասպանութիւնը մերժած Դողու Փերինչեքը զուիցերիական դատարանին կողմէն պատժելու որոշումը կը ճանչնայ իբրեւ կարծիքի արտայայտման իրաւունքի ազատութեան խախտում՝ ընդ որուն Փերինչեքին ոչ մէկ դրամական փոխհատուցում կը նշանակէ։ 12 Մարտ 2014-ին Զուիցերիոյ արդարադատութեան դաշնային նախարարութիւնը կը բողոքէ արձակուած վճիռին դէմ։ Իբրեւ երրորդ կողմեր կը ներգրաւուին նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան։ 15 Հոկտեմբեր 2015-ին ՄԻԵԴ կը մերժէ Զուիցերիոյ հարցը՝ վճիռ կայացնելով յօգուտ Փերիչեքի: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ կը համարեն Հայաստանի Հանրապետութեան համար, որովհետեւ դատաւորներէն 10-ը նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ 7-ը արձանագրած, որ «Հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»:

Փոխհատուցում

Օսմանեան կայսրութեան դէմ հայոց ցեղասպանութեան 91-ամեակի ցոյց՝ Պէյրութի մէջ:

2000-ին, Քալիֆորնիոյ քոնկրէսը օրէնք մը կ'ընդունի, որմով կը ճանչնայ 1915-ին զոհուած հայերուն ժառանգորդներուն իրաւունքները համապատասխան ապահովագրական ընկերութիւններէն փոխհատուցումներ ստանալու կապակցութեամբ։ 2003-ին New York Life ապահովագրական ընկերութիւնը կը սկսի 1915-ի հայոց ցեղասպանութեան զոհերու հարազատներուն փոխհատուցումներու վճարումները (փոխհատուցման ընդհանուր գումարը կը կազմէ մօտաւորապէս 20 միլիոն ԱՄՆ տոլար)։ Բայց Օգոստոս 2009-ին ԱՄՆ Քալիֆորնիա նահանգի Վերաքննիչ դատարանը որոշում մը կը կայացնէ չեղարկելու հայոց հարազատներուն ապահովագրական փոխհատուցումներ վճարելու մասին օրէնքը։ Դատաւոր Տէյվիտ Թոմփսըն կը նշէ, որ հայոց բողոքները ապահովագրավճարներ ստանալու առնչութեամբ զուրկ են հիմնաւորումներէն, որովհետեւ «բոլոր այդ իրադարձութիւնները տեղի ունեցած են ԱՄՆ-էն հազարաւոր մղոններ հեռաւորութեան վրայ, հետեւաբար Քալիֆորնիա նահանգը ոչ մէկ պատասխանատուութիւն կը կրէ այդ մարդկոց առջեւ», եւ «ԱՄՆ-ի Դաշնային կառավարութիւնը որոշում չէ ընդունած հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ»։

Ֆրանսական «Աքսա» ապահովագրական ընկերութիւնը կը պարտաւորուի զոհերուն ժառանգներուն փոխհատուցում վճարել (17,5 միլիոն ԱՄՆ տոլար)։

Պետութիւններ

Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ ճանչցած են մեծ թիւով պետութիւններ եւ միջազգային կազմակերպութիւններ։ Պաշտօնապէս առաջինը ընդունած է Ուրուկուէյը 1965 -ին։ Հայ ժողովուրդի կոտորածը պաշտօնապէս քննադատած եւ ճանչցած են իբրեւ ցեղասպանութիւն ըստ միջազգային իրաւունքի հետեւեալ երկիրները՝

• Ֆրանսա՝ 1998, 2000, 2001, 2006:
• Պելճիքա՝ |1998
• Շուէտ՝ |2010
• Լիթուանիա՝ 2005
• Կիպրոս՝ 1975 Առաջին երկիրը, որ հարցը կը բարձրացնէ ՄԱԿ-ի Գլխաւոր խորհուրդին մէջ։ Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։
• Արժանթին 2004 2 օրէնք, 5 բանաձեւ
• Քանատա՝ 1996, 2002, 2004
• Զուիցերիա2003 Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։
• Սլովաքիա՝ 2004 Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։ Ըստ 2011 -ի օրէնքի՝ կը պատժուի 5 տարի ազատազրկմամբ։
• Չիլի՝ 2007
• Իտալիա՝ 2000
• Նիտըրլենտ՝ 2004
• Ռուսաստան |1995
• Յունաստան՝ 1999 Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։ Ըստ 2014-ի օրէնքի՝ կը պատժուի 3 տարի ազատազրկմամբ կամ մինչեւ 30,000 եւրոպական տուգանքով։
• Լիբանան՝ |1997
• Վենեզուելլա՝ 2005
• Վատիկան՝ 2000
• Լեհաստան՝ 2005 |Եւրոպական խորհրդարանի փոխնախագահ Ռիսզարդ Չարնեկի ըսած է, որ հպարտ է, որովհետեւ Լեհաստան ճանչցած եւ դատապարտած է Հայոց ցեղասպանութիւնը։
• Ուրուկուէյ՝ 1965, 2004 Առաջին երկիրը, որ կը ճանչնայ Հայոց ցեղասպանութիւնը։
• Պոլիվիա՝ 2014, 2015 Հռչակագիրը միաձայնութեամբ կ'ընդունուի Սենատին եւ Խորհրդարանի ստորին պալատին կողմէն՝ Արտաքին գործերու նախարարութեան հաւանութեամբ։
• Աւստրիա՝ 2015
• Լիւքսամպուրկ՝ 2015
• Պրազիլ՝ 2015 27 Մայիս 2015-ին, Պրազիլի Դաշնային Սենատը միաձայնութեամբ ընդունած է Սենատի Արտաքին յարաբերութիւններու եւ ազգային պաշտպանութեան յանձնաժողովի նախագահ, դաշնային սենատոր Ալոիզիոյ Նունէս Ֆերեյրա Ֆիլյոյի եւ դաշնային սենատոր Ժոզէ Սերայի հեղինակած No 550/2015 բանաձեւը, որմով պաշտօնապէս կը ճանչցուի Հայոց ցեղասպանութիւնը։
• Փարակուէյ՝ 2015 2015, Հոկտեմբեր 29-ին Փարակուէյի Սենատը միաձայնութեամբ ընդունած է Հայոց ցեղասպանութիւնը դատապարտող եւ ընդունող բանաձեւ մը։

Զոհերու Յիշատակի Օր

Ամէն տարի, 24 Ապրիլին՝ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի օրը, հարիւր հազարաւոր մարդիկ կ'այցելեն յուշահամալիրը եւ ծաղիկներ կը զետեղեն անմար կրակին շուրջ։ Շնորհիւ հայ համայնքներու՝ ամբողջ աշխարհի տարածքին, կառուցուած են յուշահամալիրներ։

Ծիծեռնակաբերդ

Ծիծեռնակաբերդը 24 Ապրիլ, 2009 -ին:

1965-ին՝ Ցեղասպանութեան 50-րդ տարելիցին, Հայաստանի մէջ կը յառաջանայ յուշահամալիր մը կառուցելու գաղափարը։ Երկու տարի ետք, Երեւանի մէջ՝ Հրազդան կիրճի մօտ գտնուող Ծիծեռնակաբերդ բլուրին վրայ, կ'աւարտի ճարտարապետ Արթիւր Թարխանեանի նախագծած (Սաշուր Քալաշեանի համահեղինակութեամբ) յուշահամալիրին կառուցումը։ 44-մեթրնոց քարակոթողը կը խորհրդանշէ հայ ազգին վերածնունդը։ Ցաւի տապանը ճեղքած 12 մոյթներուն միջեւ կը վառի անմար կրակը՝ իբրեւ մշտաբորբ ցաւի խորհրդանիշ։ Քիչ մը անդին,«Վերածնող Հայաստան» յուշակոթողն է, որ կը խորհրդանշէ խոտի նման ծլարձակող հայ ժողովուրդի երկու հատուածները։ Համալիրին մօտ, կը գտնուի 100-մեթրնոց Սգոյ պատը, որուն վրայ փորագրուած են այն քաղաքներու եւ գիւղերու անուանումները, ուր տեղի ունեցած են կոտորածները։

1995-ին յուշահամալիրին կից կը բացուի ցեղասպանութեան թանգարանը, որ նախագծած են ճարտարապետներ Սաշուր Քալաշեանն ու Լեւոն Մկրտչեանը։ Թանգարանին մէջ, ներկայացուած են կարգ մը լուսանկարներ, որոնք առած են գերմանացի լուսանկարիչները (որոնցմէ՝ Արմին Վեկներ)։ Թանգարանէն ոչ հեռու կը գտնուի պուրակ մը, ուր արտասահմանեան քաղաքական գործիչները ծառ կը տնկեն ի յիշատակ զոհերու։

Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ Տարելից

Նախորդող

Միջոցառումները Համակարգող Պետական յանձնաժողով

Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի տարելիցին ընդառաջ՝ 23 Ապրիլ 2011-ին ՀՀ Նախագահին հրամանագիրով ՀՀ-ի մէջ կը ստեղծուի միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողով մը, որուն անդրանիկ նիստը կը հրաւիրուի 30 Մայիս 2011-ին Երեւանի մէջ, Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահին հրամանագիրով Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողով մը ստեղծելու համար: Յանձնաժողովին կազմին մէջ կ'ընդգրկուին մշակոյթի, կրթութեան եւ գիտութեան ոլորտներու մասնագէտներ, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան յանցագործութեան միջազգային ճանաչման գործընթացին մէջ հայ ժողովուրդի ջանքերուն սատարող գործիչներ։

Յանձնաժողովը իր գոյութեան ընթացքին, նիստեր գումարած է հինգ անգամ՝ առաջինը՝ 30 Մայիս 2011-ին, վերջինը՝ 29 Յունուար 2015-ին, ուր հաստատուած են Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի խորհրդանշանները եւ հրապարակուած Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին համահայկական հռչակագիրը: Ընտրուած է Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի կարգախօսն ու խորհրդանիշը: Վերջինս ընթերցած է ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսեանը եւ ի կատարում 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողովին որոշման՝ ի պահ յանձնած Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին։ Մէկ օրինակը ուղարկուած է ՄԱԿ-ի Գլխաւոր քարտուղարին, իսկ միւս օրինակը ի պահ յանձնուած է ՀՀ ազգային արխիւ։ Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողովը, խորհրդակցած է սփիւռքի մէջ գործող տարածաշրջանային յանձնախումբերուն հետ՝

• արտայայտելով հայ ժողովուրդի միասնական կամքը,
• յենելով 23 Օգոստոս 1990-ի՝ Հայաստանի անկախութեան մասին հռչակագիրի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեան վրայ,
• վկայակոչելով ՄԱԿ-ի 10 Դեկտեմբեր 1948-ի՝ Մարդու իրաւունքներու համընդհանուր հռչակագիրը, որուն համաձայն «մարդկութեան ընտանիքի բոլոր անդամներուն յատուկ արժանապատուութեան եւ հաւասար իրաւունքներու ճանաչումը աշխարհի ազատութեան, արդարութեան եւ խաղաղութեան հիմքն է»,
• ղեկավարուելով ՄԱԿ-ի Գլխաւոր վեհաժողովի 11 Դեկտեմբեր 1946-ի 96(1) բանաձեւի, 9 Դեկտեմբեր 1948-ի «Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգիլելու եւ պատժելու մասին» ՄԱԿ-ի համագումարի, 26 Նոյեմբեր 1968-ի «Պատերազմական յանցագործութիւններու եւ մարդկութեան դէմ ուղղուած յանցագործութիւններու նկատմամբ վաղեմութեան ժամկէտ չկիրարկելուն համար» ՄԱԿ-ի համագումարին, ինչպէս նաեւ 16 Դեկտեմբեր 1966-ի «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրաւունքներուն մասին» միջազգային դաշնագիրի եւ մարդու իրաւունքներու վերաբերեալ բոլոր այլ միջազգային գործերու համապատասխան սկզբունքներով,
• նկատի առնելով, որ «Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգիլելու եւ պատժելու մասին» համագումարը ընդունելու ատեն ՄԱԿ-ը յատուկ կարեւորութիւն տուած է այդ յանցատեսակի դէմ պայքարին մէջ, միջազգային համագործակցութիւնը,
• շեշտելով ցեղասպանութեան յանցակազմին մէջ, պարունակուող արարքներուն համար անպատիժ մնալու անթոյլատրելիութիւնը ու այդ յանցագործութեան վաղեմութեան ժամկէտ չունենալու հանգամանքը,
• դատապարտելով 1894-1923 թուականներուն Օսմանեան կայսրութեան եւ Թուրքիոյ տարբեր վարչակարգերու կողմէն ծրագրուած ու հայ ժողովուրդին դէմ շարունակաբար իրականացուած ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայութեան ոչնչացման ուղղուած զանգուածային կոտորածները, ցեղային զտումները, հայկական ժառանգութեան ոչնչացումը, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան ժխտումը, պատասխանատուութենէն խուսափելու, կատարուած յանցագործութիւնները ու անոնց հետեւանքները լռութեան մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը՝ իբրեւ յանցագործութեան շարունակութիւն եւ նոր ցեղասպանութիւններ իրականացնելու քաջալերանք,
• համարելով նաեւ 1919-1921 թուականներուն Օսմանեան ռազմական արտակարգ ատեաններու կողմէն «Իրաւական եւ մարդկային օրէնքներու դէմ» այդ ծանր ոճիրի ուղղութեամբ կայացուած դատավճիռները եղելութեան իրաւական գնահատական,
• արժեւորելով 1915-ին միջազգային հանրութեան կողմէն Անտանտի պետութիւններու 24 Մայիսի համատեղ հռչակագիրով հայ ժողովուրդի դէմ իրականացած ծանրագոյն յանցագործութիւնը պատմութեան մէջ առաջին անգամ իբրեւ «մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ իրականացած յանցագործութիւն» որակումը եւ օսմանեան իշխանութիւններուն պատասխանատուութեան կանչելու հանգամանքին շեշտադրումը, ինչպէս նաեւ 10 Օգոստոս 1920-ին Սեւրի հաշտութեան պայմանագիրի եւ 22 Նոյեմբեր 1920-ին՝ ԱՄՆ-ի Նախագահ Ուտրօ Ուիլսըն Իրավարար վճիռի դերը եւ նշանակութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքներու յաղթահարման հարցին մէջ.

1. Կ'ոգեկոչէ Հայոց ցեղասպանութեան մէկուկէս միլիոն անմեղ զոհերու յիշատակը եւ երախտագիտութեամբ, կը խոնարհի կեանքի ու մարդկային արժանապատուութեան համար պայքար մղած նահատակ եւ վերապրած հերոսներու առջեւ։
2. Կը վերահաստատէ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին յանձնառութիւնը՝ շարունակելու միջազգային պայքարը ցեղասպանութիւններու կանխարգիլման, ցեղասպանութեան ենթարկուած ժողովուրդներու իրաւունքներու վերականգնման եւ պատմական արդարութեան հաստատման համար։
3. Շնորհակալութիւն կը յայտնէ այն պետութիւններուն, միջազգային, կրօնական եւ հասարակական կազմակերպութիւններուն, որոնք քաղաքական խիզախութիւն ունեցան ճանչնալու եւ դատապարտելու Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ իբրեւ մարդկութեան դէմ ուղղուած սոսկալի ոճրագործութիւն, եւ այսօր ալ կը շարունակուին այդ ուղղութեամբ իրաւական քայլեր ձեռնարկելու, նաեւ կանխելու ժխտողականութեան վտանգաւոր դրսեւորումները։
4. Երախտագիտութիւն կը յայտնէ այն ազգերուն, կառոյցներուն եւ անհատներուն, որոնք յաճախ իրենք զիրենք վտանգելով՝ մարդասիրական տարաբնոյթ օգնութիւն ցուցաբերեցին, փրկեցին լիակատար ոչնչացման վտանգի առջեւ կանգնած բազմաթիւ հայեր, ապահով եւ խաղաղ պայմաններ ստեղծեցին ցեղասպանութենէն վերապրած հայութեան համար՝ մեծ թափ հաղորդելով որբախնամ գործունէութեան եւ միջազգային հայասիրական շարժման։
5. Կը դիմէ ՄԱԿ-ի անդամ պետութիւններուն, միջազգային կազմակերպութիւններուն, բարի կամքի տէր բոլոր մարդոց՝ անկախ ազգային եւ կրօնական պատկանելիութենէն, միաւորելու իրենց ջանքերը պատմական արդարութիւնը վերականգնելու եւ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակը յարգելու համար։
6. Կ'արտայայտէ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի միասնական կամքը՝ Հայոց ցեղասպանութեան փաստի համաշխարհային ճանաչման հասնելու եւ ցեղասպանութեան հետեւանքներու յաղթահարման հարցին մէջ, որուն համար կը մշակէ իրաւական պահանջներու թղթածրար՝ անիկա նկատելով անհատական, համայնքային եւ համազգային իրաւունքներու եւ օրինական շահերու վերականգնման գործընթացի մեկնարկ։
7. Կը դատապարտէ Թուրքիոյ Հանրապետութեան կողմէն Հայաստանի Հանրապետութեան ապօրինի շրջափակումը, միջազգային հարթակներուն մէջ, ցուցաբերուող հակահայկական կեցուածքը եւ միջպետական յարաբերութիւններու կարգաւորման համար նախապայմաններու առաջադրումը՝ զանոնք գնահատելով իբրեւ Հայոց ցեղասպանութեան, Մեծ Եղեռնի մինչեւ օրս անպատիժ մնալու հետեւանք։
8. Կոչ կ'ընէ Թուրքիոյ Հանրապետութեան՝ ճանչնալու եւ դատապարտելու Օսմանեան կայսրութեան կողմէն իրականացած Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ մարդկութեան դէմ իրագործուած այդ սոսկալի ոճիրի զոհերուն յիշատակը ոգեկոչելու միջոցով առերեսուած սեփական պատմութեան ու յիշողութեան հետ՝ հրաժարելով կեղծարարութենէն, անհերքելի իրողութեան ժխտումէն եւ յարաբերականացման քաղաքականութենէն։

