Ճարտարապետութիւն

Ճարտարապետութիւն (լատիներէն architectura), շէնքեր, կառոյցներ, ինչպէս եւ ատոնց համակարգով մարդու կեանքի ու գործունէութեան համար գեղեցիկի օրէնքներով ու յարմարաւէտ տարածական միջավայր ստեղծելու արուեստ։ Անոր գեղարուեստական կերպարները նշանակալի դեր կը խաղան հասարակութեան հոգեւոր կեանքին մէջ։ Ճարտարապետութեան մէջ գեղարուեստական կերպարի ստեղծման հիմնական միջոցները տարածութեան ձեւավորումն ու արխիտեկտոնիկան (կառուցման արուեստ) են։ Յատկապէս կարեւոր են կառոյցի մասշտաբայնութիւնը եւ բաղադրամասերու ու ամբողջի համամասնութիւնը, ինչպէս նաեւ ճարտարապետական յօրինուածքը՝ գործառնական եւ կառուցուածային պահանջներուն համապատասխան ձեւերու ամբողջական գեղարուեստաարտայայտչական համակարգը։

Ճարտարապետութիւնը Նախնադարեան Ժամանակներուն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ճարտարապետական հնագոյն կառոյցներ՝ կացարաններ եւ արհեստական բնակատեղիներ, ստեղծուած են նախնադարուն։ Մեգալիթեան կառոյցները (մեծածաւալ քարերով կերտուած պաշտամունքային կառոյցներ՝ մենհիրներ, տոլմեններ, կրոմլեխներ) քարերու ուղղաձիգ եւ հորիզոնական համադրութիւններն են (Ստոունհենճի կրոմլեխը՝ Մեծ Բրիտանիոյ մէջ)։

Կիզայի բուրգերը

Պետութիւններու կազմաւորման զուգընթաց՝ երեւան եկած են քաղաքատիպ բնակավայրերը, կառուցուած են ոռոգման համակարգեր եւ Աստուծոյ ու աստուածացուած տիրակալներու հզօրութիւնը խորհրդանշող կառոյցներ (Եգիպտոսի մէջ՝ Կիզայի բուրգերը, Կառնակի եւ Լուքսորի տաճարները, Ասորեստանի եւ Բաբելոնի զիկկուրատները (պաշտամունքային բրգաձեւ շինութիւն), Հին Իրանի պալատները եւ այլն)։

Լուքսորի տաճարները

Հին Յունաստանի մէջ ստեղծուած է քաղաքապետութիւններու (պոլիս) համակարգ։ Տաճարը քաղաքի պաշտամունքային եւ ճարտարապետական յօրինուածքի կեդրոնն էր, որ կը կառուցուէր ակրոպոլիսի (միջնաբերդ) բարձունքին։ Դասական տաճարի կատարելութեան տիպ է պերիպտերը (սիւներով եզերուած կառոյց), օրինակ՝ Աթէնքի Պարթենոնը։ Հին Հռոմի մէջ կարեւորուած են հանրապետութեան (հետագային՝ կայսրութեան) հզօրութիւնը խորհրդանշող կառոյցները, կիրառուած են կամարային եւ թաղային կառուցուածքները (շինութիւն, Պանթէոն տաճարը)։

Ճարտարապետութիւնը Վերածնունդի Դարաշրջանին[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ճարտարապետութիւնը բարձր մակարդակի հասած է Վերածնունդի դարաշրջանին, սկզբնաւորուած է 15րդ դարուն, Իտալիոյ Տոսկանա մարզի քաղաքներուն մէջ (Ֆլորենցիա, Փիզա, Լիւոռնօ, Կառարա) եւ զարգացած է 15–16րդ դարերուն՝ Արեւմտեան ու Կեդրոնական Եւրոպայի բազմաթիւ երկիրներուն մէջ (Ֆրանսա, Հոլանտա, Գերմանիա, Անգլիա, Սպանիա)։ 19րդ դարու 2-րդ կիսուն Եւրոպայի ու ԱՄՆ-ու մէջ կապիտալիստական կարգերու ամրապնդմամբ եւ արդիւնաբերութեան զարգացումով պայմանաւորուած էին քաղաքներու արագ աճը, արտադրութեան նոր տեսակներու, առեւտրական, փոխադրութեան եւ այլ կառոյցներու երեւան գալը։

Փիզայի աշտարակ

19րդ դարու վերջին – 20 դարուն սկիզբը ճարտարապետութեան մէջ նկատելի են տարբեր ոճերու համադրումը (էկլեկտիկա) եւ նոր ուղղութիւններու՝ մոտեռն, մեկնիչ, նոր դասականութիւն (նէօքլասիքա) եւ այլն յառաջացումը։

