Jump to content

Լուսին

Խմբագրել յղումները
Լուսին

Լուսին-ը (Խորհրդանիշ: ☾) Երկիր մոլորակի միակ եւ արեգակնային համակարգի մեծութեամբ հինգերորդ բնական արբանեակն է։ Ունենալով Երկրի տրամագիծի 27%-ը եւ խտութեան 60%-ը՝ Լուսինը ունի Երկրի զանգուածի 1⁄81-ը։ Միջին հեռաւորութիւնը Երկրի եւ Լուսնի կեդրոններու միջեւ կը կազմէ 384,467 քմ.։ Գիշերները կ'արտացոլէ արեգակի լոյսը Երկրագունդի այն կիսագունդին մէջ, ուր չեն հասնիր արեգակի ճառագայթները։ Լուսինը իր խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Յուպիտերի Իո արբանեակէն ետք։

Լուսինը Երկրի հետ անհամադէպ պտոյտի մեջ է՝ մշտապէս շրջուած ըլլալով դէպի մոլորակը միեւնոյն կողմով։ Անիկա Արեգակէն ետք ամենապայծառ մարմինն է երկնքի մէջ, չնայած այն հանգամանքին, որ անոր մակերեւոյթը իրականութեան մէջ շատ մուգ է եւ արտացոլման գործակցով մօտ է ածուխին։

Երկնքի մէջ Լուսնի յայտնութիւնը եւ լուսնային փուլերու պարբերականութիւնը հնագոյն ժամանակներէն կարեւոր մշակութային ազդեցութիւն ունեցած են։ Լուսնի ձգողութենական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ ովկիանոսի մակընթացութիւնները եւ երկրային օրուան տեւողութեան երկարացումը։

Լուսնի ընթացիկ ուղեծիրին հեռաւորութիւնը մօտ երեսուն անգամ մեծ է Երկրի տրամագիծէն, որուն պատճառով Լուսինը երկնքի մէջ նոյն չափով կ'երեւի ինչպէս Արեւը եւ թոյլ տուած է մօտաւորապէս ամբողջութեամբ ծածկել։ Չափերու այդ տեսողական համընկնումը ակնյայտ զուգադիպութիւն է։ Երկրի պատմութեան աւելի վաղ ժամանակաշրջանին, Լուսինը աւելի մօտ էր Երկրին եւ ունէր աւելի մեծ տեսանելի չափեր, քան՝ Արեգակը։

Լուսինը ձեւաւորուած է մօտ 4,5 միլիառ տարի առաջ՝ Երկրի ձեւաւորումէն անմիջապէս ետք։ Չնայած նախկինին Լուսնի ձեւաւորման քանի մը ենթադրութիւն կար, ներկայիս ամէնէն տարածուած բացատրութիւնն այն է, որ Լուսինը ձեւաւորուած է Երկրի եւ Մարսի փոխազդեցութեան պատճառով առաջացած մնացորդներէն։ Լուսինը միակ երկնային մարմինն է, ուր մարդ արարածը ոտք դրած է։ Սովետական Միութեան Լուսնային ծրագիրը առաջինն էր, որ 1959 թուականին անօդաչու տիեզերանաւ ուղարկեց դէպի Լուսին։ Միացեալ Նահանգներու ՆԱՍԱ-ի Ափոլլօ ծրագիրը առ այսօր մարդուն կողմէ իրականացուած միակ գիտարշաւն է այլ դէպի երկնային մարմին։ Այս ծրագրի շրջագիծինն մէջ Լուսինէն բերուած է աւելի քան 380 քկ. լուսնային ժայռ, որ օգտագործուեցաւ Լուսնի երկրաբանական ծագումը, անոր ներքին կառուցուածքի ձեւաւորումը եւ երկրաբանական ձեւաւորման ապագայ պատմութիւնը բացայայտելու համար։

1972 թուականին Ափոլլօ17-ի արշաւանքէն ետք Լուսին այցելած են միայն անօդաչու տիեզերանաւերը։ 2004 թուականին սկսեալ Ճափոնը, Չինաստանը, Հնդկաստանը, Միացեալ Նահանգները եւ Եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը՝ իւրաքանչիւրը բաց ձգած է իր ուղեծիրակայանները։ Այս տիեզերանաւերը նպաստած են լուսնային ջուրի յայտնագործման։ Ապագային նախատեսուած են Լուսնի վրայ նոր հետազօտութիւններ, ներառեալ կառավարութիւններու եւ մասնաւոր հատուածի ջանքերով։ Լուսինը կը մնայ Տիեզերքի պայմանագրի տակ՝ բոլոր ազգերուն համար ազատ խաղաղ նպատակներով հետազօտելու։

Անունը եւ ստուգաբանութիւնը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայերէն Լուսին բառը[1] առաջացած է լոյս բառէն, անուանումը թերեւս ստացած է գիշերը լուսաւորելու պատճառով։ Լատիներէն luna բառը նոյնպէս թարգմանաբար կը նշանակէ լուսաւոր։

Լուսնի առաջացումը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Լուսինի ուղեծիրը վերջին 4,36 միլիառ տարուայ ընթացքին

Յառաջացած են քանի մը վարկածներ 4,527 ± 0,010 միլիառ տարի առաջ Լուսնի առաջացման բացայայտման մասին, ընդամէնը 30-50 միլիոն տարի անցած էր Արեգակնային համակարգի առաջացման պահէն[2]։ Այս վարկածներէն էին.

  • Կեդրոնախոյս ուժերու ազդեցութեան տակ Երկրի կեղեւէն Լուսնի անջատումը[3][4]
  • Երկրի կողմէն նախա-լուսնի ձգումը[4][5]
  • Երկրի եւ Լուսնի իրար հետ միասին առաջացումը նախամոլորակային անօթէն[4]

Այս վարկածներէն եւ ոչ մէկը չի կրնար բացատրել Երկիր-Լուսին համակարգի բարձր անկիւնային պահը[6]:

Այսօրուայ դրութեամբ գերակայող վարկածն է հսկայական բախման վարկածը, ըստ որուն Երկիր-Լուսին համակարգը ձեւաւորուած է հսկայական մարմնի նոր ստեղծուած պրոտո-Երկրի հետ բախման արդիւնքով[7]։ Այսպիսի հսկայական բախումները Արեգակնային համակարգի ձեւաւորման ընթացքին սովորական բան էին։ Ըստ բախման վարկածի՝ 4,36[8] միլիառ տարի առաջ պրոտո-Երկիրը բախում ունեցած է պրոտո-մոլորակ Թեայի հետ։ Հարուածը եղած է ոչ կեդրոնական։ Արդիւնքով՝ հարուածող մարմնի մեծ մասը, ինչպէս նաեւ երկրային մանտիայի մէկ մասը դուրս մղուած են երկրամերձ ուղեծիր։ Այս նիւթէն ալ հաւաքուած է պրոտո-Լուսինը մօտաւորապէս 60,000 քմ. ուղեծիրի վրայ։ Երկիրը հարուածի արդիւնքով ստացած է պտոյտի արագութեան կտրուկ յաւելում։ Բախման համակարգչային ձեւաւորման արդիւնքով ստացուած Երկիր-Լուսին համակարգի անկիւնային պահը, ինչպէս նաեւ Լուսնի միջուկի չափերը կը համընկնին իրական տուեալներու հետ։ Այս սիմուլիացիաները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Լուսնի նիւթի մեծ մասը հարուածող մարմնիններէն է, այլ ոչ պրոտո-Երկրէն[9]։ Այնուամենայնիւ, վերջին հետազօտութիւններու արդիւնքները ցոյց կու տան, որ Լուսնի մեծ մասը կազմուած է Երկրի նիւթէն եւ ո՛չ՝ հարուածող մարմնէն[10][11]։ Երկնաքարերը ցոյց կու տան, որ Արեգակնային համակարգի այլ մարմինները, այնպէս են ինչպէս Մարսը եւ Վեստան ունին Երկրէն չափազանց տարբերուող իզոտոպային թթուածնի եւ վոլֆրամի կազմուածք, այն պարագային, երբ Երկիրը եւ Լուսինը ունին համարեայ միեւնոյն կազմութիւնը։ Բախումէն յետոյ Երկրի եւ Լուսնի նիւթերը հաւանաբար միախառնուած են հաւասարեցնելով անոնց իզոտոպային կազմուածքը[12], չնայած այս տեսակէտէ նոյնպէս կը վիճարկուի[13]:

Բախման արդիւնքով ծագած հսկայական քանակով ուժը, որ կարողութիւն ունէր հալեցնել Երկրի կեղեւը, այսպիսով ստեղծելով մակմայի ովկիանոսը։ Նորաստեղծ Լուսինը կարողութիւն ունէր նոյնպէս ունենալ սեփական մակմայի ովկիանոս[14][15], անոր խորութեան գնահատականները կը խօսին մօտ 500 քմ. խորութեան մասին, ամբողջ շառաւիղով[14]։ Չնայած այն հանգամանքին, որ հսկայական բախման վարկածը կը բացատրէ շատ առանձնայատկութիւններ, կան որոշ խնդիրներ, որոնք կը մնան չբացայայտուած, անոնց հիմնական մասը կը վերաբերի Լուսնի կառուցուածքին։ 2012 թուականին հրատարակուած Ափոլլօն առաքելութեան կողմէ բերուած Լուսնի նիւթի տիտանի իզոտոպային վերլուծութեան արդիւնքները ցոյց տուին, որ Լուսինը ունի նոյն կազմուածքը ինչպէս Երկիրը[16], ինչպէս կը հակասէ այն գաղափարին, որ Լուսինը ձեւաւորուած է Երկրի ուղեծիրէն հեռու։

