Սան Սթեֆանոյի Պայմանագիր

{{{Անուն}}}
Սան Սթեֆանոյի պայմանագրի ստորագրումը, 1878
Ստորագրուած է — վայր	1878 Փետրուար 19 (Մարտ 3) Սան Սթեֆանօ, այժմ Եշիլկեյ
Ստորագրած են	կոմս Ն. Իգնատէ, U. Նելիդով (Ռուսաստան) եւ Սաւֆետ փաշան ու Սահադուլլահ բեյը (Օսմանյան կայսրութիւն)
Կողմեր	Կաղապար:Դրօշաւորում/Ռուսական կայսրություն
Կայքէջ	Սան Ստեֆանոյի նախնական հաշտության պայմանագիր (հայ.)

Սան Ֆրանսիսկոյ քաղաքը՝ Պուլկարիայի հարեւանութեամբ

Տունը, ուր ստորագրուած է Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրը

Սան Սթեֆանոյի պայմանագիր, Ռուսաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան միջեւ, 19 Փետրուար 1878-ին (3 Մարտին) Կոստանդնուպոլսոյ արուարձան Սան Սթեֆանոյի մէջ կնքուած նախնական հաշտութեան պայմանագիր մը, որմով կ'աւարտի 1877-1878 թուականներու ռուս-թրքական պատերազմը։ Այս դաշնագիրը մեծ նշանակութիւն ունեցած է պալքանեան ժողովուրդներու՝ թրքական լուծէն ազատագրման եւ Հայկական հարցին միջազգայնացման գծով։ Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրին դրոյթները վերանայուած են Պերլինի քոնկրէսի արդիւնքով ընդունուած փաստաթուղթին մէջ։

Ստորագրած են 19 Փետրուարին (3 Մարտ)-ին Սան Սթեֆանոյի մէջ (Կ.Պոլսոյ մօտ) Ռուսաստանի կողմէն կոմս Ն. Իգնատէն ու U. Նելիդովը, Թուրքիոյ կողմէն՝ Սաւֆէտ փաշան ու Սաաատուլլահ պէյը։

Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրը կ'երաշխաւորէ Թուրքիոյ ստանձնած պարտաւորութիւններու կատարումը, որն է. «անյապաղ կենսագործել հայաբնակ մարզերու տեղական կարիքներէն բխող բարելաւումներ եւ բարեփոխումներ»:

Պայմանագիրին հիմնական կէտերը

Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրով Չերնոգորիան, Սերպիան եւ Ռումանիան անկախ ճանչուեցան։ Պոսնիա եւ Հերցեկովինան ինքնավարութիւն կը ստանան Օսմանեան կայսրութեան շրջանակներուն մէջ։ Պուլկարիան (Արեւելեան Ռումելիայով, Մակեդոնիայով եւ Թրակիոյ մէկ մասով՝ մինչեւ Սալոնիկ եւ Եգէական ծով) հռչակուած էր ինքնավար իշխանութիւն՝ տէրութիւններու համաձայնութեամբ եւ Բարձր դրան կողմէն հաստատուող իշխանութեամբ։ Թրքական զօրքերը դուրս կը դրուին Պուլկարիայէն, իսկ Ռուսական զօրքերը կը մնան հոն՝ 2 տարուան ժամկէտով։

Թուրքիա կը պարտաւորէր Ռուսաստանին վճարել 1410 միլիոն ռուպլի ռազմատուգանք, որուն մեծ մասը (1100 միլիոն ռուպլի) կը փոխարինուէր տարածքային զիջումներով. Եւրոպական մասին՝ Տուլչայի սանճաքի դիմաց Ռուսաստան կը ստանար 1856-ի Փարիզի պայմանագիրով իրմէ անջատուած Հարաւային Պեսարապիան, Ասիականին մէջ՝ Արտահանը, Կարսը, Պաթումը, Պայազիտը եւ մինչեւ Սողանլուխ ինկած տարածքը (տես Պերլինի քոնկրէս 1878 յօդուածին քարտէսը)։

Սան Սթեֆանոյի Պայմանագիրը եւ Հայերը

Յատուկ յօդուածով (16-րդ) կը նախատեսուէր վարչական բարենորոգումներ կատարել Արեւմտեան Հայաստանի մէջ։ Պատերազմին յաջող ընթացքը եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէկ մասին գրաւումը ռուսական զօրքերուն կողմէ, ազատագրական յոյսեր ներշնչեցին Ռուսաստանի, ինչպէս նաեւ հայկական շրջաններուն։ 1877-ի վերջը Կ. Պոլսոյ հայոց ազգային ժողովը մերժեց հայերը զօրակոչելու սուլթանին «իրատէ»ն (հրամանագիրը), որովհետեւ փաստօրէն հայերը հրաժարեցան ռուսական բանակի դէմ զէնք վերցնելէ։