Կը զօրակցի Թուրքիոյ քաղաքացիական հասարակութեան այն հատուածին, որուն ներկայացուցիչները այսօր արդէն համարձակութիւն կը դրսեւորեն այդ հարցին մէջ՝ ի հակադրութիւն իշխանութիւններու պաշտօնական դիրքորոշման։

1. Յոյս կը յայտնէ, որ Թուրքիոյ կողմէն Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը եւ դատապարտումը կարեւոր մեկնակէտ կը դառնան հայ եւ թուրք ժողովուրդներու պատմական հաշտեցման գործընթացի համար։
2. Հպարտութեամբ կ'արձանագրէ, որ ցեղասպանութենէն վերապրած հայ ժողովուրդը վերջին հարիւրամեակի ընթացքին՝

• դրսեւորեց զօրաւոր կամք ու ազգային ինքնագիտակցութիւն, վերականգնեց դարեր առաջ կորսնցուցած ինքնիշխան պետականութիւնը,
• պահպանեց եւ զարգացուց ազգային արժէքները, հասաւ ազգային մշակոյթի, գիտութեան եւ կրթութեան վերածնունդին՝ եւ ներդրում ունեցաւ համաշխարհային ժառանգութեան զարգացման գործին մէջ,
• ստեղծեց Հայկական Սփիւռքի հոգեւոր եւ աշխարհիկ կառոյցներու հզօր եւ արդիւնաւէտ ցանց մը, որ նպաստեց աշխարհասփիւռ հայ համայնքներուն մէջ, հայապահպանութեան, հայու՝ յարգանք եւ համակրանք վայելող կերպարի կերտման, հայ ժողովուրդի արդար իրաւունքներու պաշտպանութեան,
• համազգային գործակցութեան եւ հայրենադարձութեան ընդարձակ ծրագիրով համախմբեց եւ վերստեղծեց ցեղասպանութեան հետեւանքով վերացման վտանգին առջեւ յայտնուած ազգը,
• Ա. եւ Բ. համաշխարհային պատերազմներուն ընթացքին, բերաւ իր արժանի ներդրումը միջազգային անվտանգութեան եւ խաղաղութեան հաստատման գործին մէջ, փառաւոր յաղթանակներ տարաւ Սարդարապատի եւ Արցախեան հերոսամարտերուն։

1. Կը դիտարկէ Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցը իբրեւ կարեւոր հանգրուան մը պատմական արդարութեան համար մղուող պայքարը «Կը յիշեմ եւ կը պահանջեմ» կարգախօսով շարունակելու գործընթացին։
2. Կոչ կ'ընէ հայորդիներու գալիք սերունդներուն՝ հայրենասէր, գիտակից եւ ուսեալ կեցուածքով պաշտպան կանգնելու հայրենի սրբազան ժառանգութեան, աննահանջ պայքարով ծառայելու յանուն՝

• աւելի հզօր Հայրենիքի՝ ազատ եւ ժողովրդավար Հայաստանի Հանրապետութեան,
• անկախ Արցախի յառաջընթացի ու զօրացման,
• աշխարհասփիւռ հայութեան գործուն համախմբման,
• համայն հայութեան դարաւոր նուիրական նպատակներու իրականացման։

Կարգախօս

Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին կարգախօս կ'ընտրուի «Կը յիշեմ եւ կը պահանջեմ» կարգախօսը, որ կը յիշեցնէ հայ ընտանիքներու պատմութիւնը, հայոց վերապրած ողբերգութեան պատմութիւնը եւ ամբողջ աշխարհին ներկայացուող պահանջը։

Խորհրդանշան

Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին խորհրդանշան կ'ընդունուի անմոռուկ ծաղիկը, որուն անուան հիմքին մէջ, տարբեր լեզուներով միեւնոյն իմաստն է՝ յիշէ՛։ Անիկա հարիւրամեակին կարգախօսն է եւ ուղերձը։ Ծաղիկը հնգաթերթ է, որ կը խորհրդանշէ այն հինգ ցամաքամասերը, ուր տարածուած են ցեղասպանութենէն մազապուրծ հայ ժողովուրդը, իսկ մանիշակագոյնը հայ ժողովուրդի ինքնագիտակցութեան մէջ տպաւորուած է հայ առաքելական եկեղեցւոյ սպասաւորներու հանդերձանքէն։ Մէջտեղի սեւ գոյնը կը խորհրդանշէ ցեղասպանութեան արհաւիրքն ու սարսափը, նաեւ այն մեծ վիշտը, որ ունեցաւ հայ ժողովուրդը։ Ներսի ճառագայթաձեւ բաց մանիշակագոյնը կը խորհրդանշէ Ցեղասպանութեան դատապարտման ու ճանաչման մասնակից ըլլալը։ Դեղին գոյնը կը խորհրդանշէ արեւուն լոյսը, որ ապրելու ու արարելու յոյս կու տայ՝ Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիրին տեսքով՝ 12 մոյթերով։

External video
100-րդ տարելիցի խորհրդանիշներ

Պատկերներ

• 
  Թուրքիոյ կառավարութեան 15 Ապրիլ1915-ի գաղտնի հրահանգը հայերու համատարած բռնագաղթի եւ ջարդերու մասին
• 
  Թալէաթ փաշայի 16.09.1915-ի հեռագիրը
• 
  1915-ին New York Times թերթին մէջ, Հայոց ցեղասպանութեան յօդուածին վերնագիրը
• 
  Աքսորեալներ՝ Էրզրումի մէջ
• 
  Գլխատուած հայերու գլուխներ
• 
  Մայրը՝ մահացած երեխային դիակին մօտ
• 
  Հայ զոհեր
• 
  Անոնք փրկուած են...
• 
  850 հայ որբ երեխաներ Իրաքի մէջ

Տե՛ս նաեւ

• Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտում
• Հայոց ցեղասպանութեան յուշարձաններու ցանկ
• հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի օր
• Հայկական հարցը
• Նեմեսիս գործողութիւն
• Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յիշատակի Յուշահամալիր (Տէր Զօր)

