Լիթուանիա

Լիթուանիա
Լիթուանիոյ դրօշը	Զինանշանը
;	;
Կը ներառնէ	Alytus County?, Kaunas County?, Կլայպեդի գավառ?, Marijampolė County?, Պանավեժի կոմսություն?, Šiauliai County?, Տաուրագեսի կոմսություն?, Telšiai County?, Ուտենայի գավառ? եւ Վիլնյուսի կոմսություն?
Պետական լեզու	Լիթուաներէն
Մայրաքաղաք	Վիլնիւս
Օրէնսդիր մարմին	Սէյմ
Երկրի ղեկավար	Կիթանաս Նաուսետա
Կառավարութեան ղեկավար	Ինկրիտա Շիմոնիթէ
Ազգաբնակչութիւն	2 860 002 մարդ (1 Յունուար 2023)
Օրհներգ	Լիտվայի օրհներգ?
Կարգախօս	Vienybė težydi
Հիմնադրուած է	11 Մարտ 1990 թ.
Արժոյթ	Եւրօ
Ժամային համակարգ	UTC+2 եւ UTC+3։00
Հեռաձայնային համակարգ	+370
Համացանցի յղում	.lt?
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ	0,875
	Lua–ի սխալ՝ expandTemplate: template "ref-lt" does not exist։

13-րդ դարէն ետք Լիթուանիոյ տարածքի փոփոխութիւնը

Լիթուանիա (լիթ.՝ Lietuvos Respublika ), պաշտօնապէս Լիթուանիոյ Հանրապետութիւն` երկիր մըն է Արեւելեան Եւրոպային մէջ^[7]:

Երկրին մէջ կ'ապրի 3 մլն. մարդ։ Կը գտնուի Պալթեան Ծովու ափին։ Սահմանակից է Լաթվիոյ, Պելառուսիոյ, Ռուսիոյ եւ Լեհաստանին: Տարածքը 65.2 հզր. քմ² է:

Լիթուանիոյ հիմնական բնակիչները լիթուանացիներն են։

Պատմութիւն

Առանձին տեղեր պալթեան ցեղերով բնակեցուած ըլլալով,1230-ականներուն Լիթուանիոյ հողերը միաւորուեցան Մինտաուկասին կողմէ, որ թագադրուեցաւ 6 Յուլիս 1253-ին:^[8] Անոր սպանութենէն ետք, 1263-ին հեթանոսական Լիթուանիան թիրախ կը հանդիսանար թեւթոնական Ասպետներու եւ Լիվոնեան Օրտերի խաչակիրներու արշաւանքներուն համար: Չնայած անոնց տասնամեակներով ըրած աւերումները, Լիթուանիոյ Մեծ Դքսութիւնը արագ ընդլայնեցաւ ներառելով նախկին սլաւոնական Քիեւեան Ռուսիոյ իշխանապետութիւնը:

14-րդ դարուն Լիթուանիան Եւրոպայի խոշորագոյն երկիրը եղած է եւ կ'ընդգրկէր ներկայիս Պելառուսիան, Ուքրանիան եւ Լեհաստանի ու Ռուսիոյ մասերը: Արեւմուտքի եւ արեւելքի միջեւ աշխարհաքաղաքական դիրքով կ'որոշուէր Լիթուանիոյ Դքսութեան բազմամշակութային եւ բազմադաւանանքային բնոյթը: Ղեկավար վերնախաւը կը ցուցաբերէր կրօնական հանդուրժողականութիւն եւ պաշտօնական փաստաթուղթերուն համար սլաւոնական լեզուն կը գործածուէր որպէս լատիներէնի օժանդակ լեզու:
1385-ին Մեծն Դուքս Եոկայլան լեհերուն կողմէ առաջարկուեցաւ դառնալ իրենց թագաւոր: Եոկայլան ձեռնամուխ եղաւ Լիթուանիոյ քրիստոնէացմանը եւ հիմնուեցաւ Լեհաստանի եւ Լիթուանիոյ միասնական կառավարումը: Ան կ'ենթադրէր, որ Եւրոպայի վերջին հեթանոսական տարածք Լիթուանիան պիտի դառնայ քրիստոնէական:
Լեհաստանի եւ Լիթուանիոյ միաւորումը ունեցաւ մեծ միջազգային հետեւանքներ: Իրենց հզօրութեան գագաթնակէտը գտնուող երկու տէրութիւններու միացումը բերաւ համարեայ նոր քաղաքակրթութեան առաջացման: Միութիւնն ստեղծելու անմիջական պատճառը հանդիսացան Թեւտոնական Օրտենի սպառնալիքները: Կային նաեւ այլ պատճառներ. Լեհաստանը, որ հազիւ ուշքի եկած էր մոնկոլներու արշաւանքներէն եւ խուսափած էր Սեւ մահէն, ցանկասիրութեամբ կը նայէր դէպի Արեւելքի հեռաստանները: Լիթուանիան, ուր թերեւս կը կառավարէին հեթանոս տիրակալները, անհանգիստ կը զգար հարեւան Մոսքոուիոյ վերելքէն եւ կը ձգտէր մտնել քրիստոնէական աշխարհ: Այս երկու երկիրները աջակցութիւնը կը փնտռէին մէկզմէկու, այնպէս որ Եատվիկայի եւ Եակայլոյի ամուսնութիւնը աւելի քան տեղին եղած էր^[9]:

Երկու քաղաքացիական պատերազմներէն ետք, Մեծն Վիթաւթասը 1392-ին դարձաւ Լիթուանիոյ Մեծն Դուքս: Անոր իշխանութեան տարիներուն Լիթուանիան հասաւ իր տարածքային նուաճումներու բարձրակէտին, սկսաւ պետականութեան կեդրոնացումը եւ լիթուանական ազնուականութիւնը դարձաւ աւելի ու աւելի պետական քաղաքականութիւն վարող: Վորսքլայ գետի ճակատամարտին, 1399-ին Թոխթամիշի եւ Վիթաւթասի միացեալ ուժերը ջախջախուեցան մոնկոլներու կողմէ: Լիթուանիոյ եւ Լեհաստանի բանակներու սերտ համագործակցութեան շնորհիւ 1410-ին հասան խոշոր յաղթանակի Թեւթոնական Ասպետներու նկատմամբ Կրիւնվալտի ճակատամարտին, որ Միջնադարի Եւրոպային մէջ խոշորագոյններէն մին եղած է:^[10]^[11]^[12]

Հիւսիսային Պատերազմին (1655–1661) Լիթուանիոյ տարածքը եւ տնտեսութիւնը աւերուեցաւ Շուէտի բանակին կողմէ: Անոր յաջորդեց Մեծ Հիւսիսային Պատերազմը, որու ընթացքին զոհերու թիւը հասաւ երկրի բնակչութեան 40%-ի:^[13] Դուրսի ուժերը, մանաւանդ՝ Ռուսիան, դարձան Համագործակցութեան ներքին գործերու գերական: Ի վերջոյ, Համագործակցութիւնը մասնատուեցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան, Պրուսիոյ եւ Աւստրիոյ Հապսպուրկներու միջեւ 1772, 1792 եւ 1795 թուականներուն:

Լիթուանիոյ տարածքին մեծ մասը անցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան տիրապետութեան: 1831-ին եւ 1863-ին անյաջող ապստամբութիւններէ ետք, ցարական պաշտօնեաները սկսան ռուսականացման քաղաքականութիւն: Անոնք արգիլեցին լիթուանական մամուլը, փակեցին մշակոյթի եւ կրթական հաստատութիւնները եւ Լիթուանիան դարձուցին վարչական երկրամաս:

20րդ եւ 21րդ Դարեր

Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի ժամանակ, 16 Փետրուար 1918 թուականին, Լիթուանիոյ Խորհուրդը հռչակեց Լիթուանիոյ անկախութիւնը եւ Լիթուանիոյ պետականութեան վերականգնումը: 1920 Հոկտեմբեր ամսուն Լեհաստանը գրաւեց Լիթուանիոյ պատմական մայրաքաղաք Վիլնիւսը: Յետագայ 19 տարիներուն, երկրին մայրաքաղաքը ժամանակաւորապէս դարձաւ Քաունասը: 1923-ին ձեռք բերուած Քլայփետայի երկրամասը 1939-ին Լիթուանիան զիջեց Գերմանիոյ: Երկու պատերազմներու միջեւ եղած ժամանակը երկիրը կը կառավարէր 1926-ին իշխանութեան եկած Անթանաս Սմեթոնայի կուսակցութիւնը:

1939-ին Լեհաստան ներխուժած Խորհրդային Միութիւնը Վիլնիւսը վերադարձուց Լիթուանիոյ: Գրաւման հետեւեցան լիթուանացիներու զանգուածային ձերբակալութիւնները եւ աքսորները, որոնց թիւը 34.000-ի հասած էր: Մէկ տարի անց երկիրը գրաւեց նազիստական Գերմանիան եւ անմիջապէս սկսաւ հրեաներու կոտորածը, 1 Դեկտեմբեր 1941-ի դրութեամբ սպաննուեցան 190.000 հրեաներ: Սպաննուեցան նաեւ լիթուանացի մտաւորականներ, բարձրաստիճան զինուորականներ եւ գնչուներ:

Պատերազմէն Ետք

Գերմանական զօրքերու պարտութենէն ետք, Խորհրդային Միութիւնը 1944-ին նորէն մուտք գործեց Լիթուանիա: Փոթստամի Համաժողովը սահմաններու փոփոխութեան հետեւանքով նախկին գերմանական Մերմելլանտը պալթեան Քլայփետա նաւահանգիստին հետ միասին, նորէն վերադարձաւ Լիթուանիոյ: Գերմանացի բնակչութեան մեծ մասը հեռացաւ այդ տարածաշրջանէն:

1944-էն մինչեւ 1952 թուականները տեղի ունեցած փարթիզանական կռիւներու ընթացքին սպաննուեցան 30 հզր. կարգի դիմադրողներ: Ընդհանուր առումով Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմի ընթացքին Լիթուանիոյ կորուստը կազմեց 780.000 մարդ:^[14]

1980-ականներու բարեփոխումները թոյլ տուին անկախութեան «Սայուտիսի» շարժման հիմնումը: 11 Մարտ 1990-ին Լիթուանիան յայտարարեց անկախութիւն, դառնալով ԽՍՀՄ-ին մէջ առաջինը: 4 Փետրուար 1991-ին Իսլանտան Լիթուանիոյ անկախութիւնը ճանչցած առաջին երկիրը եղաւ: Նոյն թուականի 17 Սեպտեմբերին, Լիթուանիան պաշտօնական անկախութիւն ստացաւ, երբ ան դարձաւ Միացեալ Ազգերու կազմակերպութեան անդամ:

1 Մայիս 2004-էն Լիթուանիան կը համարուի Եւրոմիութեան անդամ:

Պետութեան Կառուցուածքը

Լիթուանիան խորհրդարանային հանրապետութիւն է, նախագահականին բնորոշ գիծերով: Համաժողովրդականօրէն ընտրուած նախագահին իրաւասութեան ժամկէտը հինգ տարի է: Երկրի նախագահը 2009-2014 վերընտրուած Տարիա Կրիպաուսքայթէնը եղած է:

Երկրին խորհրդարանը կը համարուի Սեյմասը՝ 141 տեղերով: Պատգամաւորներէն 71-ը կ'ընտրուին մեծամասնական ցանկով, մնացած 70-ը՝ համամասնական-ցանկային համակարգով, չորս տարի ժամկէտով:

Բնակչութիւն

Տարի	Բնակչութիւն
1996	3 615 212 մարդ	^[3]
1997	3 588 013 մարդ	^[3]
1998	3 562 261 մարդ	^[3]
1999	3 536 401 մարդ	^[3]
2000	3 512 074 մարդ	^[3]
2001	3 486 998 մարդ	^[3]
2002	3 454 637 մարդ	^[3]

Տարի	Բնակչութիւն
2003	3 431 497 մարդ	^[3]
2004	3 398 929 մարդ	^[3]
2005	3 355 220 մարդ	^[3]
2006	3 289 835 մարդ	^[3]
2007	3 249 983 մարդ	^[3]
2008	3 212 605 մարդ	^[3]
2009	3 183 856 մարդ	^[3]