Յունուար 1878-ին Կ. Պոլսոյ պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանը ազգային ժողովին կը ներկայացնէ տեղեկագիր մը, ուր շարադրուած էր Հայաստանի ինքնավարութեան ծրագիրը՝ Լիբանանի օրինակով (1864-ի կանոնադրութեամբ Լիբանան կը կառավարէր քրիստոնեայ ընդհանուր նահանգապետը)։ Ծրագիրը, որ ամենայն հաւանականութեամբ թելադրուած էր թրքական կառավարութեան եւ Անգլիոյ կողմէ, կը մերժուի։ Կ. Պոլսոյ եւ Անդրկովկասի հայ քաղաքական շրջաններու (որոնք արեւմտահայութեան ազատագրութեան հարցը կը կապէին Ռուսաստանի հետ) ճնշման տակ Կ. Պոլսոյ պատրիարքն ու իր ներկայացուցիչին՝ Ադրիանուպոլսոյ առաջնորդական փոխանորդ Գէորգ վարդապետ Ռուսչուգլեանի միջոցով (որուն կը միանան Ստեփան Ասլանեանը եւ Յովհաննէս Նուրեանը), իսկ աւելի ուշ նաեւ անձամբ շփման մէջ կը մտնէ ռուսական հրամանատարութեան (Մեծ իշխան Նիկոլայ Նիկոլաեւիչ) եւ դիւանագիտական ներկայացուցիչներու (Իգնատեւ, Նելիդով) հետ ու խնդրագիր կը յղէ Ալեքսանտր Բ. կայսրին։ Նոյն ատեն, Գրիգոր Արծրունիի նախաձեռնութեամբ, խնդրագիր մը կը ներկայացուի Կովկասի փոխարքային։ Ռուսական կառավարութիւնը կը համաձայնի հայերու վերաբերեալ յատուկ կէտ մը աւելցնել ռուս-թրքական պայմանագիրին մէջ։ Այս յօդուածը չի գոհացներ հայերը, քանի որ հոն խօսք մը անգամ չկար անոնց ակնկալած ինքնավարութեան մասին։ Յօդուածին այդպիսի չափաւորութիւնը կը բացատրուէր Ռուսաստանի վրայ Անգլիոյ դիւանագիտական ճնշումով, որ իր շահերը վտանգուած կը տեսնէր Ասիոյ մէջ, ինչպէս նաեւ Հնդկաստան տանող ճանապարհներուն վրայ։

Նոր պատմութեան շրջանին մէջ առաջին անգամ «Հայաստան» անուանումը եւ «հայեր»ը յիշատակուած էր միջազգային դաշնագիրին մէջ։ Պայմանագիրին 16-րդ յօդուածին մէջ կ'ըսուէր։ «Նկատի առնելով, որ ռուսական զօրքերուն դուրսբերումը անոնց կողմէն գրաւուած Հայաստանի` Թուրքիոյ վերադարձուելիք վայրերէն, կրնայ այնտեղ առիթ տալ բախումներու եւ բարդութիւններու, որոնք երկու պետութիւններու բարի յարաբերութիւններուն վրայ կ'ունենան վնասակար ազդեցութիւն, Բարձր Դուռը կը պարտաւորէ անյապաղ կենսագործել հայաբնակ մարզերու տեղական կարիքներէն յարուցուող բարելաւումներ եւ բարենորոգութիւններ, եւ պահել հայերու անվտանգութիւնը քիւրտերէն եւ չերքէզներէն»։ Պայմանագիրին 19-րդ յօդուածով Ռուսաստանին կ'անցնէր Կարսը, Արտահանը, Պայազիտը, Պաթումը, Օլթին, Արտանուջը, Արտուինը, Ալաշկերտը, Կաղզուանը եւ Խումարը։

Սան Սթեֆանոյէն Պերլին

Եւրոպական մեծ պետութիւնները՝ Անգլիա, Ֆրանսա, Իտալիա ի հարկ է չէին կրնար անտարբեր մնալ Ռուսիոյ այս յառաջխաղացքին նկատմամբ: Օսմանեան Կայսրութեան մէջ աւելի մէծ իրաւունքներ եւ ազդեցութիւն ձեռք բերելը անոնց միջեւ մրցակցութեան հարց էր։ Մտահոգ էր մանաւանդ Անգլիան, որ կը ջանար սահմանափակել Ռուսիոյ ազդեցութիւնը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ։ Անգլիոյ վարչապետ Տիզրայէլին եւ արտաքին գործոց նախարար Սալիզպըրին կրցան յաջողեցնել Պերլինի վեհաժողովը որ պիտի գումարուէր Յունիս 1878-ի, եւ մեծ պետութիւնները պիտի վերանայէին Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրը: Ալեքսանտր Բ. ցարը, որ արդէն իր կայսրութեան մէջ ներքին դժուարութիւններու դիմաց կանգնած էր, չկրցաւ ընդդիմանալ եւ ընդունեց Պերլինի վեհաժողովի գումարումը:

Նոյն ատեն,Յունիս 1878-ին, Թուրքիոյ հետ գաղտնի համաձայնագիր մը կնքելով, Անգլիա կը տիրանայ Կիպրոս կղզիին (զայն երկար ժամանակաշրջան մը վարձու առնելու անուան տակ) եւ փոխարէնը կը խոստանայ Ռուսիոյ դէմ օսմանեան Թուրքիոյ շահերը պաշտպանել:

Արտաքին յղումներ

• Սան Ստեֆանոյի նախնական հաշտության պայմանագրի ամբողջ տեքստը՝ թարգմանված հայերէն
• Արմեն Մանվելյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ. ՍԱՆ ՍՏԵՖԱՆՈ