Գրականութիւն

Գիրքեր

Փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածուներ

• Ալպոմ-Յուշամատեան Հայոց ցեղասպանութեան 70-ամեակին, խմբ.` Վ. Ղազարեան, Գ. Աչըգեան, Պէյրութ, 1987, 235 էջ:
• ԱմերիկայիՄիացեալ Նահանգներու պաշտօնական վաւերագիրերը 1915-1916, հայոց ցեղասպանութեան մասին, կազմեց` Տ. Զաքարեան, 2002, 52 էջ:
• Անտոնեան Արամ «Մեծ ոճիրը (հայկական վերջին կոտորածները եւ Թալէաթ փաշան)», Կ. Պոլիս, 1920, 350 էջ, Պոսթըն, 1921, 307 էջ, Պէյրութ, 1964, 224 էջ, Պէյրութ, 1977, 300 էջ, Երեւան, 1990, 304 էջ:
• Աւստրօ-Հունգարիոյ դիւանագէտներու հաղորդագրութիւնները Հայոց ցեղասպանութեան մասին 1915 - 1918 (փաստաթուղթերու ժողովածու), խմբ. Ա. Օհանջանեան, 2004, 130 էջ:
• Պրայս Ճէյմս «Անգլիական կառավարութեան Կապոյտ գիրքը Հայոց Մեծ եղեռնի մասին (1915-1916)», Թեհրան, 2012:
• Գանգրունի Հրանդ «Դաշնագիրները դաւեցին հայոց (1918-1923 )», Պէյրութ, 1992, 200 էջ:
• Գերմանական աղբիւրները հայերու ցեղասպանութեան մասին (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), 2001:
• Գուստ Վոլֆգանգ «Հայերու ցեղասպանութիւնը 1915-1916 : Աշխարհի հնագույն քրիստոնյա ժողովուրդի ողբերգութիւնը (Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարա-րութեան քաղաքական արխիվի փաստաթուղթերուց)», 2002, 293 էջ, 2005, 287 էջ:
• Թէոդիկ «Ամենոյն տարեցոյցը (1916 - 1920)», Կ. Պոլիս, 1921, 332 էջ:
• Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարութեան պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923, հատ. Ա. 1913-1917, խմբ. Ա. Բալոեան, 2008, 250 էջ:
• Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարութեան պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923, հատ. Բ. 1917-1923, խմբ. Ա. Բալոեան, 2010, 279 էջ:
• Լեսլի Դեվիս «Սպանդի նահանգը (Ամերիկեան դիվանագետի զեկուցագիրը հայկական ցեղասպանութեան մասին)», 2001, 367 էջ:
• Լիտվացիները հայոց ցեղասպանութեան մասին, կազմող` Ֆ. Բախչինեան, 2006:
• 1915: Աղէտ եւ վերածնունդ, կազմեց` Լեւոն Մեսրօպ, Փարիզ, 1952, 480 էջ:
• 1915 թվական: Անհերքելի վկայութիւններ: Ավստրիական վավերագրերը, կազմեց` Ա. Օհանջանեան, 1997:
• Հայերու կոտորածները Բաքուի եւ Ելիզավետպոլի նահանգներուն մէջ 1918-1920 (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), կազմողներ` Ս. Միրզոեան, Ա. Ղազիեան, խմբ. Ամ. Վիրապեան, ՀԱԱ, 2003, 523 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/828/JARDER.pdf
• Հայերու ցեղասպանութիւնը ըստ երիտթուրքերի դատավարութեան փաստաթուղթերու (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), կազմեց Ա. Հ. Փափազեան, 1988, 288 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/53/hayeri%20cex%20yst%20erit%20dat%20past.pdf
• Հայերու ցեղասպանութիւնը թուրք քաղաքական գործիչներու յուշագրութիւններուն մէջ, կազմեց Ա. Հ. Փափազեան, 2001:
• Հայերու ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (1915-1918 ), Օտարերկրեայ պետական դիւանագիտական փաստաթուղթերու վկայութիւնները (փաստաթուղթերու ժողովածու), խմբ. Լ. Բարսեղեան, 2011, 240 էջ:
• Հայերու ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), խմբ. Մ. Ներսիսեան, Ռ. Սահակեան, 1991, 758 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/309/Hayeri%20cexaspanutyun@%20Osmanyan%20kaysrutyunum-Nersisyan.pdf
• Հայկական հարց: Հայոց ցեղասպանութիւն (մատենագիտութիւն), հատ. 1, կազմողներ` Ե. Չեքելեզեան, Լ. Խաչատրեան, Ա. Դաւթեան, Է. Բաբաեան, 2005, 348 էջ:
• Հայկական հարց: Հայոց ցեղասպանութիւն (մատենագիտութիւն), հատ. 2, կազմողներ` Ե. Չեքելեզեան, Լ. Խաչատրեան, Ա. Դաւթեան, Է. Բաբաեան, 2005, 552 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւնը գերմանացի դիւանագէտներու հաղորդագրութիւններուն մէջ (1915-1918 ), կազմող` Վ. Միքայէլեան, 2004, 219 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւնը միջազգային իրաւական փաստաթուղթերուն մէջ (ժողովածու), կազմող` Վ. Քոչարեան, 2014, 208 էջ:
• Յարութիւնեան Աւագ «Հայոց ցեղասպանութիւն եւ հայկական հարց: Գիրքերու մատենագիտութիւն (1860-2010 )», Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2014, 560 էջ:
• Մեծ եղեռնը, Պէյրութ, 1978:
• Մեծ տէրութիւնները, Օսմանեան կայսրութիւնը եւ հայերը Ֆրանսական արխիւներուն մէջ (1914-1918 ), հատ. 1, խմբ. Ա. Պէյլերեան, 2005, 484 էջ:
• Մեծ տէրութիւնները, Օսմանեան կայսրութիւնը եւ հայերը Ֆրանսական արխիւներուն մէջ (1914-1918 ), հատ. 2, խմբ. Ա. Պէյլերեան, 2005, 520 էջ:
• Միրագենց Վ. «Հայկական ջարդերու փաստաթուղթերը», մաս Ա., Կ. Պոլիս, 1920:
• Միրագենց Վ. «Հայկական ջարդերու փաստաթուղթերը», մաս Բ., Կ. Պոլիս, 1920:
• Միքայէլեան Վարդգէս «Գերմանացի դիւանագէտները հայոց ինքնապաշտպանական մարտերու մասին (1915)», 1997, 32 էջ:
• Յուշարձան Եոզղատցիներու, Ֆրէզնօ, 1955, 445 էջ:
• Ռուսաստանը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը 1915-1917 (փաստաթուղթերու ժողովածու), կազմեց Ա. Մարուքեան, 2004, 208 էջ:
• Ռուսաստանի արտաքին գործերու նախարարութեան փաստաթուղթերը հայոց 1915-1916 ցեղասպանութեան մասին (փաստաթուղթերու ժողովածու), 2001, 73 էջ:
• Վան-Վասպուրականի հերոսամարտը -75 (նիւթերու ժողովածու), կազմող` Հ. Դ. Փափազեան, 1990, 127 էջ:
• Վասպուրական (Վան-Վասպուրականի ապրիլեան հերոսամարտի տասնհինգամեակին առթիւ. 1915-1930), Վենետիկ, 1930, 413 էջ:
• Օտարերկրացիները Հայկական հարցին եւ հայոց ցեղասպանութեան մասին, 1997, 40 էջ:
• Օրմանեան Մաղաքիա «Թւրքահայ աղէտը (պատմական փաստաթուղթեր)», Էջմիածին, 1919:

Յուշագրութիւններ

• Ագ-Տաղի քառամեայ գոյամարտը, Մարսէյ, 1932:
• Աղասի «Յուշեր: Դրուագներ Սուէտիոյ անցեալէն», Պէյրութ, 1957:
• Աճեմեան Ահներթ Մարգարիտ «Դրան թակոցը», 2009, 202 էջ:
• Ամջա Հասան «Տեղահանութիւն եւ ոչնչացում (Տեղահանութեան իրական պատկերը)», 2007, 48 էջ:
• Անդրէասեան Հ. «Արիւնոտ օրեր», 2003, 161 էջ:
• Անդրէասեան Տիգրան «Զէյթունի անձնատուութիւնը եւ Սուէտիոյ ինքնապաշտպանութիւնը 1915», Գահիրէ, 1915, 68 էջ, Հալէպ, 1935, 118 էջ, Նիւ-Ճըրսի-Պէյրութ, 2000, 108 էջ:
• Աշճեան Մամիկոն «Յուշեր Մեծ եղեռնէն», Նիւ Ճըրզի, 2008, 47 էջ:
• Առնակ «Թուրքերու ճանկին մէջ (1916-1919)», Պոսթըն, 1936, 151 էջ, Երեւան, 2006, 152 էջ:
• Ասլանեան Աբիգ «Փեսանդաշտը պաշարուած էր», 1990, 288 էջ:
• Արամայիս (Միսաք Տէր-Դանիէլեան) «Զարհուրելի ոճիրը: Մուշ- Սասուն: Բեկորներ իմ յուշերից», Բագու, 1916, 192 էջ:
• Բդէեան Սարգիս եւ Միսաք «Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ», խմբ. Աղան Տարօնեցի, Գահիրէ, 1962, 676 էջ:
• Գահուէճեան Եղիա «Յուշեր Ուրֆայի 1915, հերոսամարտի ու հետագայ իրադարձութիւններու մասին», 1995, 68 էջ:
• Կիպոնս Հերպերթ Ատամս «Ժամանակակից պատմութեան սեւագոյն էջը», Նիւ Եորք, 1915, 1916, 93 էջ, Թիֆլիս, 1917, 32 էջ, Երեւան, 2003, 34 էջ:
• Գէորգեան Հրաչեայ «Եթէ լռենք, քարերը կ'աղաղակեն», 2014, 500 էջ:
• Դեսպան Հենրի Մորգենթաուի պատմութիւնը, 2012, 310 էջ:
• Եսայեան Զապէլ «Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըւազէն Պաթում», Պոսթըն, 1920, 138 էջ, Պէյրութ, 1969, 118 էջ, Երեւան, 1990, 96 էջ:
• Երեմեան Ս. «Մեռելներու կարաւանը», Վենետիկ, 1921, 66 էջ:
• Երիցեանց Մկրտիչ «Երբ վրէժը չի յագենար (Դրուագներ 1915-1918-ի կեանքէն), Փարիզ, 1953, 353 էջ:
• Էլ Ղոսէյն Ֆայէզ «Հերոսական հայութեան անցեալէն: Ջարդերը Հայաստանի մէջ (ականատեսի վկայութիւններ)», Գահիրէ, 1960, 72 էջ:
• Էպլիղաթեան Մատթէոս «Կեանք մը ազգիս կեանքին մէջ (ականատեսի եւ մասնակցողի վկայութիւններ. 1903-1923)», Անթիլիաս, 1987, 246 էջ:
• Թէքէեան Շ.-Տ. «Մուսա լերան Հայերու փրկութիւնը (յիշողութեան էջեր)», 2002, 79 էջ:
• Թէրզեան Ռ. «Յուշեր Տէր Զօրէն», Պէյրութ, 1995, 32 էջ:
• Թէքէեան Աւետիս «Դրուագներ ապրիլեան Մեծ եղեռնէն (Պէհէսնիհայութեան գողգոթան 1914-1918 )», Պէյրութ, 1956, 223 էջ:
• Թիւթիւնճեան Լեւոն «Յուշեր: Վաւերագրական իրողութիւններ եւ ականատեսի վկայութիւններ արհաւիրքի եւ ազատագրման պայքարի տարիներէն», Պէյրութ, 1975, 503 էջ:
• Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Ա., Պէյրութ, 2010, 370 էջ:
• Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Բ., Պէյրութ, 2011, 352 էջ:
• Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Գ., Պէյրութ, 2011, 395 էջ:
• Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Դ., Պէյրութ, 2012, 436 էջ:
• Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Ե., Պէյրութ, 2013, 372 էջ:
• Լէփսիուս Յոհաննէս «Հայաստանի ջարդերը: Գաղտնի տեղեկագիր», Կ. Պոլիս, 1919, 315 էջ, Պէյրութ, 1965, 396 էջ, Պէյրութ, 1965, 296 էջ, Երեւան, 2003, 205 էջ:
• Կէօրկիզեան Ա. «Մեր ազգային գոյապայքարը 1915-1922-ի զուլումի տարիներուն: Անմոռանալի յուշեր ազգային դէպքերու եւ դէմքերու կապակցութեամբ», Պէյրութ, 1967, 504 էջ:
• Կոսոյեան Հայկակ «Վան-բէրդաքաղաքի ժողովրդային հերոսապատում (1915, ապրիլի 7 - մայիս 3)», Թեհրան, 1966, 181 էջ:
• Կոսոյեան Հայկակ «Վան-քաղաքամիջի ապրիլեան կռիւները», Երեւան, 1992, 135 էջ:
• Հաճեան Ա. քհնյ. Յովհաննէս «Հայոց տաժանքի ճամբաներով», Ա. հատ., Թեհրան, 1965, 464 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (Վերապրածներու վկայութիւններ), հատ. 1. Վանի նահանգ, կազմողներ` Գ. Աւագեան, Ա. Վիրապեան, 2012, 536 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (Վերապրածներու վկայութիւններ), հատ. 2. Բիթլիսի նահանգ, կազմողներ` Գ. Ավագեան, Ա. Վիրապեան, 2012, 432 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (Վերապրածներու վկայութիւններ), հատ. 3. Էրզրումի, Խարբերդի, Տիարպեքիրի, Սեբաստիոյ, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, կազմողներ` Գ. Աւագեան, Ա. Վիրապեան, 2012, 496 էջ:
• Հերոսապատում Մեծ եղեռնի, խմբ. Ն. Պէրպէրեան, Պէյրութ, 1978, 413 էջ:
• Յովհաննիսեան Ղուկաս «Սասունը բոցերի մէջ (1915-1916 )», 1987, 265 էջ:
• Ճէյքըպսըն Մարիա «Օրագրութիւն 1907-1919. Խարբերդ», Անթիլիաս, 1979, 963 էջ:
• Մանուկեան Մելքոն «Արիւնոտ անապատ», 2015, 236 էջ:
• Մելքոնեան Յովհաննէս «Ոճիրի բուրգեր», գիրք Ա., 2001, 545 էջ:
• Մեծ եղեռնի հերոսապատում: 1915 ինքնապաշտպանական հերոսամարտերը, Թեհրան, 1982, 459 էջ:
• Մինախորեան Վահան «1915 թուականը: Արհաւիրքի օրեր», Վենետիկ, 1949, 474 էջ, Պէյրութ, 1964, 495 էջ, Թեհրան, 2006, 512 էջ:
• Մինասեան Թ. «Յուշեր (1915-1955)», Փարիզ, 1957, 111 էջ:
• Մխիթարեան Ս. «Մոխրաբերդի ճակատամարտը: Մի դրուագ Ռշտունիքի ինքնապաշտպանութեան կռիւներից», Պէյրութ, 1980, 212 էջ:
• Մորգենթաու Հենրի «Հայկական եղեռնի գաղտնիքները (Յուշեր)», 1990:
• «Յուշամատեան Մեծ եղեռնի. 1915-1965», կազմողներ` Գ. Ահարոնեան, Ն. Թոփալեան, Պէյրութ, 1965, 1182 էջ:
• «Յուշամատեան Մուսա լերան», Պէյրութ, 1970, 877 էջ:
• Նազլեան Արք. Յովհաննէս. «Տրապիզոնի վիճակաւոր Յովհաննէս Արք. Նազլեանի յուշերը», Ա. հատ., Պէյրութ, 1969, 690 էջ:
• Նազլեան Մ. «Աքսորի ճամբան», Պէյրութ, 1977, 144 էջ:
• Նէտիմ Մուսթաֆա «Հայ եղեռնը (Իմ վկայութիւններս)», Գահիրէ, 1925, 104 էջ, Սոֆիա, 1936, 68 էջ, Պէյրութ, 1978, 171 էջ:
• Նորաշխարհեան Լեւոն «Մռայլ օրեր. Զէյթունի վերջին անցքերը (1914-1915)», Պէյրութ, 1950, 252 էջ:
• Նորաշխարհեան Լեւոն «Զէյթունը 1914-1921 », 1984, 272 էջ:
• Շահպազեան Տիգրան «Յուշեր եւ խոհեր», 1966, 220 էջ:
• Շարաֆեան Երուանդ «Երուանդ Շարաֆեան կը պատմէ Տարօնի եղեռնը (Ականատեսի վկայութիւններ)», Սան Ֆրանսիսքօ, 1965, 80 էջ:
• Պալաքեան Ծ. վրդ. Գրիգորիս «Հայ գողգոթան (Դրվագներ հայ մարտիրոսագրութենէն Պերլինէն դէպի Տէր-Զօր. 1914-1920)», հատ. Ա., Վիեննա, 1922, 423 էջ, Պէյրութ, 1961, 420 էջ, Պէյրութ, 1977, 490 էջ, Անթիլիաս, 2003, 494 էջ:
• Պալաքեան Ծ. վրդ. Գրիգորիս «Հայ գողգոթան (Դրուագներ հայ մարտիրոսագրութենէն Պերլինէն դէպի Տէր-Զօր. 1914-1920)», հատ. Բ., Փարիզ, 1959, 294 էջ, Պէյրութ, 1961, 255 էջ, Պէյրութ, 1977, 291 էջ, Անթիլիաս, 2003, 319 էջ:
• Պալաքեան Ծ. վրդ. Գրիգորիս «Հայուն Գեթսեմանիի գիշերը. 24 Ապրիլ, 1915», Պէյրութ, 1975, 349 էջ:
• Պարթեւեան Սուրէն «Անապատին յուշարձանը», հատ. Ա., Գահիրէ, 1916, 176 էջ:
• Սերոբեան Յ. «Եղեռնի յուշերս», Պէյրութ, 2005, 232 էջ:
• Սիւտճեան Գ. «Կեանքիս գողգոթան: Յուշեր Մեծ եղեռնէն», Պէյրութ, 1986, 51 էջ:
• Սվազլեան Վերժինէ «Հայոց ցեղասպանութիւն (Ականատես վերապրողների վկայութիւններ)», 2000, 500 էջ, 2011, 880 էջ:
• Սվազլեան Վերժինէ «Մեծ եղեռն (Արեւմտահայոց բանավոր վկայութիւններ)», 1995, 234 էջ:
• Սվազլեան Վերժինէ «Մեծ եղեռնը արեւմտահայոց յուշապատումներում եւ թուրքալեզու երգերում», 1997, 32 էջ:
• Սվազլեան Վերժինէ «Մուսա լերան հերոսամարտը (Ականատես վերապրողներու վկայութիւններ (հայերէն, անգլերէն))», 2015, 240 էջ:
• Ստեփանեան Գառնիկ «Մղձաւանջային օրեր», Երեւան, 1945, 220 էջ, Պէյրութ, 1951, 220 էջ, Երեւան, 1989, 558 էջ, 2009, 588 էջ:
• Վերապրողները կը վկայեն, կազմող` Ս. Քիլէճեան, Պէյրութ, 2005, 127 էջ:
• Տէր-Զօր: Հեղինակ աղետէն վերապրողներ, Փարիզ, 1955, 391 էջ:
• Տէր-Պետրոսեան քհնյ. Եղիշէ «Տարօնոյ ինքնապաշտպանութիւնն ու ջարդը 1914-1915 », Ֆրէզնօ, 1920, 172 էջ:
• Տէօվլէթեան Ս. «Յուշեր Շապին Գարահիսարէն», Փարիզ, 1954, 232 էջ:
• Տօնապետեան Պ. «Ձայն տառապելոց (1915-1916)», Փարիզ, 1922, 500 էջ:
• Րիֆաթ Մեւլան Զատէ «Օսմանեան յեղափոխութեան մութ ծալքերը եւ Իթթիհատի հայաջինջ ծրագիրները», Պէյրութ, 1938, 328 էջ, 1968, 327 էջ, 1975, 330 էջ, 1996, 330 էջ, Երեւան, 1990, 330 էջ:
• Փափազեան Աւետիս «Հայերու ցեղասպանութիւնը թուրք քաղաքական գործիչներու յուշագրութիւններուն մէջ», 2001, 160 էջ:
• Փափազեան Բիւզանդ «Արիւնոտ ափերով», 1990, 128 էջ:
• Փիլիպոսեան Ն., Քէստէքեան Աւետիս «Յուշարձան եոզղատցիներու», Ֆրէզնօ, 1955, 456 էջ:
• Քյունցլեր Յակոբ «Արեան եւ արցունքի երկրում (Տպաւորութիւններ Միջագետքէն աշխարհամարտի տարիներուն. 1914-1918)», 2011, 200 էջ:
• Քսան կախաղաններ, Փրովիտենս, 1916, 171 էջ, Կ. Պոլիս, 1921, 143 էջ:
• Օսմանեան կայսերական բանակի սպայ բժիշկ Աւետիս Ճեպեճեանին օրագիրը. 1914-1918», Պէյրութ, 1986, 88 էջ:
• Օտեան Երուանդ «Անիծեալ տարիներ. 1914-1919 (անձնական յիշատակներ)», Երեւան, 2004, 584 էջ, Թեհրան, 2005, 479 էջ:
• Օտեան Երուանդ «Արիւնօտ յիշատակներ», Կ. Պոլիս, 1920, 45 էջ:
• Ֆիրպյուխըր Հայնրիխ «Հայաստանը 1915-ին (Գերմանացի սպայի վկայութիւնը)», 2000, 110 էջ:

Հայալեզու ուսումնասիրութիւններ

• Ա-Դօ «Մեծ դէպքերը Վասպուրականի մէջ 1914-1915 թուականներուն», 1917, 488 էջ:
• Ազատեան Լիպարիտ «Հայ որբերը Մեծ եղեռնի», գիրք Ա., Լոս Անճելըս, 1995, 240 էջ:
• Ազատեան Լիպարիտ «Հայ որբերը Մեծ եղեռնի», գիրք Բ., Լոս Անճելըս, 1999, 240 էջ:
• Ազատեան Լիպարիտ «Հայ որբերը Մեծ եղեռնի», գիրք Գ., Լոս Անճելըս, 2002, 263 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/1261/Hay_vorbery.pdf
• Ալպոյաճեան Արշակ «Յուշամատեան Կուտինահայոց», Պէյրութ, 1961, 231 էջ:
• Ալպոյաճեան Արշակ «Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց», Պէյրութ, 1961, 1536 էջ:
• Անկունի Ս. «Միլիոն մը հայոց ջարդին պատմութիւնը», Կ. Պոլիս, 1921:
• Արամ Հայկազ «Շապին Գարահիսարն ու իր հերոսամարտը», Նիւ Եորք, 1957, 459 էջ:
• Արամեանց Հմայեակ «Պատմութիւն Հնչակեան կուսակցութեան», հատ. Բ. «Դէպի կախաղան», Կ. Պոլիս, 1918, 48 էջ:
• Արզումանեան Մակիչ «Հայաստան. 1914-1917», 1969, 780 էջ:
• Բարսեղով Եուրի «Հայերու ցեղասպանութեան համար նիւթական պատասխանատուութիւնը», 1999, 33 էջ:
• Գաբիկեան Կ. (Գուժկան Սեբաստիոյ) «Եղեռնապատում Փոքուն հայոց եւ նորին մեծին մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ», Պոսթըն, 1924, 604 էջ:
• Գանգրունի Հրանդ «Ցեղասպան Իթթիհատը (1908-1923 )», Պէյրութ, 1994, 240 էջ:
• Գասպարեան Երուանդ «Ֆրանսան եւ Մեծ եղեռնը (1915-1918 )», 1997, 75 էջ, 2000, 309 էջ:
• Գէորգեան Ժորժ «Ֆրանսական ռազմածովային նաւատորմի օգնութիւնը հայերուն 1909 եւ 1915 », 2014, 146 էջ:
• Գույումճեան Վահան «Թուրք բժիշկներու ոճրագործութիւնները Մեծ եղեռնի ժամանակ», 2001, 35 էջ:
• Դեւրիկեան Տ. «Արեւմտահայութեան ինքնապաշտպանութիւնը 1915-1923 », 2005, 366 էջ:
• Եափուճեան Աւետիս «Արեւմտահայաստանի կորուստը եւ անոր պատասխանատուները», Գահիրէ, 1970, 225 էջ:
• Եափուճեան Աւետիս «Մեծ եղեռնը օտար մտաւորականութեան գնահատումով», Գահիրէ, 1980, 168 էջ:
• Երեւանեան Գ. «Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց», Պէյրութ, 1956, 750 էջ:
• Զոմմեր Էռնստ «Ճշմարտութիւնը աշխարհամարտի ժամանակ Թուրքիայում հայ ժողովուրդի կրած տառապանքների մասին», 2002, 86 էջ:
• Թէոդիկ «Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տա-րիին», Անթիլիաս, 1966, Պոսթըն, 1980, 656 էջ, Նիւ Եորք, 1985, 572 էջ, Թեհրան, 2014:
• Թուրիկեան Մ. «Քղիի ճակատի դէպքերը», Պէյրութ, 1926, 86 էջ:
• Ժամկոչեան Ա. «Դրուագներ Հայկական Եղեռնէն եւ վերածնունդ», Փարիզ, 1946, 207 էջ:
• Խաթանեսեան Երուանդ «Հայոց թիւը», Բոստոն, 1965, 31 էջ:
• Կարապետեան Մհեր, Գէորգեան Էդիկ, Մելքոնեան Էդուարդ, Աբգարեան Ա. «Հայոց մեծ եղեռնի պատմութեան հիմնահարցերը հայ պատմագրութեան մէջ», 2010, 456 էջ:
• Կեսար Ա. «Այնթապի գոյամարտը», Պոսթըն, 1945, 196 էջ:
• Կէօրկիզեան Ա. «Վասպուրականի հերոսամարտը (7 Ապրիլ 1915 - 7 Մայիս 1915)», Պէյրութ, 1965, 272 էջ:
• Կիրակոսեան Ճոն «Ա. համաշխարհային պատերազմը եւ արեւմտահայութիւնը (1915-1916 )», 1965, 510 էջ, 1967, 557 էջ:
• Կիրակոսեան Ճոն «Երիտթուրքերը պատմութեան դատաստանի առաջ», գիրք Ա., 1982, 357 էջ:
• Կիրակոսեան Ճոն «Երիտթուրքերը պատմութեան դատաստանի առաջ», գիրք Բ., 1983, 462 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/630/Eritturker@%20patmutyan%20datastani%20araj-Kirakosyan%20J..pdf
• Կիրորկիզեան «Մեր ազգային գոյապայքարը 1915-1922-ի զուլումի տարիներուն», Պէյրութ, 1967:
• Կոճոլոզեան-Յովհաննէսեան Վ. «Ձիթող դաշտին Կարնոյ», Պէյրութ, 1972, 364 էջ:
• Յակոբեան Յովհաննէս «Գերման դավը Կովկասի մէջ», Թիֆլիս, 1917:
• Յակոբեան Յովհաննէս «Թուրքիա Գերման ճանկերուն մէջ», Թիֆլիս, 1918:
• Համբարեան Ազատ «ԱրեւմտաՀայերու 1915 թ. կոտորածները եւ ինքնապաշտպանական մարտերը», 1990, 88 էջ:
• Համբարեան Ազատ, Ստեփանեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութիւնը», 1996, 72 էջ:
• Հայ ժողովուրդի պատմութիւն (ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ.), հատ. Զ., 1981, 1052 էջ:
• Հայկական հարց հանրագիտարան, խմբ. Կ. Խուտավերտեան, 1996, 528 էջ:
• Յովհաննիսեան Լիլիթ «Հայկական հարցը եւ Մեծ տէրութիւնները 1914-1917 թուականներին», 2002, 189 էջ:
• Ղազարեան Հայկազն «Ցեղասպան թուրքը», Պէյրութ, 1968, 424 էջ:
• Ղազարեան Հայկ «Հայ ժողովուրդի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1890-1922 », հատ. առաջին, 2004, 716 էջ, 2007, 787 էջ:
• Ղազարեան Հայկ «Հայ ժողովուրդի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1890-1922 », հատ. երկրորդ, 2004, 780 էջ, 2007:
• Ղազարեան Հայկ «Հայ ժողովուրդի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1890-1922 », հատ. երրորդ, 2010, 775 էջ:
• Ղարիբջանեան Գէորգ «Գերմանիան, Հայկական հարցը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը», 2001, 133 էջ:
• Ճէրէճեան Դոկտ. Եղիկ «Փանթուրանիզմը», Պէյրութ, 1998, 92 էջ:
• Մաթոսեան Տիգրան «Հայոց ցեղասպանութիւն եւ հրեական հոլոքոստ (համեմատման փորձ)», 2005, 182 էջ:
• Մակարոֆ Նուպար «Դեյր-Էզ-Զորի աքսորեալը (Օսմանեան Հայերու 1915-ի աքսորը)», 2001, 308 էջ:
• Մանուկեան արքեպիսկոպոս Արտակ «Ապրիլ 24», Թեհրան, 1965, 132 էջ:
• Մաչոտի Մարիա Իմմակոլատա «Հայոց ցեղասպանութիւնը պատմութեան եւ յիշողութեան մէջ», 2015:
• Մատաղճեան Թ. «Յուշամատեան Թոմարզայի», Պէյրութ, 1959, 628 էջ:
• Մարգարեան Նարինէ «Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքով Սուրիոյ մէջ հաստատուած հայ տարագիրներու կարգավիճակը եւ հայ-արաբական փոխ յարաբերութիւնները (1915-1924 )», 2013:
• Մինասեան Դոկտ. Բ. «Հայաստան, հայ ժողովուրդ եւ հայկական դատ», Պէյրութ, 1979, 230 էջ:
• Մնացականեան Արամայիս «Հայ ժողովուրդի ողբերգութիւնը ռուս եւ համաշխարհային միտքի գնահատմամբ», 1965, 208 էջ:
• Մուշեղ եպիսկոպոս «Հայկական մղձաւանջը (քննական վերլուծումներ)», Պոսթըն, 1916, 212 էջ, Գահիրէ, 1954, Պոսթըն, 2012:
• Մուրատեան Միքայէլ «Հայոց ողբերգութիւնը ռուսական հասարակական-քաղաքական միտքի գնահատմամբ», 1997, 181 էջ:
• Եազըճեան Գէորգ «Ապտուլ Համիտ Բ. կարմիր սուլթան», Պէյրութ, 1980, 872 էջ:
• Նասիպեան Ագապի «Բիրտանիա եւ Հայկական հարցը 1915-1923 », Պէյրութ, 1994, 343 էջ:
• Ներսիսեան Մկրտիչ «Հայոց ցեղասպանութեան անհերքելի փաստաթուղթեր», 2005, 336 էջ:
• Չարըգ Ղազար «Յուշամատեան Բարձր Հայքի: Կարինապատում», Պէյրութ, 1957, 792 էջ:
• Չորմիսեան Լեւոն «Համապատկեր արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան», Բ. հատ. (1878-1908 ), Պէյրութ, 1974, 572 էջ:
• Չորմիսեան Լեւոն «Համապատկեր արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան», Գ. հատ. (1908-1922 ), Պէյրութ, 1975, 661 էջ:
• Չուբարեան Էդուարդ «Մեծ պատերազմը եւ հայ ժողովուրդը», Կ. Պոլիս, 1920, 96 էջ:
• Չուբարեան Էդուարդ «Քսան կախաղանները», Կ. Պոլիս, 1921:
• Պարթեւեան Սուրէն «Արիւնին մատեանը», Գահիրէ, 1915, 160 էջ:
• Պօղոսեան Ստեփան, Պօղոսեան Կարօ «Հայկական հարցի եւ հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», հատ. առաջին, 2000, 564 էջ:
• Պօղոսեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», գիրք I, 2008, 728 էջ:
• Պօղոսեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», գիրք II, 2009, 808 էջ:
• Պօղոսեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», գիրք Գ., 2011, 669 էջ:
• Վարուժան Պօղոսեան «Էջեր հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան եւ պատմագրութեան», 2015, 380 էջ:
• Պօղոսեան Վարուժան «Հայոց ցեղասպանութեան առաջին փուլը ֆրանսական պատմագրութեան եւ հասարակական - քաղաքական միտքի գնահատմամբ (ԺԹ. դարու վերջ - Ի. դարու սկիզբ)», 2005, 272 էջ, 2011:
• Սահակեան Ա. «Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները», Պէյրութ, 1955, 1368 էջ:
• Սահակեան Ա. «Ուրֆայի հերոսամարտը», Պէյրութ, 1933:
• Սահակեան Ռուբէն «Ցեղասպանութեան պատմութենէն», 1990, 367 էջ:
• Սահակեան Ռուբէն Օննիկի «Արեւմտահայութեան ցեղասպանութիւնը եւ ինքնապաշտպանական կռիւները 1915-ին», 2005, 402 էջ:
• Սահակեան Ռուբէն Օննիկի «Ինքնապաշտպանական կռիւները Արեւմտեան Հայաստանի մէջ 1915-ին եւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը», 2010, 70 էջ:
• Սապահ-Գիւլեան Ստեփան «Պատասխանատուները», Փրաւիտենս, 1916, 352 էջ, Պէյրութ, 1949, 348 էջ, Պէյրութ, 1974, 384 էջ, Երեւան, 1991:
• Սասունի Կարօ «Ապրիլեան եղեռնը քննական ակնոցով», Փարիզ, 1931, 64 էջ, Պէյրութ, 1965, 64 էջ:
• Սասունի Կարօ «Թրքահայաստանը Ա. աշխարհամարտի ընթացքին (1914-1918 )», Պէյրութ, 1966, 224 էջ:
• Սասունի Կարօ «Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի», Պէյրութ, 1957, 1252 էջ:
• Սասունի Կարօ «Տաճկահայաստանը ռուսական տիրապետութեան տակ (1914-1918 )», Պոսթըն, 1927, 187 էջ:
• Սարաֆեան Գ. «Պատմութիւն Այնթէպի հայոց», հատ. Ա. - Բ., Լօս Անճելըս, 1953, 1088 էջ:
• Սարգսեան Երուանդ «Հայերու ֆիզիքական ոչնչացման ծրագիրի իրագործումը երիտթուրքերու կողմէն 1915-1916 թուականներուն», Պէյրութ, 1965, 104 էջ:
• Սարգսեան Երուանդ «Թուրքիան եւ անոր նուաճողական քաղաքականութիւնը Անդրկովկասի մէջ (1914-1918 )», 1964, 528 էջ:
• Սարուխանեան Տիգրան «Հայոց ցեղասպանութիւնը Թուրքիան եւ Մեծն Բրիտանիան (1915-1918 )», 2005, 202 էջ:
• Սաֆրաստեան Ռուբէն «Օսմանեան կայսրութիւն: Ցեղասպանութեան ծրագիրի յառաջացումը», 2011, 175 էջ:
• Սեգավա Հ. «Հայերու մոռցուած ցեղասպանութիւնը», 2005, 122 էջ:
• Սիմոնեան Հրաչիկ «Թուրք-հայկական յարաբերութիւններու պատմութենէն», 1991, 632 էջ:
• Սիմոնեան Հրաչիկ «Հայերու զանգուածային կոտորածները Կիլիկիայում (1909 Ապրիլ)», ԵՊՀ, 2009, 529 էջ:
• Սիսեռեան Միսաք «Պատմութիւն Զէյթունի (1409-1921 )», Պէյրութ, 1996, 694 էջ:
• Սպիրով Դմիտրի «Հայաստանը եւ սուլթան Ապտուլ Համիտ», 2000, 60 էջ:
• Սվազլեան Վերժինէ «Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ պատմական յիշողութիւնը», 2003, 144 էջ:
• Ստեփանեան Գառնիկ «Երզնկա (հնագույն դարերից մինչեւ մեր օրերը)», 2005, 680 էջ:
• Վարդան Լեւոն «Թող թուրքը խօսի», Պէյրութ, 1975, 144 էջ:
• Վարդան Լեւոն «Ժամանակագրութիւն հայկական տասնհինգին (1915-1923 )», Պէյրութ, 1975, 312 էջ:
• Վարդան Լեւոն «Հայկական տասնհինգը թիւրքական մատենագիտութեան եւ մամուլին մէջ եւ մենք», Պէյրութ, 1998, 257 էջ:
• Վարդան Լեւոն «Հայկական տասնհինգը եւ հայոց լքեալ գոյքերը», Պէյրութ, 1970, 344 էջ:
• Վարդանեան Ա. «Վանի վերջին նահանջը», 2010, 108 էջ:
• Տարօնեցի Աղան «Տարօնապատում: Պատասխանատուները Տարօնի եղեռնին», Սան Ֆրանսիսկօ, 1966, 530 էջ:
• Տէր-Յակոբեան Մ. «Թրքահայաստանի կորուստը եւ արտասահմանի հայոց ապագան», Պէյրութ, 1967, 406 էջ:
• Տէր-Յակոբեան Մ. «Իրաքահայ կեանքէն», հատ. Ա. «Մոսուլ հասնող հայ գաղթականութիւնը (1915-1918 )», Պէյրութ, 1981, 190 էջ:
• Տէր-Յովհաննէսեան Գրիգոր «Պատմագիրք Սիվրի-Հիսարի հայոց», Պէյրութ, 1965, 688 էջ:
• Տոլպագեան Ե. «Այնթապն ու այնթապահայը», Երեւան, 1992, Հալէպ, 1994, 63 էջ:
• Տօնապետեան Պ. «Ձայն տառապելոց (1915-1916 )», Փարիզ, 1922, 500 էջ:
• Ուրֆա, 2005, 26 էջ:
• Փամպուքեան Երուանդ «Ապրիլեան եղեռնը», Անթիլիաս, 1965, 53 էջ:
• Փափազեան Աւետիս «Ժամանակագրութիւն: Հայկական հարցը եւ Մեծ եղեռնը (1876-2000 )», 2000, 45 էջ:
• Փափազեան Աւետիս «Ցեղասպանութիւն եւ գոյատեւման պայքար», 2000, 191 էջ:
• Փիրանեան Ն. «Խարբերդի եղեռնը», Պոսթըն, 1937, 542 էջ:
• Փիրումեան Ռուբինա «Հայ դատ», Լոս Անճելըս, 1990, 198 էջ, 1994, 190 էջ:
• Փիւրփիւրլեան Ե. «Թիմարի շրջանի դէպքերը Վանի ապրիլեան հերոսամարտի օրերուն», Դել Ռէյ, 1982:
• Փոլատեան Անդրանիկ «Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի», Նիւ Եորք, 1969, 1019 էջ:
• Քէչեան Ա. «Ակն եւ ակնցինք», հատ. Ա., Պուքրէշ, 1942, 312 էջ:
• Քէչեան Ա. «Ակն եւ ակնցինք», հատ. Բ., Փարիզ, 1952, 1044 էջ:
• Քէչեան Ա. «Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն (1915-1918 )», հատ. Ա., Պուքրէշ, 1938, 290 էջ:
• Քէչեան Ա. «Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն (1915-1918 )», հատ. Բ., Պուքրէշ, 1939, 141 էջ:
• Քէչեան Ա. «Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն (1915-1918 )», հատ. Գ., Պուքրէշ, 1940, 137 էջ:
• Քիւրքճեան Յարութիւն «Հայկական ցեղասպանութեան արդարահատոյցը», Փարիզ, 1981:  

