Արտահան

Բնակավայր
Արտահան
թրք.՝ Ardahan
Երկիր	Թուրքիա
ԲԾՄ	1811 մեթր
Բնակչութիւն	23 295 մարդ (2022)
Ժամային գօտի	UTC+3։00 եւ UTC+2
Փոստային ցուցանիշ	75000
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	75
Պաշտօնական կայքէջ	ardahan.bel.tr​(թուրք.)

Արտահան՝ Արտահան, Արտան, Արտան (ի), Արտատական Հուր, Քաջատուն, Քաշաց բերդ, Քաջաց ցիխէ, Քաջաց քաղաք, Քաջթաքալաքի - Քաղաք Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհի Արտահան գաւառին մէջ, յետագային՝ Արեւելեան Հայաստանի, Կարսի մարզի Արտահանի գաւառի եւ Կուրի վերին հոսանքի շրջանին մէջ լայնատարած դաշտի մը արեւելեան ծայրամասին մէջ, բարձրաբերձ լեռներու ստորոտին վրայ, մօտ 1800 մ բարձրութեան վրայ։ Ունի լեռնային ցուրտ կլիմայ, ձմեռը կը տեւէ 7-8 ամիս։ Հարաւային մասին մէջ կայ արհեստական լճակ, շրջակայքին մէջ՝ կաղնիի անտառներ։

Պատմութիւն

IX դարուն մէջ մտած է Արտանուջի Բագրատունեաց իշխանութիւնը։ IX—XI դարերուն Արտահանն առեւտրական հանգոյց էր արաբական խալիֆայութեան մէջ մտնող երկիրներէն դէպի Մերձսեւծովեան երկրամասերը ձգուող առեւտրական ուղիին վրայ։ Արաբ պատմիչ Եահյա Անտիոքացիի (XI դար) վկայութեամբ, բիւզանդական զօրքերը 1021 թուականին աւերած են Արտահան գաւառը եւ կոտորել բնակչութիւնը։

1230-ական թուականներուն․ քաղաքը գրաւած են թաթար-մոնղոլները։

1266 թ.-ից Արտահանը մտած է Սամցխե- Սաաթաբագո վրացական իշխանութեան մեջ։

1555 թուականէն, երբ Սամցխե-Սաաթաբագոն նուաճուեցաւ օսմանեան Թուրքիոյ կողմէ, Արտահանը մտաւ Չըլդըրի (Ախալցխայի) փաշայութեան Արտահան սանճաքի մեջ։ Թուրք ուղեգիր էվլիյա Չելեբին (1611—1679) անձամբ եղած է Արտահանի մէջ 1640-ական թուականներուն եւ գրած, որ Արտահանի «բերդն անառիկ ժայռի մը վրայ է․ ունի քառակուսի ձեւ եւ ամրակուռ է․․․ Այս բերդը ցուրտ կլիմայ ունի եւ այդ պատճառով այգիներ ու պարտէզներ չկան։ Պտուղները կը ստացուին Աճարա բերդէն եւ Թորթումէն» (էվլիյա Չելեբի, 1967, էջ 113)։ Այնուհետեւ կը նշէ, որ Արտահանի բնակիչները կրօնասէր եւ պանդխտասէր մարդիկ են, գլխաւորաբար կը զբաղին երկրագործութեամբ, մէկ մասն ալ վաճառականներ են։

1828—1829 թթ.-ի ռուս-թրքական պատերազմէն առաջ Արտահանն ունէր մօտ 400 տուն բնակիչ, մեծ մասը՝ հայեր։ Անոնց զգալի մասը գաղթեց Ռուսաստան։

1877—1878 թթ.-ի ռուս-թուրքական պատերազմէն յետոյ, Արտահանը Կարսի մարզին հետ անցաւ Ռուսաստանին։

1897 թ.-ի մարդահամարի տուեալներով Արտահանը ունէր 815 բնակիչ (136 տուն), մեծամասնութիւնը՝ հայեր, մնացածը՝ թուրքեր, ռուսեր, յոյներ եւ հրեաներ։

1918 թ.-ի Մարտ 3-ին Արտահանը շրջապատեցին թրքական զօրքերը։ Քաղաքը կը պաշտպանէին փոքրաթիւ հայ կամաւորներ։ Թրքական զօրքը յաջողեցաւ կտրել Կարսի եւ Օլթիի հետ Արտահանի պաշտպաններու հաղորդակցութիւնը։ Մարտ 6-ին Արտահանի մէջ իշխանութիւնն անցաւ քաղաքի մուսուլմաններուն։ 1918 թ.-ի վերջերը Արտահանը ենթարկուեցաւ անգլիական մասնագիտական զօրքերու իշխանութեան, ապա վերամիացուեցաւ Հայաստանին։

1920 թ.-ի Մայիսին Արտահանի մէջ տեղի ունեցան յեղափոխական զանգուածային ելոյթներ, որոնք սակայն չյանգեցան ապստամբութեան։

1920 թ.-ի Նոյեմբերին Արտահանը գրաւեցին քեմալականները եւ քաղաքի հայ բնակչութիւնը ստիպուած եղաւ գաղթել Արեւելեան Հայաստան ու Վրաստան։

1986 թ.-ի դրութեամբ Արտահանը փոքրիկ քաղաք է, 1960 թ.-ի տուեալներով ունէր 7228 բնակիչ (թուրքեր ու քիւրտեր)։'

Կայ կաշիի, կօշիկի, բրդեայ գործուածքներու եւ գիւղատնտեսական գործիքներու արհեստագործական արտադրութիւն։

Տնտեսութիւն

XX դարու սկիզբը Արտահանի մէջ կար հինգ գործարան (աղիւսագործական, կաշեգործական եւն), 145 արհեստանոց, որոնցմէ 30-ը միաւորուած էր համքարային կազմակերպութիւններու մէջ։ Արտահանի հայ բնակչութիւնը կը զբաղուր արհեստներով, առեւտուրով եւ գիւղատնտեսութեամբ։ Արտահանի մէջ կը վաճառահանուէր ցորեն, միրգ, ոչխարի ապխտած միս, փայտանիւթ։

Արտահանի կաթոլիկ հայերը ունէին 2 եկեղեցի (Ս․ Աստուածածին եւ Ս․ Գրիգոր) եւ 2 ուսումնարան։ Արտահանը Ռուսաստանին անցնելէն յետոյ բարգաւաճեցաւ։ Նոր ճանապարհներ կառուցուեցան, քաղաքը կապուեցաւ հարեւան շրջաններու հետ։ Մինչեւ 1904 թ.-ը կառուցուեցան Արտահան—Ախալքալաք, Արտահան—Օլթի եւ Կարս—Արտահան ճանապարհները, որոնք ունէին նաեւ ռազմավարական նշանակութիւն։ Բացուեցան Արտահանէն դէպի Եազգուլիմեան լեռնանցքը տանող եւ Արտահան— Ախալցխա ճանապարհները։

Բնակչութիւն

Տարի Բնակչութիւն 2000 17 274 մարդ 2007 17 446 մարդ

Տարի Բնակչութիւն 2010 16 251 մարդ 2015 19 777 մարդ

Տարի Բնակչութիւն 2018 22 169 մարդ 2021 22 927 մարդ

Տարի Բնակչութիւն 2022 23 295 մարդ