Ֆիզիքական բնութագրերը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ներքին կառուցուածքը

Լուսինի ներքին կառուցուածքը

Լուսինը տարբերակուած մարմին է, ունի երկրաքիմիական տեսանկիւնէն տարբեր կեղեւ, մանտիա եւ միջուկ։ Ներքին միջուկի ծածկոյթը, որ ունի 240 քմ. շառաւիղ, հարուստ է երկաթով, արտաքին հեղուկ միջուկը հիմնականին մէջ կազմուած է հեղուկ երկաթէ եւ ունի մօտ 300-330 քմ. շառաւիղ։ Միջուկի շուրջ կը գտնուի 480-500 քմ. շառաւիղով սահմանային, մասնակիօրէն հալած շերտ[17], որ ենթադրաբար առաջացած է մակմայի լուսնային ովկիանոսի համաշխարհային հատուածական բիւրեղացումէն մօտ 4,5 միլիառ տարի առաջ, երբ առաջացաւ Լուսինը[18]։ Լուսնի կեղեւը մօտ 50 քմ. հաստութիւն ունի։ Լուսինը Իոյէն ետք խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Արեգակնային համակարգին մէջ։ Սակայն լուսնի ներքին միջուկը փոքր է՝ մօտ 350 քմ., որ կը կազմէ Լուսնի 20%-ը՝ ի տարբերութիւն շատ այլ երկրանման մարմիններու 50%-ի։ Լուսնային միջուկը կազմուած է երկաթէ՝ լեգիրուած փոքր քանակութեամբ ծծումբով եւ նիկելով։

Մակերեւոյթը

Լուսնի տեղագրութիւնը չափուած է լազերային բարձրաչափի եւ ստերեօ պատկերներու քննոթեան միջոցով[19]։ Տեղագրական ամենատեսանելի հատուածը Հարաւային բեւեռ-Էյտկեն աւազանն է՝ 2240 քմ. տրամագծով, Լուսնի ամենամեծ խառնարանը եւ ամենամեծ յայտնի խառնարանը Արեգակնային համակարգին մէջ[20]։ 13 քմ. խորութեամբ անոր յատակը Լուսնի ամենացած բարձրութիւնն է[21]։ Ամենաբարձր կէտը կը գտնուի հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, եւ կ'ենթադրուի, որ այս հատուածը հնարաւոր հաստցած է Հարաւային բեւեռ-Էյտկենի հակեալ հատուածէն[22]։ Այլ մեծ աւազանները, օրինակ՝ Անձրեւներու ծովը, Պարզութեան ծովը, Ճգնաժամներու ծովը, Սմիթի ծովը եւ Արեւելեան ծովը նոյնպէս ունին ցած բարձունքներ եւ բարձր եզրաշերտ։ Լուսնի անտեսանելի կողմի միջինը 1.9 քմ-ով աւելի բարձր է տեսանելի կողմէն։

Հրաբուխներ

Մուգ եւ համեմատաբար անարտայայտիչ լուսնային հարթավայրերը, որոնց կարելի է պարզօրէն տեսնել անզէն աչքով, կը կոչուին Լուսնի ծովեր, քանի որ հնագոյն ժամանակներու աստղագէտները կը կարծէին, որ անոնք լեցուած են ջրով[23]։ Անոնք այժմ յայտնի են որպէս հնագոյն բազալտէ լավայի քարացած, անծայրածիր աւազաններ։ Ի տարբերութիւն երկրային երկաթաքարի՝ ծովային երկափաքարը աւելի շատ երկաթ կը պարունակէ անոր մեջ, լիովին կը բացակային ջրի պատճառով փոխուած հանգային աղերը[24][25]։ Այս լավաներու մեծամասնութինը աւազաններու փոխազդեցութեան արդիւնքով ժայթքած են կամ թափուած են ցածրավայրեր։ Տեսանելի կողմի ծովերուն մէջ կան քանի մը երկրաբանական հոծատարածքներ, ուր կան վահանաւոր հրաբուխներ եւ հրաբխային գմբէթներ[26]։ Ծովերը բացառապէս կը գտնուին լուսնի տեսանելի կողմէն եւ կը ծածկեն անոր 31%-ը՝ ի տարբերութիւն անտեսանելի կողմին մէջ գտնուող քանի մը ցրուած կտորներու, որոնք կը ծածկեն անոր միայն 2%-ը[27]։ Կ'ենթադրուի, որ ան կապուած է տեսանելի կողմի կեղեւի տակ գտնուող ջերմաարտադրող տարրերու խտացման հետ, որոնք կարելի է տեսնել Լուսնային հետախոյզի (Lunar Prospector) կամմա ճառագայթային սպետրաչափի շնորհիւ ստացուած երկրաքիմիական քարտէսներուն մէջ, եւ որոնց պատճառով կեղեւի տակ գտնուող մանտիան կը տաքնայ, մասնակիօրէն կը հալի, կը բարձրանայ մակերես եւ դուրս կը ժայթքի[28][29]։ Լուսնի բազալտէ ծովերու մեծ մասը ժայթքած են Իմբրիեան ժամանակաշրջանին մէջ՝ 3-3.5 միլիառ տարի առաջ, թէեւ որոշ ռատիոչափական նմոյշներ 4.2 միլիառ տարուան հնութիւն ունին[30], իսկ ամենաերիտասարդ ժայթքումները միայն 1.2 միլիառ տարի առաջ յայտնուած են[31]:

Լուսնի աւելի բաց գոյն ունեցող հատուածները կը կոչուին terrae կամ բարձրաւանդակ, քանի որ անոնք աւելի բարձր են քան բազմաթիւ ծովերը։ Անոնք 4.4 միլիառ տարուան հնութիւն ունին եւ իրենցմէ կը ներկայացուին Լուսնի մակմային ովկիանոսի պլագիոկլասային կուտակումներ[30][31]։ Ի տարբերութիւն Երկրի վրայ գտնուող լեռներու՝ Լուսնի լեռները կերտուածական գործընթացներէն չեն ձեւաւորուիր[32]։ Տեսանելի կողմի ծովերու խտացումը կ'արտացոլէ անտեսանելի կողմի բարձրաւանդակներու զգալիօրէն աւելի հաստ կեղեւ, որ կարող է ձեւաւորուած ըլլալ քանի մը տասնեակ միլիոն տարիներ առաջ Լուսնի առաջացումէն յետոյ[33][34]։

Խառնարաններ

Խառնարաններ

Լուսնի վրայ խառնարաններու առաջացումը սկսած են ուսումնասիրել 18-րդ դարու 80-ական թուականներէն։ Կար 2 հիմնական վարկած՝ այն, որ առաջացած է հրաբուխէն եւ երկնաքարէն։ Հրաբխային տեսութեան դրոյթներու համաձայն, որ քաշուած է 18-րդ դարու 80-ական թուականներէն գերմանացի աստղագէտ Յոհան Շրյոտերի կողմէ, Լուսնի խառնարանները ձեւաւորուած են մակերեսին հզօր ժայթքումներու արդիւնքէն։ Սակայն 1824 թուականին գերմանացի մէկ այլ աստղագէտ՝ Ֆրանց ֆոն Գրույտույզենը, առաջադրեց երկնաքարի տեսութիւնը, որուն համաձայն Լուսնի հետ երկնային մարմնի բախումէն արբանեակի մակերեսը սեղմուած է, եւ արաջացուցած է խառնարանը։ Մինչեւ 20-րդ դարի 20-ական թուականները երկնաքարի վարկածի դէմ քաշուած էր այն փաստը, որ խառնարանները կլոր ձեւ ունին, թէեւ մակերեսին հակեալ հարուածները պէտք է աւելի շատ ըլլան քան ուղիղները, որ կը նշանակէ, որ եթէ խառնարանները երկնաքարէն առաջացած ըլլային, ապա անոնք պէտք է ձուաձեւ ըլլան։ Սակայն 1924 թուականին նորզելանտացի գիտնական Չարլզ Ջիֆորդն առաջին անգամ տուաւ մոլորակի մակերեսին երկնաքարի հարուածի ճիշդ նկարագրութիւնը։ Կը հասկցուի, որ այդպիսի հարուածէն երկնաքարի մեծ մասը կ'անհետանայ հարուածի տեղին մէջ եւ որ խառնարանի ձեւը կախեալ չէ ընկնելու անկիւնէն։ Ի օգուտ երկնաքարի տեսութեան կը խօսի այն փաստը, որ խառնարաններու թուի կախումը իրենց տրամագծէն կը համընկնի երկնաքարի թուի կախեալ չափի հետ։ Աւելի ուշ՝ 1937 թուականին, այս տեսութիւնը ընդհանրացուց խորհրդային ուսանող Կիրիլ Ստանյուկովիչը, որ արդիւնքով դարձաւ գիտութիւններու բժիշկ։ Տուեալ տեսութիւնը կը մշակուէր անոր եւ խումբ մը գիտնականներու կողմէ 1947-1960 թուականներուն, իսկ ապագային ուսումնասիրուած է նաեւ այլ հետազօտողներու կողմէ։ Դէպի Լուսին կատարած թռիչքները, որ 1964 թուականէն իրականացած են ամերիկեան «Ռեյնջեր» սարքերը, ինչպէս նաեւ Արեգակնային համակարգի այլ մոլորոկներուն մէջ յայտնաբերուած խառնարանները, միացուցին Լուսնի վրայ գտնուած խառնարաններու ծագման վերաբերեալ բանավէճերը։ Լուսնի եւ աստղակերպ բախման շնորհիւ կրնանք Երկրէն տեսնել Լուսնի երկնաքարային խառնարանները։ Փարիզի Ֆիզիքայի հիմնարկի գիտնականները կ'ենթադրեն, որ 3.9 միլիառ տարի առաջ Լուսնի եւ խոշոր աստղակերպերու բախման հետեւանքով Լուսինը շրջուած է[35]:

Ջրի առկայութիւնը

Լուսնի հարաւային բեւեռի մոզայիկ պատկերը՝ նկարուած Կլեմենտին տիեզերանավի կողմէն

Հեղուկ ջուրը Լուսնի մակերեւոյթին չի պահպանուիր։ Արեւային ճառագայթումէն ջուրը արագ կը քայքայուի ֆոտոդիսոցիացիայի հետեւանքով եւ կը կառչի տիեզերքին մէջ։ 1960-ական թուականներէն գիտնականներն առաջ քշած են վարկած մը՝ ըստ որուն հնարաւոր է, որ Լուսնի վրայ սառոյց եղած է, որ առաջացած է երկնաքարի հետ փոխազդեցութենէն, կամ Լուսնի՝ թթուածնով հարուստ ժայռերու եւ արեւային քամիէն առաջացած ջրածնի ռեակցիայէն, որուն արդիւնքով ջրի հետքեր մնացած են, որոնք հնարաւոր է որ պահպանուէին սառը ջերմաստիճանին մէջ՝ Լուսնի ցանկացած բեւեռներու ստուերոտ խառնարաններուն մէջ[36][37]։ Համակարգչային ձեւաւորումը ցույց կու տայ, որ մակերեսի 14,000 քմ² կարող է մշտապէս ստուերին մէջ գտնուիլ[38]։ Լուսնի վրայ օգտագործելի քանակութեամբ ջրի առկայութիւնը կարեւոր գործօն է Լուսինը բնակավայր դարձնելու համար, սակայն Երկրէն ջրի փոխադրումը՝ Լուսին, չափազանց թանկարժէք է[39]։ Հետագայ տարիներուն ջրի առկայութեան այլ վկայութիւններ գտնուած են[40]։ 1994 թ. Կլեմենտինի տիեզերանաւի միջոցով կատարուած բիստատիկ ռատարային փորձը ցոյց տուաւ մակերեսին մօտ ջրի սառեցուած փոքր քանակութիւնը։ Աւելի ուշ ըստ Արեսիբո աստղադիտարանի կատարած ռատարային ուսումնասիրութիւններու՝ այդ գտածոները կարող են երիտասարդ խառնարաններէն առաջացած ժայռեր ըլլալ[41]։ 1998 թուականին Լուսնային հետախոյզի վրայ տեղակայուած նեյտրոնային սպեկտրոմետրը ցոյց տուաւ ջրածնի բարձր կոնցետրացիաներ բեւեռներուն մօտ գտնուող հողի խորութեան առաջին մեթրին[42]։ 2008 թուականին Ապոլո 15-ի կողմէ Երկիր բերուած հրաբխային լավայի կտորներու ուսումնասիրութիւնները փոքր քանակութեամբ ջուր ցոյց տուին այդ կտորներուն մէջ[43]։

Ձգողութիւն եւ մագնիսական դաշտերը

Սեկտորական եւ տեսսերական հարմոնիկաներու գործակիցները[44]
C3, 1 = 0, 000030803810 S3, 1 = 0, 000004259329
C3, 2 = 0, 000004879807 S3, 2 = 0, 000001695516
C3, 3 = 0, 000001770176 S3, 3 =-0, 000000270970
C4, 1 =-0, 000007177801 S4, 1 = 0, 000002947434
C4, 2 =-0, 000001439518 S4, 2 =-0, 000002884372
C4, 3 =-0, 000000085479 S4, 3 =-0, 000000788967
C4, 4 =-0, 000000154904 S4, 4 = 0, 000000056404

Լուսնի ձգողութեան կարողականութիւնը աւանդաբար կը ներկայացուի որպէս 3 բաղադրիչներու գումար՝[45]

որտեղ δW-ը մակընթացութեան պոտենցիալն է, Q-ը՝ կենտրոնախոյս պոտենցիալը, V-ը՝ ձգողականութեան պոտենցիալը։ Վերջինս սովորաբար դասակարգին են որպես գօտիական, սեկտորական եւ տեսսերական հարմոնիկաներու։

ուր Pnk-ը՝ Լեժանտրի բազմանդամն է, G-ը՝ ձգողութեան հաստատումը, ML-ը՝ Լուսնի զանգուածը, λ-ն եւ θ-ն՝ երկարութիւնը եւ լայնութիւնը։

Կ'ենթադրուի, որ մոլորակներու մագնիսական դաշտի աղբիւր կը հանդիսանայ տեկտոնական աշխուժութիւնը։ Օրինակ Երկրի մագնիսական դաշտը կը ստեղծուի միջուկին հալած մետաղի շարժումներէն, Մարսինը՝ նախկին աշխուժութիւններու հետեւանք է։

«Լունա 1»-ը 1959 թուականին հաստատեց Լուսնի վրայ միատարր մագնիսական դաշտի բացակայութիւնը։ Մասաչուսեթի արուեստագիտական հիմնարկի գիտնականներու հետազօտութիւններու արդիւնքները կը հաստատեն այն վարկածը, ըստ որուն Լուսինն ունեցած է հեղուկ միջուկ։ Այս կը հաստատէ Լուսնի առաջացման ամենայայտնի վարկածը․ այն, որ Լուսինն առաջացած է Երկրի հետ մօտ 4.5 միլիառ տարի առաջ Մարսի չափեր ունեցող տիեզերական մարմնի բախումէն, որուն հետեւանքով Երկրէն մեծ հալած կտոր պատռած է, որ հետագային վերածուած է Լուսնի։ Փորձնականօրէն յաջողեցաւ ապացուցել, որ գոյութեան վաղ շրջանին մէջ, Լուսինն ունեցած է Երկրի մագնիսական դաշտին նման դաշտ[46]։

Մթնոլորտը

Լուսնի մթնոլորտը այնքան ցանցառ է, որ կարելի է ըսել, թէ գրեթէ մթնոլորտ չկայ, մթնոլորտի ընդհանուր զանգուածը աւելի քիչ է քան 10 մետրիկ թօն[47]։ Այս փոքր զանգուածի ստեղծած մակերեւութային ճնշումը մօտ 3×10-15 մթն (0,3 նՊա), ան կը փոխուի լուսնային օրուանէն կախուած։ Լուսնի մթնոլորտի առաջացման աղբիւրները կը ներառեն կազի արտաժայթքումները եւ մագնիսական ցնդումը, ատոմներու ցնդումը լուսնի հողէն արեգակնային քամիի իոններու ազդեցութեան տակ[48][49]։ Մթնոլորտի կազմի մեջ յայտնաբերուած են՝ նատրիի եւ կալիի, որոնք առաջացած են մագնիսական ցնդման հետեւանքով, այս տարրերը նոյնպէս յայտնաբերուած են Մերկուրիի եւ Իոյի մթնոլորտներուն մէջ, հելիում-4, բերուած արեգակնային քամիով, ինչպէս նաեւ արգոն-40, ռատոն-222 ու պոլոնիում-210: Այնպիսի չեզոք մասնիկներու բացակայութիւնը, ինչպէս թթուածինը, ազոտը, ածխածինը, ջրածինն ու մակնեզիումը, որոնք կան ռեգոլիտի մեջ, հասկնալի չէ։ Ջուրի շոգին արձանագրուած է Չանդրաեան-1 սարքի միջոցով տարբեր լայնութիւններու վրայ, առաւելագոյն նկատուած լայնութիւնը եղած է ~60-70 աստիճանը, շոգին հնարաւոր առաջացած է ռեգոլիտէն ջուրի սառոյցի սուբլիմացիայի հետեւանքով[50]։ Այս կազերը կրնան կամ վերադառնալ Լուսնի մակերեւոյթ ձգողութեան ուժի ազդեցութեան տակ, կամ դուրս մղուիլ տիեզերք արեգակնային ճառագայթման ճնշման տակ, կամ եթէ անոնք իոնացուած են, քշուիլ արեգակնային քամիի մագնիսական դաշտի կողմէն։