Օտարալեզու ուսումնասիրութիւններ

• Munsell, Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities: A Reign of Terror from Tartar Huts to Constantinople Palaces։
• Richard G. Hovannisian, The Armenian genocide: history, politics, ethics, ISBN 0312048475, ISBN 9780312048471։
• Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust, ISBN 0226519910, ISBN 9780226519913։
• Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide, ISBN 081432777X։
• Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, Santa Barbara, California, ISBN 0874369282, ISBN 9780874369281։
• James Bryce, Arnold Joseph Toynbee, Ara Sarafian, The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce, ISBN 0953519155, ISBN 9780953519156։
• Samuel Totten, Steven L. Jacobs, Pioneers of genocide studies, ISBN 0765801515։
• Jay Winter, America and the Armenian Genocide of 1915 (Studies in the social and cultural history of modern warfare), հ. 15, ISBN 0521829585, ISBN 9780521829588։
• Vahakn N. Dadrian, The History of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus, ISBN 1571816666, ISBN 9781571816665։
• Richard G. Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times, հ. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688։
• Yair Auron, The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide, ISBN 076580834X, ISBN 9780765808349։
• Taner Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide, ISBN 1842775278, ISBN 9781842775271։
• Samuel Totten, William S. Parsons, Israel W. Charny, A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts, ISBN 0415944295, ISBN 0415944309։
• Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, ISBN 0199273561, ISBN 9780199273560։
• Dinah L. Shelton, Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483։
• Richard G. Hovannisian, The Armenian genocide: cultural and ethical legacies, ISBN 1412806194, ISBN 9781412806190։
• Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs, Dictionary of Genocide, ISBN 0-31332-967-2, ISBN 978-0-31332-967-8։
• David Bruce MacDonald, Identity Politics in the Age of Genocide. The Holocaust and historical representation, ISBN 0415430615, ISBN 9780415430616։
• Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark, A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire, ISBN 9780195393743։
• Raymond Kévorkian, The Armenian Genocide: A Complete History, ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618։

Յօդուածներ

• 1915 հայոց ցեղասպանութիւնը (յօդուածներ), 1995:
• Թումանեան Լուսինէ «Լիմ եւ Կտուց մենաստանները Մեծ եղեռնի օրերուն», «Էջմիածին», 2013, թիւ Դ, էջ 96-107:
• Հայոց ցեղասպանութիւն (նիւթերու ժողովածու), 2005, խմբ. Լ. Բարսեղեան, 652 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւն - 100: Ճանչնալէն՝ հատուցում (Միջազգային գիտաժողով: Զեկուցումներու դրոյթներ), 2015, 400 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւն: Պատճառներ եւ դասեր, մաս 1, 1995, 106 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւն: Պատճառներ եւ դասեր, մաս 2, 1995, 110 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւն: Պատճառներ եւ դասեր, մաս 3, 1995, 67 էջ:
• Հայոց ցեղասպանութիւնը (ուսումնասիրութիւններ), 2001, 268 էջ:
• Յարութիւնեան Աուետիս «Հայկական կոտորածները Վան-Վասպուրականի գաւառներուն մէջ», «Էջմիածին», 2013, թիւ Դ, էջ 33-44:

Արտաքին յղումներ

• Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի պաշտօնական կայք
• Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի պաշտօնական կայք Archived 2015-04-24 at the Wayback Machine.
• "ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան" Օսմանեան հոգեբանութիւնը եւ Հայկական ջարդերը ― Ներսէս Վարժապետեան Պատրիարք
• Անմոռանալի ձայներ
• Genocide.am - Հայոց Ցեղասպանութեան մասին կայք Archived 2020-12-05 at the Wayback Machine. (հայերէն)
• Armenian National Institute (անգլերէն)
• Armenian Genocide Information (անգլերէն)