Ճարտարապետութիւնը Նոր Ժամանակներուն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Նոր ժամանակներու ճարտարապետութեան մէջ գեղարուեստական-յօրինուածքային խնդիրները դարձած են առաւել կարեւոր եւ վճռորոշ, իսկ շինարարական ձեւի զարգացումն ու կատարելագործումը (շարժական ծածկեր, երկակի կորութեան թաղեր եւ այլն) նոր հնարաւորութիւններ բացած են համարձակ մտայղացումներ իրագործելու համար։ Ժամանակակից ճարտարապետութիւնը կը բնութագրուի զարգացման ուղղութիւններու բազմազանութեամբ, առանձին շէնքերու փոխարէն կ'իշխեն քաղաքաշինական կազմաւորումները, կը դառնան աւելի յարմարաւէտ եւ յուսալի, կը շեշտուին կառոյցներու ու համալիրներու արտաքին տեսքը՝ վերասլաց են, աստիճանաձեւ, յաճախ ոչ ուղղաձիգ ծաւալներով ու ձեւերով, քաղաքաշինական համալիր խնդիրներու ամբողջական եւ աւարտուն լուծումներով։ Նոր ժամանակներու ճանաչուած ճարտարապետներ Լը Քորպիւզէն, Ֆրանք Լլոյտ Ռայթը, Միս Վան տեր Ռոէն, Վալտեր Կրոպիուսը, Օսքար Նիմեյերը, Քենձօ Թանկը, Ալուար Աալտօն, Էրօ Սաարինէնը, Լուիս Քանը, Ժորժ Կանտիլիսը եւ ուրիշներ ստեղծած են ճարտարապետական արժէքներ, որոնք մեծապէս նպաստած են մշակութային յառաջընթացին։ Հայկական ճարտարապետութեան բնորոշ են զարգացման բարձր մակարդակը, գեղարուեստական հարուստ աւանդոյթները եւ յատկապէս ազգային ինքնատիպութիւնը, որ, բացի բնական պայմաններէն, կացութաձեւէն եւ ժողովրդական ակունքներէն, պայմանաւորուած է նաեւ տեղական շինանիւթերու, յատկապէս տուֆի բազմազանութեամբ ու գեղարուեստաֆիզիքական յատկանիշներով։

Ճարտարապետութիւնը Հայաստանի Մէջ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայկական ճարտարապետութեան հնագոյն փուլը կ'ընդգրկէ ք. ա. IV–I հազարամեակները, պահպանուած են քարեդարեան անձաւներ, պղնձեդարեան եւ պրոնզեդարեան բնակատեղիներ, դամբարանադաշտեր, մեգալիթեան կառոյցներ, բերդշեներ, ժայռափորագրութիւններ։ Հին փուլը կ'ընդգրկէ կազմաւորուած հայկական պետականութեան ժամանակաշրջանի՝ ք. ա. VI–III դարերու՝ ստրկատիրական կացութաձեւի ճարտարապետութիւնը։ Այդ ժամանակաշրջանը կը կարեւորուի յատկապէս հայկական մշակոյթի եւ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ բնակող այլ ցեղերու մշակոյթներու փոխառնչութեամբ։ Այս փուլի հիմնական պաշտամունքային կառոյցները հեթանոսական մեհեաններն ու տաճարներն էին, որոնց տեղերուն մէջ հետագային կառուցուեցան քրիստոնէական վաղ շրջանի շինութիւններու զգալի մասը։ Վաղ միջնադարը (IV–VII դարեր) հիմնականօրէն հայկական կոթողական ճարտարապետութեան ազգային նկարագիրի ձեւաւորման (IV–V դարեր) եւ հասունութեան ու կատարելութեան (VI–VII դարեր) շրջաններն են։

Սանահինի վանքը

Զարգացած միջնադարյան փուլը, ըստ ընդունուած պարբերացման, կ'ընդգրկէ IX դարու վերջէն մինչեւ XIV դարը՝ IX–XI եւ XII–XIV դարերու ենթափուլերով։ IX–XI դարերուն զարգացման բարձր մակարդակի հասած է քաղաքաշինութիւնը (Անի, Դուին, Կարս, Վան եւ այլն), ստեղծուած են վանական համալիրներ (Տաթեւ, Սեւան, Գնդեվանք, Հոռոմոս, Խծկոնք, Հաղբատ, Սանահին եւ այլն)։