Եղանակները

Լուսնի հիւսիսային բեւեռը ամրան ընթացքին

Լուսնի առանցքի թեքումը խավարածրի հանդէպ ընդամէնը 1,54° աստիճան է[51], շատ անգամ փոքր է քան Երկրինը 23,44°։ Այս պատճառով, Լուսնի վրայ Արեգակի պայծառութիւնը շատ քիչ կը տատանուի եղանակներու փոփոխութեան հետ եւ թոփոկրաֆիք օպյեկտները աւելի կարեւոր դեր ունին եղանակային ազդեցութեան մէջ[52]։ Clementine սարքէն 1994 թուականին ստացուած լուսանկարներու համաձայն, բացայայտուած է, որ Լուսնի հիւսիսային բեւեռին մէջ գտնուող չորս լեռնային շրջաններ Պիրի խառնարանի եզրին կը մնան լուսաւորուած ամբողջ լուսնային օրուան ընթացքին, ստեղծելով մշտական լուսաւորուած պիկեր։ Հարաւային բեւեռին մէջ այսպիսի շրջաններ գույութիւն չունին։ Միեւնոյն ժամանակ կան շրջաններ, որոնք մշտապէս կը մնան շողքին մէջ, անոնք շատ բեւեռային խառնարաններու յատակները[53] եւ այս մութ խառնարանները չափազանց սառն են. Lunar Reconnaissance Orbiter-ի չափումներու համաձայն հարաւային բեւեռի խառնարաններուն մէջ ամենացած ամառային ջերմաստիճանը կը կազմէ 35 Կ (-238 °C)[60], եւ ընդամէնը 26 Կ ձմեռային արեւահաւասարին մօտ հիւսիսային բեւեռի Հերմիտ խառնարանին մէջ։ Այս ամենացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգին մէջ, որ երբեմն չափուած է տիեզերական սարքէն, ան աւելի ցուրտ է քան նոյնիսկ Պլուտոնի մակերեւոյթը[54], եւ ընդամենը 26 Կ ձմեռային արեւահաւասարին մօտ հիւսիսային բեւեռի Հերմիտ խառնարանը։ Սա ամենացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգին, որը երբեւիցէ չափուած է տիեզերական սարքերով, այն աւելի ցուրտ է քան նոյնիսկ Պլուտոնի մակերեւոյթը[52]:

Կապը երկրի հետ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ուղեծիրը
Երկիրը եւ Լուսինը։ Չափերը եւ հեռաւորութիւնը ցոյց են տրուած մասշտաբով։
Դեղին գիծը ցոյց կու տայ Երկրէն արձակուած լոյսի ճառագայթը, որը Լուսին է հասնում 1,26 վայրկեանէ։
Երկիր-Լուսին համակարգի շեման

Լուսինը Երկրի շուրջ հաստատուն աստղերու նկատմամբ կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը 27,3 օրուաՆ ընթացքին։ Սակայն, քանի որ Երկիրը կը պտտի Արեգակի շուրջ իր ուղեծրով, Լուսնի նոյն փուլը Երկրէն կ'երեւի աւելի երկար ժամանակահատուածի մէջ, քան անոր սիտերիկ պարբերութիւնն է, որ կը կազմէ մոտ 29,5 օր։ Ի տարբերութիւն արբանեակներու եւ այլ մոլորակներու մեծամասնութեանը, Լուսնի ուղեծիրը աւելի մօտ է խաւարածրի հարթութեանը քան մոլորակի հասարակածային հարթութեանը։ Արեգակը եւ Երկիրը կ'ազդեն Լուսնի ուղեծրի վրայ բազմաթիւ թոյլ ազդեցութիւններով, օրինակ՝ Լուսնի ուղեծրի հարթութիւնը դանդաղ կը պտտի, որ կ'ազդէ Լուսնի շարժման մնացած ցուցիչներուն։ Այս հետեւանքային ազդեցութիւնը թուաբանականօրէն կը բացատրուին Կասինիի օրէնքներով։

Հարաբերական չափերը

Երկրի եւ Լուսնի համեմատական չափերը, լուսանկարուած է Deep Impact ԱՄԿ-էն 2008 թուականի սեպտեմբերին, 50 միլիոն քմ. հեռաւորութենէն

Որպէս բնական արբանեակ Լուսինը բաւական մեծ է Երկրի համեմատութեամբ. տրամագծի չորրորդ մասը եւ զանգուածի 1/81 մասը[55]։ Այդ առումով ան Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանեակն է, չնայած Քարոնը աւելի մեծ է գաճաճ մոլորակ Պլուտոնի համեմատ (Պլուտոնի զանգուածի 1/9 մասը)[56]։ Այնուամենայնիւ Երկիրը եւ Լուսինը կը համարուին մոլորակ-արբանեակ համակարգ, այլ ոչ թէ կրկնակի մոլորակներու համակարգ, քանի որ անոնց բարիկենտրոնը՝ համակարգի ծանրութեան կեդրոնը, կը գտնուի երկրագունդի ներսը՝ անոր մակերեւոյթէն 1,700 քմ. տակ[57]:

Տեսքը երկրէն

Լուսնի փուլերը

Լուսինը կը գտնուի անհամադէպ պտոյտի մեջ, այսինքն՝ ան կը պտտի իր առանցքի շուրջ նոյն ժամանակին մէջ, այսինքն ան կը պտտի իր ուղեծրով Երկրի շուրջ։ Այս կը հանգեցնէ անոր, որ ան գրեթէ միշտ նոյն կողմով շրջուած է դէպի Երկիր։ Լուսինը իր պատմութեան վաղ ժամանակներուն մէջ աւելի արագ կը պտտի, սակայն անոր պտոյտի արագութիւը նուազած է եւ փակուած է իր այժմեան դիրքին մէջ Երկրի մակընթացային ուժի ազդեցութեան տակ[58]։ Լուսնի այն կողմը, որ միշտ շրջուած է դէպի Երկիր կ'անուանեն Երկրին ուղղուած կողմ, իսկ հակառակ կողմը՝ Երկրին հակառակ կողմ։ Երկրին հակառակ կողմը նաեւ կ'անուանեն մութ կողմ, սակայն ըստ էութեան այն նոյն չափով կը լուսաւորուի ինչպէս եւ Երկրին ուղղուած կողմը. ամրան լուսնային օրը մէկ անգամ[59]։ Լուսինն ունի բացառիկ ցած ալպեդօ, անոր անդրադարձման ցուցանիշը մօտ է ածուխի ցուցանիշին։ Չնայած անոր՝ այն երկրորդն է պայծառութեամբ Երկրի երկնակամարին մրջ, Արեգակէն ետք[55][60]։ Սա մասամբ պայմանաւորուած է հակադիր էֆեկտով, Լուսնի պայծառութիւնը իր քառորդ փուլի մէջ մօտ տաս անգամ աւելի փոքր է, քան լիալուսնինը[61]։ Բացի անկէ, տեսողական համակարգի գունային հաստատումի համաձայն, ան կը սահմանուի մարմնի գոյնի եւ անոր շրջապատի յարաբերութիւնը, քանի որ Լուսնին շրջապատող երկինքը համեմատաբար մուգ է եւ ան կ'երեւի որպէս պայծառ մարմին։ Լիալուսնի եզրերը կ'երեւին նոյնքան պայծառ, ինչպէս եւ անոր կեդրոնը։ Լուսինը կը թուի աւելի մեծ երբ ան մօտ է հորիզոնին, սակայն սա մաքուր հոգեբանական ազդեցութիւն է, որը յայտնի է որպէս Լուսնային պատրանք, ան առաջին անգամ բացատրուած է VII դարուն[62]։ Լիալուսնի անկիւնային չափը երկնակամարին կը կազմէ մօտ 0,52°, մօտաւորապէս նոյնն է ինչպէս եւ Արեգակը։ Լուսնի ամենամեծ լայնութիւնը երկնամարին փոփոխուող է, մինչդեռ ան մօտաւորապէս նոյն սահմաններուն մէջ կը գտնուի ինչպէս եւ Արեգակինը, ան կը տատանուի կախեալ Լուսնի փուլէն եւ տարուան եղանակէն, ամենաբարձրը կ'ըլլայ Լիալուսինը ձմրանը։ Լուսնի մահիկի ձեւը եւս կախուած է անոնցմէ, թէ Երկրի որ լայնութենէն է դիտարկումը, օրինակ հասարակածին մօտ գտնուող դիտողը կարող է տեսնել ժպիտի նմանող Լուսնի մահիկ[63]։ Լուսնի եւ Երկրի միջեւ հեռաւորութիւնը կը տատանուի 356 400-էն 406 700 քմ. միջակայքի մէջ, ամենամօտ եւ ամենահեռու։ 19 Մարտին ան ամենամօտը կը գտնուէր Երկրին իր լիալուսնի փուլին սկսած 1993 թուականէն[64]։ "Սուպերլուսինի", ինչպէս կ'անուանէին, լիալուսնի փուլը այդ օրը համընկաւ անոր ուղեծրի ամենամօտ կէտին հետ, եւ հետեւաբար ան կ'երեւէր 30 տոկոսով աւելի պայծառ եւ 14 տոկոսով աւելի մեծ, քան երբ ան ամենահեռու կէտին գտնուի[65][66][67]:

Պատմականօրէն եղած են երկար քննարկումներ Լուսնի մակերեւոյթի առանձնայատկութիւններու ժամանակի ընթացքի փոփոխութեան մասին։ Այսօր այս պնդումներէն շատերը կը համարուին պատրանքներ, որոնք պայմանաւորուած եղած են տարբեր լուսաւորութեան պայմաններու դիտարկումներու, վատ աստղագիտական տեսանելիութեան, կամ նկարներու սխալանքներու հետ։ Այնուամենայնիւ, կազի արտաժայթքումներ ժամանակ առ ժամանակ եղած են, որոնք կարող են պատասխանատու ըլլալ դիտարկուած Լուսնի փոփոխման երեւոյթներուն մասի մը համար։ Վերջերս կարծիք յայտնուած է, որ Լուսնի մակերեւոյթի մօտ 3 քմ. տրամագծով մասը փոփոխութեան ենթարկուած է կազի արտաժայթքման հետեւանքով մօտ մէկ միլիոն տարի առաջ[68][69]։ Լուսնի դիտուող տեսքը կարող է փոփոխուիլ նաեւ Երկրի մթնոլորտի պատճառով. տարածուած էֆեկտներէն է 22° խորունկ օղակի երեւալը երբ Լուսնի լոյսը կը բեկուի բարձր փետրա-շերտաւոր ամպերու ջուրի բիւրեղներուն մէջ, եւ աւելի փոքր թագ օղակներու երեւալը, երբ Լուսինը կ'անցնի նօսր ամպերու միջով[70]:

Լուսնի փուլերը

Լուսնի փուլերու կապը Երկրի շուրջը պտտելու:

Լուսնի դիտուող ձեւերը, որոնք պայմանաւորուծ են դիտորդի նկատմամբ Լուսնի լուսաւորուած կիսագնդի տարբեր դիրքերով։ Երբ Լուսինը գտնուի Արեգակի եւ Երկրի միջեւ մեզ կ'ուղղուի անոր չլուսաւորուած մասը, այսինքն ան չ'երեւիր։ Այդ փուլը կը կոչուի նորալուսին, 1-2 յետոյ Լուսնի սկաւառակի աջ կողմին մէջ կ'երեւի լուսաւոր մահիկ։ Մէկ շաբաթ յետոյ Լուսնի եւ Արեգակի երկայնութիւնները կը տարբերին 90°–ով եւ կ'երեւի Լուսնի սկաւառակի աջ կէսը՝ առաջին քառորդ։ Յաջորդ շաբաթուան ընթացքին լուսաւոր մասը հետզհետէ կը մեծնայ, իսկ շաբաթուան վերջին Երկրին կ'ուղղուի անոր լուսաւոր մասը՝ լիալուսին։ Անոնցմէ յետոյ լուսնի սկաւառակի լուսաւոր մասը արեւմտեան մասէն հետզհետէ կը մաշուի եւ մէկ շաբաթ յետոյ կ'երեւի Լուսնի սկաւառակի ձախ կէսը՝ վերջին կամ երկրորդ քառորդ։ Այնուհետեւ սկաւառակը կը ստանայ մահիկի տեսք եւ վերջապէս տեսադաշտէն կ'անհետանայ։ Լիալուսնէն 1-2 օր առաջ կամ ետք Լուսնի լուսաւոր մասէն կ'երեւի շատ նեղ շերտ, միաժամանակ կը նշմարուի նաեւ մնացած թոյլ լուսաւորուած մասը՝ մոխրագոյն լոյս, որ կ'առաջացնէ Երկրի լուսաւոր մասէն ընկած ճառագայթներու անդրադարձմամբ։ Լուսնի իրար յաջորդող միատեսակ փուլերու միջեւ ընկած ժամանակամիջոցը հաւասար է 29,5306 օրուայ։ Ան կ'օգտագործուի Լուսնի փուլերու հասակը որոշելու համար եւ ընկած է եւ լուսնա–արեգակնային օրացոյցներու հիմքին մէջ։

Մակընթացութիւններու վրայ ազդեցութիւնը

Մակընթացութիւններ եւ տեղատուութիւններ

Երկրի վրայ մակընթացութիւնները եւ տեղատուութիւնները կ'առաջանան հիմնականին մէջ Լուսնի ձգողութեան աստիճանահակ Երկրի տարբեր կողմերուն մէջ տարբերութեան պատճառով՝ մակընթացային ուժեր։ Այս ուժերը կ'առաջացնեն երկու մակընթացային ուռուցիկութիւններ Երկրի վրայ, որոնք առաւել ցայտուն կ'երեւին ծովի մակերեւոյթի բարձրացմամբ մակընթացութիւններու եւ տեղատուութիւններու ընթացքին։ Քանի որ Երկիրը իր առանցքի շուրջ կը պտտի մօտ 27 անգամ աւելի արագ, քան Լուսինը Երկրի շուրջ, այս ուռուցիկութիւնները կը ձգուին Երկրի մակերեւոյթով աւելի արագ կը շարժի քան Լուսինը եւ կը կատարեն մէկ ամբողջական պտոյտ մոլորակի պտոյտին համընթաց մէկ օրուայ ընթացքին[71]։ Ովկիանոսներուն մէջ մակընթացային ազդեցութիւնը կ'ուժեղանայ նաեւ այլ գործօններու ազդեցութեան տակ՝ ջրի շփման կապը Երկրի պտոյտի հետ ովկիանոսի յատակի միջոցով, ջրի շարժման թուլութիւնը, ովկիանոսներու աւազաններու ծանծաղացումը ցամաքին մօտենալուն եւ տարբեր ովկիանոսներու աւազաններու փոխազդեցութիւնները[72]։ Արեգակի ձգողութեան ազդեցութիւնը Երկրի ովկիանոսներու վրայ համարեայ երկու անգամ փոքր է Լուսնի ազդեցութենէն, եւ այս երկու երկնային մարմիններու ձգողութեան ազդեցութիւններու համագործակցութիւնը կը հանգեցնէ գարնանային եւ քառակուսային մակընթացութիւններու[71]։

Լուսնի եւ Լուսնի կողմի ուռուցիկութեան ձգողութեան զոյգը կը գործէ որպէս լծակ Երկրի պտոյտի համար, նուազեցնելով Երկրի պտոյտի անկիւնային պահը եւ պտտման զօրութիւնը[71][73]։ Անոր փոխարէն անկիւնային պահ կ'աւելնայ Լուսնի ուղեծրին։ արդիւնքով, Երկրի եւ Լուսնի միջեւ հեռաւորութիւնը կը մեծնայ, իսկ Երկրի պտոյտը կը դանդաղի[73]։ Լուսնի հեռաչափի փորձի չափումներու համեմատութիւնը Ապոլոն առաքելութեան ժամանակ կատարուած չափումներու հետ ցոյց տուին, որ Լուսնի եւ Երկրի հեռաւորութիւնը աւելցած է 38 մմ-ով տարուայ ընթացքին[74]: Ադոմական ժամացոյցները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Երկրի օրը կ'երկարի մօտաւորապէս 15 միկրովայրկեանով ամէն տարի[75]։ Այս մակընթացային ազդեցութիւնները կը շարունակուին այնքան մինչեւ Երկրի պտոյտը կը հաւասարի Լուսնի ուղեծրի պտոյտի պարբերութեանը։ Այնուամենայնիւ Արեգակը կը վերածուի կարմիր հսկայի շատ աւելի շուտ, իր մէջ ներգրաւելով Երկիրը[76][77]։

Լուսնի մակերեւոյթը նոյնպէս կ'ունենայ մակընթացութիւններ, որոնց ջերմաստիճանը կը կազմէ ~10 սմ 27 օրուայ ընթացքին, բաղկացած երկու մասնիկներէ՝ հաստատունը, կապուած Երկրի հետ, եւ փոփոխական մասնիկը, կապուած Արեգակի ազդեցութեան հետ[73]։ Երկրի կողմէն ստեղծուած մասնիկը կ'առաջանայ լիբերացիայի պատճառով։ Եթէ Լուսնի ուղեծիրը ըլլար ճշգրիտ շրջանաձեւ, այնտեղ միայն կ'ըլլային արեգակնային մակընթացութիւններ[73]։ Լիբերացիան միեւնոյն ժամանակ կը փոխէ Լուսնի երեւալու անկիւնը, թոյլ տալով Երկրէն դիտողին տեսնելու անոր մակերեւոյթի մօտ 59%: Այս մակընթացային ազդեցութիւններու հաւաքական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ լուսնաշարժներ։ Լուսնաշարժները յաճախ չեն ըլլար եւ այնքան ուժեղ չեն, որքան երկրաշարժները, սակայն անոնք կրնան տեւել մինչեւ մէկ ժամ, շատ աւելի երկար քան երկրաշարժները, ջրի բացակայութեան պատճառով, որ կարող էր թուլացնել ցնցումները։ Լուսնաշարժներու գոյութիւնը անսպասելի յայտնագործութիւն էր, որը կատարեցին Ապոլոն ծրագրով Լուսնի մակերեւոյթին տեղադրուած սեյսմոմետրները 1969-էն 1972 թուականները[78]։