Տարի	Բնակչութիւն
2010	3 141 976 մարդ	^[3]
2011	3 052 588 մարդ	^[3]
2012	3 003 641 մարդ	^[3]
2013	2 971 905 մարդ	^[3]
2014	2 943 472 մարդ	^[3]
2015	2 921 262 մարդ	^[3]
2016	2 888 558 մարդ	^[3]

Տարի	Բնակչութիւն
2017	2 847 904 մարդ	^[3]
2018	2 808 901 մարդ	^[3]
2019	2 794 184 մարդ	^[3]
2020	2 794 090 մարդ	^[3]
2021	2 810 761 մարդ	^[3]
2022	2 805 998 մարդ	^[3]
2023	2 860 002 մարդ	^[3]

Ծանօթագրութիւններ

↑ 14 // Լիտվայի սահմանադրություն
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1865054"></a>
↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html
↑ ^3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 ^3,11 ^3,12 ^3,13 ^3,14 ^3,15 ^3,16 ^3,17 ^3,18 ^3,19 ^3,20 ^3,21 ^3,22 ^3,23 ^3,24 ^3,25 ^3,26 ^3,27 ^3,28 https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=5c4a13a4-75e5-4abf-86aa-58b99778b777 — State Data Agency of Lithuania, 2023.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q12663462"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q116790256"></a>
↑ ^4,0 ^4,1 https://lietuva.lt/en/about_lithuania/quick_facts
↑ ^5,0 ^5,1 https://www.bbc.com/news/world-europe-17536867
↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a>
↑ «Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings»։ United Nations Statistics Division։ արտագրուած է՝ 9 November 2008
↑ Կաղապար:Ref-lt Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.
↑ Նօրման Տէյվիս, Եւրոպա.Պատմութիւն [1] էջ 437 Կաղապար:Ref-lt Վերցուած է 2016 Ապրիլ 10-ին
↑ Lithuania: Stepping Westward https://books.google.am/?id

↑ The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545
↑ Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.am/books?id Էջեր186–
↑ Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid
↑ Department of State Bureau of Public Affairs http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5379.htm

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7755"_data-entity-id="Q1865054">[http://www.wipo.int/wipolex/fr/details.jsp?id=7067_14]_//_Լիտվայի_սահմանադրություն<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1865054"></a></div>-1] 14 // Լիտվայի սահմանադրություն
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1865054"></a>

[[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html_https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-2] ttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1172284"_data-entity-id="Q116790256">[https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=5c4a13a4-75e5-4abf-86aa-58b99778b777_https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=5c4a13a4-75e5-4abf-86aa-58b99778b777]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q12663462|State_Data_Agency_of_Lithuania]],_2023.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q12663462"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q116790256"></a></div>-3] 3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 ^3,11 ^3,12 ^3,13 ^3,14 ^3,15 ^3,16 ^3,17 ^3,18 ^3,19 ^3,20 ^3,21 ^3,22 ^3,23 ^3,24 ^3,25 ^3,26 ^3,27 ^3,28 https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=5c4a13a4-75e5-4abf-86aa-58b99778b777 — State Data Agency of Lithuania, 2023.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q12663462"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q116790256"></a>

[[https://lietuva.lt/en/about_lithuania/quick_facts_https://lietuva.lt/en/about_lithuania/quick_facts]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-4] 4,0 ^4,1 https://lietuva.lt/en/about_lithuania/quick_facts

[[https://www.bbc.com/news/world-europe-17536867_https://www.bbc.com/news/world-europe-17536867]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-5] 5,0 ^5,1 https://www.bbc.com/news/world-europe-17536867

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q10870555"_data-entity-id="Q1185686">[https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI_Human_Development_Report]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q161718|Միավորված_ազգերի_կազմակերպության_զարգացման_ծրագիր]],_2022.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a></div>-6] Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a>

[7] «Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings»։ United Nations Statistics Division։ արտագրուած է՝ 9 November 2008

[voruta2001-8] Կաղապար:Ref-lt Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.

[9] Նօրման Տէյվիս, Եւրոպա.Պատմութիւն [1] էջ 437 Կաղապար:Ref-lt Վերցուած է 2016 Ապրիլ 10-ին

[Lane-10] Lithuania: Stepping Westward https://books.google.am/?id

[11] The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545

[12] Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.am/books?id Էջեր186–

[13] Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid

[14] Department of State Bureau of Public Affairs http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5379.htm

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]