Ուրմիոյ Լիճ
Ուրմիոյ Լիճ նաեւ Ուրմիա (անուն՝ Կապուտան Լիճ), անհոսք աղի լիճ Իրանի հիւսիս-արեւմուտքը: Կոչուած է նաեւ Թիլ: Յունական աղբիւրներէն յիշատակուած է Մանթիա, Մեդի, Սպաուտայ անունները, որոնք նոյնպէս կը նշանակեն կապոյտ: Հայկական լեռնաշխարհի, ինչպէս նաեւ ողջ Մերձաւոր Արեւելքի 3 խոշոր լիճերէն ամենամեծն էր մինչեւ 20-րդ դարու վերջը: Լիճ թափուող գետերու ջուրը անխնայ օգտագործելու պատճառով Ուրմիոյ մակերեսը զգալիօրէն կրճատուեր է, ափերը աղակալելած են կտրուկ բարձրացած է ջուրի աղիութիւնը: Այդ պատճառով առաջնութիւնը զիջած է Հայկական լեռնաշխարհի մէկ այլ լիճի՝ Վանին: Այժմ Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան կառավարութիւնը նախաձեռնած է Արաքսի ջուրերու մաս մը ողղել Ուրմիոյ լիճին[1]:
Լիճն ուսումնասերած են Վ.Վ. Բոգաչեւը, Գ. Ռիբենը, Կ.Ն. Պաֆենհոլցը եւ ուրիշներ: Անոնք կ'ենթադրեն, որ լիճը առաջ հոսուն եղած է դէպի Կասպից ծով՝ Ամարդոս (Սեֆիտռուդ) գետի միջոցով: Սոհունդ լերան արտավիժմամբ կապը Կասպից ծովի հետ կտրուած է: Կարծիք կայ, որ Կապուտանը Խոյի դաշտով կապ ունեցած է Արաքսի հետ: Լճափէն դէպի Խոյ քաղաքը գացող ճանապարհին կան դարաւանդներու հետքեր, որ հիմք կու տայ կարծելու, որ լիճէն գետ դուրս եկած է Կարաթափա լեռնացնքով թափած է Արաքսի մէջ։ Մէկ այլ փաստ Թաւրիզի մօտ Կարմիրջուր (Աջի) գեսի վրայ կան բարձր դարավանդեր, որոնք դէպի լիճ աստիճանաբար կը ցածնան, կը մտնեն լճագետային նստոաւծքներու տակ: Այսինքն՝ շրջապատի լեռները կը բարձրանան, գոգաւորութեան յատակ կ'իջնէ՝ կապուած դեկդոնական շարժումներու հետ: Լիճի երկարութիւնը 140 քմ է, մակերեսը՝ մօտ է 5800 քմ2, խորութիւնը՝ մինչեւ 15 մ, աւազանը՝ մօտ 50000 քմ2: Կը գտնուի դեկդոնական իջուածքը, 1275 մ բարձրութեան վրայ:
Գարնանը մակարդակը կը բարձրանայ: Կը սնտուի անմիջապէս լիճի մակերեսին թափուող տեղումներով, գետերու միջոցով եւ մասամբ ստորերկրեայ ջուրերով: Կապուտան կը թափուին բազմաթիւ գետեր: Սալմաստի գետը, Ջահատու, Կարմիրջուր (Աջի), Կադեր, Մարի (Բարանդուզ), Նազլու՝ Համեմատաբար խոշոր գետերը լճափին տելդաներ կ'առաջացնեն: Գետերու տելդաները յաճախ ճահճացած են՝ բերուած տիղմի պատճառով, յատկապէս Զագրոսի համակարգէն իջնող գետերը, ունենալով մեծ անկում կը կատարեն ուժեղ Էրոզիա եւ կը բերեն մեծ քանակութեամբ տիղմ:
Աղիութիւնը շատ բարձր է՝ 150-250% է, հիմնականը քլորիդներ են, որ ափամերձ մասերը ամրանը կը հանդիպին ինճնանըստ աղի կամ աղուտներու ձեւով: Ծանծաղ մասերը աղը կը նստի նաեւ ձմրանը, երբ ջերմաստիճանը կ'իջնէ եւ ջուրի թուծողոկանութիւնը կը թուլանայ: Ամրանը ջուրի ջերմաստիճանի բարձրացման հետ մեկտեղ աղի մաս մը նորէն կը լուծուի եւ աղիութիւնը կը մեծնայ: Աղիութեան պատճառով կենդանական աշխարհը գրեթէ կը բացակայի: Ձկները չկան, կան միայն մանր խեցգետնամաններ եւ որոշ ջրիմուռներ: Լիճի մերձակայքի կլիման շատ չորային է եւ անհրապոյր: Քամու դէպքը օդը հագեցած է աղի փոշիով: Լիճի ափերուն կան բուժիչ ցեխեր եւ լիճի յատակէն անուշահամ ջերմուկներ:
Լիճին մէջ կայ 60 կղզի՝ գլխաւորապէս հարաւային մասը: Խոշորներն Էշակ, Թելա, Ձիերի, Շահի:
Նաւարկելի է: Արեւմտեան ափի մօտ են Ուրմիա, Շահպուր քաղաքները:
1926 թուականին լիճը վերանուանուած է Ռեզայի, ի պատիւ Ռեզա Փեհլեուի շահի: 1970 լիճին վերադարձած է նախկին անունը: 1967 թուականէն լիճը ներառուած է Ուրմիա ազգային պարկի մէջ:
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գրականութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Հայաստանի բնաշխարհ, Հայկ. հանրագիտ. հրատ., 2006
- Հ.Կ. Գաբրիելյան, Հայկական լեռնաշխարհ, Եր. 2000
Արտաքին յղումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Կամուրջ Որմիայի վրայով Archived 2022-09-06 at the Wayback Machine.
- Կապուտան լճի մասին Archived 2011-08-21 at the Wayback Machine.