Պատկեր:Տաթեւ վանական համալիր70.JPG
Տաթեւ վանական համալիրը

XII–XIV դարերուն ընդլայնուած եղած են համալիրները, ստեղծուած են նորերը, կատարելագործուած է քաղաքաշինական արուեստը, հարստացած են արտայայտչամիջոցները, շինարարական-կառուցուածքային հնարքները, կարեւորուած է աշխարհիկ շէնքերու (գրատուն, սեղանատուն, հիւրանոց-կարաւանատուն), ճարտարագիտական եւ պաշտպանական կառոյցներու շինարարութիւնը, կազմաւորուած են ճարտարապետական դպրոցներ Սիւնիքի, Վասպուրականի, Գուգարքի, Արցախի մէջ եւ այլուր։ Միջնադարեան հայկական ճարտարապետութեան վերջին փուլը կ'ընդգրկէ XVII–XVIII դարերը, երեւան եկած են նոր յատկանիշներ քաղաքաշինութեան եւ բնակարանային ճարտարապետութեան ոլորտներուն մէջ, մասամբ պակսած են կառոյցներու կոթողը, գեղարուեստական արտայայտչականութիւնը։ Նոր փուլի (XIX դարէն մինչեւ XX դարու առաջին երկու տասնամեակներ) ճարտարապետութեան բնորոշ են մերձեցումը ռուսական մշակոյթին եւ քաղաքաշինութեան (Երեւան, Գիւմրի, Գորիս, Նոր Պայազիտ եւ այլն) զարգացումը՝ դասականութեան ու կանոնաւոր յատակագծման սկզբունքներու կիրառումով։ Եթէ միջնադարեան ճարտարապետութեան նախորդ փուլերուն բնակավայրի դիմագիծը բնորոշողը պաշտամունքային կառոյցներու ճարտարապետութիւնն էր, ապա նոր փուլին մէջ առաջնային դարձած են քաղաքաշինութիւնը եւ ժողովրդական տան ճարտարապետութիւնը։

Նորագոյն փուլը խորհրդահայ ճարտարապետութեան շրջանն է՝ 1920–1990 թուականներ, երբ գիւղական եւ քաղաքային բնակավայրերուն մէջ ծաւալուած է զանգուածային բնակարանաշինութիւն, կառուցուած են ուսումնական, մշակութային, կոմունալ-կենցաղային սպասարկման առարկաներ, հաղորդակցուղիներ (հաղորդակցութիւն) եւ ենթակառուցուածքներ, բարելաւուած են բնակավայրերու սանիտարահիգիենային պայմանները, կարեւորուած են բնապահպանական խնդիրները։ Արդի փուլի (1990-ական թուականներու սկիզբէն)՝ Հայաստանի երկրորդ հանրապետութեան ճարտարապետութեան բնորոշ են որոշակի որակական փոփոխութիւնները, տիպային եւ նորմատիւային պահանջներու մեղմացումը, նոր շինանիւթերու, կառուցուածքներու ու արհեստագիտութիւններու կիրառումը, ճարտարապետական ազգային աւանդոյթներու եւ համաշխարհային փորձի զուգադրումը։ Հայկական ճարտարապետութիւնը խարիսխուած է ազգային մշակոյթի հարուստ աւանդոյթներու վրայ։ Կարեւոր են նաեւ այլ ժողովուրդներու հետ մշակութային շփումներն ու փոխազդեցութիւնները։ Հայրենի (Թորոս Թորամանեան եւ ուրիշներ) եւ օտար (Տիւպուա, Շառլ Տիհլ, Եոզեֆ Ստրժիգովսկի, Նիկողայոս Մառ եւ ուրիշներ) հեղինակներէն շատերը նշած են հայկական միջնադարեան ճարտարապետութեան ազդեցութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի ճարտարապետութեան վրայ։ Հայկականն ալ իր հերթին ազդեցութիւն կրած է այլ երկիրներու ճարտարապետութենէն, ինչպէս ք. ա. III դարուն՝ հայկական հելլենիզմի շրջանին՝ Հին Յունաստանի ճարտարապետութենէն, լաւագոյն օրինակը յունա-հռոմէական պերիպտեր տիպի Գառնիի տաճարն է (I դար)։

Նորավանքը

Հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններէն Զուարթնոցը, Գեղարդավանքը, Հաղբատը, Սանահինը, Նորավանքն ընդգրկուած են ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային մշակութային «Արժէքներու ցանկին մէջ»։ Պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն մէջ, նաեւ ճակատագիրի բերումով, հայ ժողովուրդը սփռուած է աշխարհով մէկ, հայոց շինարուեստի աւանդոյթները տարածելով նաեւ գաղթավայրերուն մէջ։