Խաւարումները

1999 թուականի արեւու խաւարումը

Խաւարումները կարող են առաջանալ միայն այն ժամանակ, երբ Արեգակը, Երկիրը եւ Լուսինը գտնուին մէկ ուղիղի վրայ։ Արեւի խաւարումներ կ'առաջանան նորալուսնի ժամանակ, երբ Լուսինը կը գտնուի Արեգակի եւ Երկրի միջեւ։ Իսկ լուսնի խաւարումները՝ լիալուսնի ժամանակ, երբ Երկիրը կը գտնուի Լուսնի եւ Արեգակի միջեւ։ Լուսնի տեսանելի չափը երկնակամարին՝ մօտաւորապէս հաւասար է Արեգակի չափին, երկուքն ալ կ'երեւին մէկ եւ կէս աստիճանին մօտ չափով։ Արեգակը շատ աւելի մեծ է Լուսինէն, սակայն ան կը գտնուի նոյնքան մեծ հեռաւորութեան վրայ, այնպէս որ աւելի մօտ գտնուող՝ շատ աւելի փոքր Լուսինը կ'երեւի անոր չափ Երկրէն դիտելու պարագային։ Այս երկու երկնային մարմիններու տեսանելի չափերու տատանումները, որոնք կ'առաջանան ոչ ամբողջութեամբ շրջանաձեւ ուղեծրերու պատճառով, նոյնպէս մօտաւորապէս հաւասար են, սակայն այս փոփոխութիւնները կ'առաջանան անոնց տարբեր փուլերուն մէջ։ Այս պատճառով հնարաւոր դարձած են ամբողջական եւ օղաձեւ Արեւի խաւարումները[79]։ Ամբողջական խաւարման ժամանակ, Լուսինը ամբողջովին կը ծածկէ Արեգակի սկաւառակը եւ Արեգակի թագը կը դառնայ տեսանելի անզէն աչքով։ Քանի որ Երկրի եւ Լուսնի միջեւ հեռաւորութիւնը ժամանակի ընթացքին դանդաղ կ'աւելնայ[71], Լուսնի անկիւնային տրամագիծը կը փոքրանայ։ Այս կը նշանակէ, որ հարիւրաւոր, միլիոնաւոր տարիներ առաջ Լուսինը միշտ կը ծածկէր Արեգակի սկաւառակը արեւի խաւարումներու ժամանակ, եւ օղաձեւ խաւարումները հնարաւոր չէին։ Նմանապէս, մօտ 600 միլիոն տարի ետք, Լուսինը այլեւս ամբողջովին չի ծածկեր Արեգակը, եւ միայն օղաձեւ խաւարումներ կ'առաջանան[80]։ Քանի որ Լուսինը կը պտտի Երկրի շուրջ մօտաւորապէս 5° թեքմամբ Երկրի Արեգակի շուրջ պտոյտի հարթութեան նկատմամբ, խաւարումները չեն առաջանար ամրան լիալուսնի կամ նորալուսնի ժամանակ։ Որպէսզի խաւարին մէջ առաջանայ, Լուսինը պէտք է ըլլայ երկու ուղեծրերու հարթութիւններու հատման կէտի մօտակայքին մէջ[80]։ Խաւարումներու առաջացման պարբերութիւնը եւ յաճախութիւնը, երբ Արեգակը կը ծածկուի Լուսնի կողմէն, կամ Լուսինը կը ծածկուի Երկրի կողմէն, նկարագրուած է Սարոսի ցիկլի մէջ, որը մօտ 18 տարի է[81]։ Քանի որ Լուսինը անընդհատ կը փակէ մեր տեսադաշտը երկնակամարի վրայ մօտ մէկ եւ կէս աստիճան տրամագիծ ունեցող շրջանաձեւ շրջանին մէջ[82][83], նման ծածկման երեւոյթ կ'առաջանայ երբ աստղը կամ մոլորակը կ'անցնի Լուսնի երեսով եւ կը ծածկուի անոր կողմէն, այսինքն կը հեռանայ մեր տեսադաշտէն։ Աստղերու եւ մոլորակներու ծածկումները չեն կրկնուիր Երկրի տարբեր մասերուն մէջ, այս պայմանաւորուած է Լուսնի ուղեծրի պերցեսիայով[84]։

Հետազօտութիւնները

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Վաղ հետազօտութիւնները

Լուսնի քարտէսսն ըստ Յովհաննէս Հեւելիուսի (Լուսնագրութիւն, 1647)։ Առաջին քարտէսը, որ կ'ընդգրկէ գոտիներու լիբրացիան

Դեռ վաղ ժամանակներէն մարդիկ ըմբռնած են լուսնի փուլերը։ Մ. թ. ա 5-րդ դարուն բաբելոնեան աստղագէտներն արձանագրած են Լուսնի խաւարման 18-ամեայ Սարոս ցիկլը[85] եւ Հնդկական աստղագիտութիւնը նկարագրած է Լուսնի ամսական երկարացումը[86]։ Չինացի աստղագէտ Շի Շենը ցուցումներ տուած է արեւային եւ լուսնային խաւարումները կանխագուշակելու համար[87]։ Աւելի ուշ հասկանալի դարձաւ Լուսնի ֆիզիքական ձեւը եւ լուսնի լոյսը։ Հին Յունաստանի փիլիսոփայ Անաքսագորասը կ'ենթադրէր, որ Արեւը եւ Լուսինը եղած են հսկայական գնդաձեւ քարեր եւ վերջինն ալ կ'արտացոլէ առաջինի լոյսը[88][89]։ Չնայած այն բանին որ չինական Հան դինաստիան Լուսնին կը հաւասարցնէին Ցիի էներգիայի հետ, բայց անոնց «ճառագայթային տեսութեան» վարկածը ընդունած էր, որ Լուսինը արեւի արտացոլքն է, եւ Ջինգ Ֆանգը նշած էր, որ Լուսինը գնդաձեւ է[90]։ Մեր թուարկութեան 499 թուականին հնդկական աստղագէտ Արիաբհաթան իր Արիաբհաթիա աշխատութեան մէջ նշած էր, որ Լուսնի լուսարձակումը տեղի կ'ունենայ շնորհիւ Արեւի ձայլատակման[91]։ Աստղագէտ եւ ֆիզիկոս Ալհազենը (965–1039) գտած է, որ Արեւի լոյսը Լուսնի վրայէն չ'արտացոլուիր հայելային կերպով, այլ այն Լուսնի մակերեւույթէն կը տարածուի տարբեր ուղղութիւններով[92]։ Սոնգ դինաստիայի Շեն Կուոն (1031–1095) այլաբանութիւն ստեղծած է Լիալուսնի եւ Նորալուսնի մասին, ըստ որուն, երբ Լուսնի մէկ տեղին արծաթի մասնիկները շատ են, ապա տեսանելի է, կը դառնայ Լուսնի մահիկը[93]։ Ըստ Արիստոտելի տիեզերքի նկարագրութեան՝ Լուսինը նշուած է որպէս փոփոխուող տարրերու (հող, ջուր, օդ եւ կրակ) սահման եւ եթերային յաւերժ աստղ, որ կը գերակայի դարեր շարունակ[94]։ Այնուամենայնիւ մթա 2-րդ դարուն Սելեւքը հանգաւ ճշմարիտ եզրակացութեան, որ մակընթացութիւնները կախուած են Լուսնէն եւ անոնց բարձեւութիւնը կախուած է Արեւի նկատմամբ եղած Լուսնի դիրքէն[95]: Նոյն դարուն Արիստարխ Սամոսացին հաշուարկած է Երկրէն մինչեւ Լուսին եղած հեռաւորութիւնը՝ ստանալով որ այն մօտաւորապէս Երկրագնդի շառաւիղէն քսան անգամ մեծ է։ Այդ թիւերը բաւականին բարելաւուած է Պտղոմէոս Կլավդիոսը (մթ 90–168). անոր հաշուարկներով այդ տարածութիւնը մեծ Երկրագնդի շառաւղէն 59, իսկ Լուսնի տրամագիծը կը կազմէ Երկրի տրամգծի 0.292-ը, որը եւ բաւականին մօտ է իրական թիւերուն՝ համապատասխանաբար 60 եւ 0.273[96]։ Արքիմեդես հաշուարկած է Լուսնի եւ այլ յայտնի մոլորակներու մոլորակային շարժումը[97]։ Միջնադարուն՝ մինչ աստղադիտակի յայտնագործումը, Լուսինը կը համարէին "իտիալական հարթ" գնդաձեւ մարմին[98]։ 1609 թուականին Կալիլէօ Կալիլէն իր «Սիդերեուս Նունցիուս» գրքին մէջ առաջին անգամ գծագրեց աստղադիտակի օգնութեամբ ստացուած Լուսնի պատկերը, եւ նշեց, որ մակերեւոյթը հարթ չէ, այլ ունի լեռներ եւ խառնարաններ։ Լուսնի աստղադիտական քարտէսագրումը շարունակուած է 17-րդ դարու վերջերուն Ճիովաննի Բատիստա Ռիքոլիի եւ Ֆրանչեսկօ Մարիա Գրիմալտիի ջանքերով։ Անոնց կողմէն շատ լուսնային դետալներուն տրուած անուանումներէն շատերը օգտագործվում են մինչեւ այժմ։ Լուսնի քարտէսն ավելի ճշգրիտ կազմուեցաւ 1834-1836 թուականներուն Ուիլհելմ Բիրի եւ Եոհան Հենրիխ վան Մեդլերի կողմէ։ 1837 թուականին անոնց կողմէ ստեղծած «Դեր Մոնդ» գիրքը կը համարուի առաջին մանրամասն աշխատութիւնը նուիրուած Լուսնի եռանկիւնաչափական նկարագրութեան, ուր պատկերուած է Լուսնի մակերեւոյթը աւելի քան հազար լեռներով՝ իրենց բարձրութիւններով հանդերձ[99]։ Լուսնի խառնարաններու մասին առաջին անգամ նշած է Կալիլէօն եւ անոնք կը համարուէին հրաբխային մինչեւ 1870-ականներուն Ռիչըրտ Պրոկտորի ենթադրութիւնն այն մասին, որ անոնք առաջացած են բախման հետեւանքով[55]։ Այս տեսակէտը առաջարկուեցաւ 1892 թուականին երկրաբան Գրով Կարլ Ժիլպէրտի փորձերու շնորհիւ, եւ աւելի ուշ 1920-1940 թթ. հետազօտութիւններէն ետք[100], որ բերաւ լուսնաերկրաչափական ժամանակասանդխակի զարգացմանը, որ 1950-ականներէն սկսած կը դառնայ մոլորակային երկրաչափութեան զարգացման ճիւղերէն մէկը[55]։

Հետազօտութիւնները 1959-1976

Խորհրդային միութեան առաքելութիւնները

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սառը պատերազմով հրահրուող Տիեզերական մրցավազքը հանգեցուցած էր Լուսնի հետազօտութեան հանդէպ հետաքրքրութեան աճը։ Կրող հրթիռները անհրաժեշտ զարգացուածութեանն հասցնելուն պէս, երկու պետութիւնները անմիջապէս դէպի Լուսին ուղարկեցին իրենց հետազօտական սարքերը։ Ծրագրերու շարքին մէջ էր ինչպէս, զուտ Լուսնի մօտակայքին մէջ սարք անցնելը, այնպէս ալ ուղեծրային եւ Լուսնի մակերեսին վայրէջք կատարելու նպատակ հետապնդող առաքելութիւնները։ Խորհրդային միութեան «Լունա» ծրագրի տիեզերանաւերը առաջինն էին, որ հասան յաջողութեան։ 1958 թուականի երեք ձախողուած եւ անուն չստացած առաքելութիւններէն ետք[101], 1959 թ․-ին Լունա 1-ը առաջին մարդու կողմէ ստեղծուած առարկան էր, որ յաղթահարեց Երկրի ձգողականութիւնը եւ անցաւ Լուսնին քովէն, առաջին արհեստական առարկան, որ բախեցաւ լուսնային մակերեսին՝ Լունա 2-ն էր, իսկ Երկրէն անտեսանելի, Լուսնի հակառակ կողմը առաջին անգամ լուսանկարած էր Լունա 3 սարքը, այդ ամէնը մեկ տարուայ ընթացքին։ Լուսնի մակերեսին յաջողուած փափուկ վայրէջք կատարած առաջին տիեզերանաւը դարձաւ Լունա 9-ը, 1966 թուականին։ Նոյն թուականին, Լուսնի ուղեծրին տեղակայուած առաջին անօդաչու սարքը դարձաւ Լունա 10–ը[55]։ Լուսնային հողի եւ քարերու նմոյշները Երկիր բերուած էին «Լունա» ծրագրի երեք տիեզերական սարքերով, բերուած նմոյշներու ընդհանուր քաշը 0.3 քկ. էր[102]։ «Լունախոդ» ծրագրի շրջանակներուն մէջ 1970 եւ 1973 թուականներուն Լուսնի վրայ վայրէջք կատարած էին առաջին երկու լուսագնացները։

ԱՄՆ-ի առաքելութիւնները

Երկրի տեսքը Աբոլոն 8 լուսնային արբանեակէն, 1968 թ., Սուրբ Ծննդի նախօրեակ։ Ափրիկէի մէջ արեւամուտ է, երկու Ամերիկաները ծածկուած են ամպերով, իսկ Անտարկտիկան կը գտնուի նկարի ձախ կողմը։

Լուսնի հետազօտման ամերիկեան առաքելութիւնները սկսան Լուսին մարդ-մեքենայ ուղարկելէն, որպէսզի հետազօտուի անոր մակերեւոյթը եւ անոր վրայ վայրէջք կատարելու պայմանները։ Հրթիռային շարժման տարրալուծարանի Սերվեյեր մարդ-մեքենան վայրէջք կատարեց Լուսնի վրայ Լունա 9-էն չորս ամիս ետք։ Զուգահեռ կը մշակուէր ՆԱՍԱ-ի Ապոլոն նախագիծը։ Մի քանի հատ առանց ուղեւորներու Ապոլոնի թռիչքներէն եւ հետազօտութիւններէն ետք, 1968 թուականին Ապոլոն 8-ը անձնակազմով կը թռչի Լուսին։ 1969 թուականին Լուսնի վրայ առաջին մարդու վայրէջք կատարելը շատերու կողմէ կը համարուի տիեզերագնացութեան գագաթնակէտ[103]։ Աբոլոն 11-ի ուղեւորներէն Նիլ Արմսթրոնկը Լուսնի վրայ ոտք դրած առաջին մարդն էր։ Այդ տեղի ունեցաւ 21 Յուլիս 1969 թուականին ժամը 02։ 56-ին[104]։ Ապոլոն 11-էն 17-ը Երկիր վերադարձան 382 քկ. լուսնային ապարով եւ հողով՝ շուրջ 2196 առանձին նմոյշներով[105]։ Ամերիկայի լուսնային առաքելութեան յաջողութիւնը կապուծ էր 1960-ականներու տեխնիկական նուաճումներով, որոնցմէ են քիմիայի բնագաւառին մէջ աբլացիան, ծրագրային ապահովումը եւ մթնոլորտային անցման արուեստագիտութիւնը եւ արուեստագիտական սարքաւորումներու շատ գրագէտ ղեկաւարումը[106][107]։ Լուսնի մակերեւոյթի հետազօտման համար գիտական սարքաւորումներու ծրարներ տեղադրուած են Ապոլոնի բոլոր վայրէջքներու ժամանակ։ Երկարատեւ գործիքային կայաններ, այդ թուին նաեւ ջերմային հոսքի զոնդեր, սեյսմոմետրեր եւ մագնիտոմետրեր տեղադրուած են Ապոլոն 12, 14, 15, 16 եւ 17 վայրէջքներու ժամանակ։ 1977 թուականին, պիւտճէի սպառման պատճառով, կը դադրին Լուսնէն ուսումնասիրութիւններու տուեալները Երկրին փոխանցելը[108][109], բայց Լուսնի լազերային լոկալիզացման գործինքերը մինչեւ օրս ալ կ'օգտագործեն։ Ստացուած տուեալները կը մշակուին Երկրի վրայ գտնուող կայաններուն մէջ մէկ սանդիմեթրի ճշտութեամբ եւ կը կազմուի լուսնի մակերեւոյթի ճշգրիտ քարտէսը[110]։

Հետազօտութիւնները 1990-ականներէն մինչեւ այժմ

Էտվին Օլդրինը Լուսնի վրայ՝ նկարահանուած Նիլ Արմսթրոնկի կողմէ, 20 Յուլիս 1969

«Ապոլոն» եւ «Լունա» նախագծերէն ետք աշխարհի շատ երկրներ սկսան զբաղիլ Լուսնի հետազօտմամբ։ 1990 թուականին Ճաբոնիան դարձաւ երրորդ երկիրը, որ Լուսնի վրայ տեղադրեց տիեզերական Հիթքեն սարքը՝ անոր մակերեւոյթը ուսումնասիրելու համար։ Բացի այդ տիեզերանաւն այնտեղ իջեցուցած են նաեւ Հագորոմո մարդ-մեքենան, բայց վերջինս չէ կրցած տուեալներ փոխանցել եւ անոր առաքելութիւնը փոխուեր է։[111] 1994 թուականին ԱՄՆ-ը Լուսին ուղարկեց Ռազմական նախարարութեան եւ ՆԱՍԱ-ի համատեղ մշակած Կլեմենտինան սարքը։ Այդ առաքելութեան շնորհիւ հնարաւոր եղաւ ստանալ Լուսնի առաջին տեղագրական քարտէսը եւ Լուսնի մակերեւոյթի առաջին մուտիսբեկտրալային պատկերը։[112] Անոնցմէ ետք 1998 թուականին Lunar Prospector առաքելութեան սարքաւորումները Լուսնի բեւեռներուն մէջ բաւականին ջրածին յայտնաբերեցին, որ հաւանաբար գոյացած է Արեւու լոյս չտեսնող բեւեռներու խառնարաններու սառոյցներէն։[113]

Ամերիկայի դրօշը լուսնի վրայ

Եւրոպական SMART-1 տիեզերանաւը, որը երկրորդ իոնային ինքնագնաց տիեզերանաւն էր, Լուսին վայրէջք կատարեց Նոյեմբեր 2004 թուականին եւ այնտեղ մնաց մինչեւ 3 Սեպտեմբեր 2006 թուական եւ առաջին անգամ ուսումնասիրեց Լուսնի մակերեւոյթի քիմիական տարրերը։[114] Չինաստանը եւս յաւակնութիւն յայտնեց Լուսնի հետազօտման գործին մէջ եւ յաջողութեամբ Լուսին իջեցուց Չանյե 1 տիեզերանաւը, որ այնտեղ մնաց 5 Նոյեմբերէն մինչեւ 1 Մարտ 2009։[115] Ան տասնվեց ամսեայ առաքելութեան արդիւնքով կրցաւ ստանալ Լուսնի ամբողջական քարտէսի պատկերը։ 4 Հոկտեմբեր 2007 թուականէն մինչեւ 10 Հունիս 2009 իր առաքելութիւնը կ'իրականացնէր ճապոնական Կագույա տիեզերանաւը, որն հագեցած էր բարձր յստակութեամբ տեսախցիկներով եւ երկու ոչ մեծ արբանեկային ռադիոընդունիչներէն։ Ան կարողացաւ ստանալ Լուսնի երկրաֆիզիքական տուեալները եւ այդ տեսաֆիլմը կը համարուի ամենաբարձրորակ եւ ամենայստակ ֆիլմը։[116][117] Առաջին հնդկական լուսնային առաքելութիւնը՝ Չանդրայան 1-ը Լուսնի վրայ գործեց 8 Նոյեմբեր 2008-էն մինչեւ 27 Օգոստոս 2009, երբ անոր հետ կապը կտրուեցաւ։ Ան կատարեց քիմիական եւ տարրային ուսումնասիրութիւններ՝ ստեղծուելով Լուսնի ֆոտօ-երկրաբանական քարտէսը։ Բացի այդ ան հաստատեց, որ Լուսնի հողին մէջ կան ջրի մոլեկուլներ։[118] 2013 թուականին Հնդկաստանը կը ծրագրրէ բաց ձգելՉանդրայան 2-ը, որն իր մեջ կը ներառի նաեւ ռուսական լուսնագնացը։[119][120] ԱՄՆ-ը 2009 թուական Յունիս 18-ին Լուսին կ'ուղարկէ Lunar Reconnaissance Orbiter եւ LCROSS հետազօտման կայանները։ LCROSS-ն իր առաքելութիւնը վերջացուցած է 9 Հոկտեմբեր 2009-ին Կաբեուս խառնարանին մէջ լայնամասշտաբ ուսումնասիրութիւններ կատարելէն ետք,[121], իսկ LRO-ն մինչեւ հիմա ալ կը շահագործուի եւ բաւականին բարձր որակի նկարներ ստացած է լուսնային մակերեւոյթի վերաբերեալ։ 2011 թուականի Նոյեմբերին LRO-ն տուած է Արիստարքուս խառնարանի մանրամասն տուեաալները, որն ունի 40 քիլոմեթր տրամագիծ եւ 3.5 քիլոմեթր խորութիւն։ Այդ խառնարանը կը համարուի Երկրէն ամենատեսանելի խառնարանը։ «Արիստարքուս սարահարթը երկրաբանական առումով կը հանդիսանայ ամենաբազմազան տեղը Լուսնի վրայ՝ խորհրդաւոր ծագում ունեցող սարահարթ, լավայով ծածկուած հսկայական տեղամասեր, հրաբխային փրփուրով ծածկուած դաշտեր եւ այդ ամէնը լեցուն է խոշոր բազալտի կտորներով». ասել է Մարկ Ռոբինսոնը, LRO-ի գլխաւոր հետազօտողը։ 25 Նոյեմբեր 2011-ին ՆԱՍԱ-ն թարմացուցած է նկարները։[122]

GRAIL-ի երկու տիրեզերանաւեր սկսած են Լուսնի շուրջ պտտիլ 1 Յունուար 2011-էն։[123]

Միւս լուսնային առաքելութիւններէն է Ռուսաստանի Լունա-Գլոբը, որը ըլլալու է առանց ուղեւորի մոտիւլ եւ ամբողջութեամբ ղեկավարուելու է տեխնիկայով։ Այն հիմնուած է մարսիական Ֆոբոս-Գրունտ առաքելութեան հիման վրայ եւ թողարկուած է 2015 թուականին։[124][125] Լուսնի հետազօտման համար Google Lunar X Prize կազմակերպութիւնը 2007 թուական Սեպտեմբեր 13-ին յայտարարած է 20 միլիոն տոլար արժողութեամբ մրցանակ, ով մարդամեքենայացուած կայան կը կարողանայ իջեցնել Լուսին եւ հետազօտել թերեւս մեզ անյայտ խառնարանները։[126] Շեքլտըն էներկետիկական ընկերութիւնը նախագիծ կը կառուցէ, ըստ որու Լուսնի հարաւային բեւեռին մէջ ան՝ ջուր կը հաւաքէ։[127]

ՆԱՍԱ-ն սկսած է նախագծեր կառուցել 2004 թուական Յունուար 14-ին նախագահ Ճորճ Ուոլքըր Պուշի կոչը ի կատար ածելու համար, ըստ որու 2024 թուականին կառուցուելու է Լուսնային տուեալներու շտեմարան։[128] Ծրագրի շրջանակներու մէջ արդէն եկամուտ հայթայթուած են թռչող մոտուլներու կառուցումն ու փորձերը[129] եւ լուսնային տուեալներու շտեմարանին ճարտարապետական նախագիծը։[130] Այնուամենայնիւ այդ նախագծի իրականացումը դադարեցուցին, որպէսզի կարողանան 2035 թուականին վայրէջք կատարեն Մարսի վրայ։[131] Հնդկաստանը նոյնպես յույս կը հայտնէ, որ 2020 թուականին Լուսին կ'ուղարկէ ուղեւորներով տիեզերանաւ։[132]

Իրաւական կարգավիճակը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Չնայած այն հանգամանքին, որ խորհրդային «Լունա» սարքերու՝ իջեցուող սարքերը սփռուած են Լուսնի մակերեւոյթին եւ ամերիկեան Ապոլոն ծրագրի աստղանաւորդները տնկած են ԱՄՆ դրօշը իրենց վայրէջքի վայրերուն մէջ: Այս պահուն ոչ մէկ երկիր յաւակնութիւն ունի Լուսնի որեւէ մասի վրայ[133]։ Ռուսաստանը եւ ԱՄՆ-ը մասնակցած են 1967 թուականին ստորագրուած Տիեզերական համաձայնագրին[134], որը սահմանում է Լուսինը եւ ամբողջ արտաքին տիեզերքը, որպէս "ամբողջ մարդկութեան սեփականութիւն"[133]։ Այս համաձայնագիրը կը սահմանափակէ նաեւ Լուսնի օգտագործումը միայն խաղաղ նպատակներով, առանձնայատուկ կերպով արգիլելով Լուսնի վրայ ստեղծել ռազմական կառոյցներ եւ ունենալ ժողովրդական ոչնչացման սպառազինութիւնները[135]։ 1979 թուականին ստորագրուեցաւ Լուսնի համաձայնագիրը, որ կ'արգիլէ Լուսնի ակերու օգտագործումը միայն մէկ պետութեան կողմէ, սակայն ան դեռ չէ ստորագրուած որեւէ տիեզերական պետութեան կողմէ[136]։ Մինչդեռ որոշ անհատներ յայտնած են իրենց իրաւունքներու մասին՝ Լուսնի մէկ մասի կամ ամբողջի վրայ, անոնցմէ եւ ոչ մէկը վստահելի չէ[137][138][139]։

Լուսինը մշակոյթի եւ արուեստի մէջ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Լունան (Լուսին) 1550 թուականին հրատարակուած Կուիտօ Պոնաթիի Liber astronomiae գրքին մէջ

Լուսինը քիչ անգամ չէ, որ ոգեշնչած է գրողներուն, նկարիչներուն եւ երաժիշտներուն՝ Երկրի միակ բնական արբանեակի հետ կապուած ստեղծագործութիւններ ստեղծելու։

Համաշխարհային գրականութեան մէջ մեծ տեղ ունին Լուսնին նուիրուած Սիրանօ տը Պերժերակի «Ուրիշ լոյս, կամ պետութիւնը եւ Լուսնային կայսրութիւնը», Էտկար Ալլան Պոյի «Ոմն Հանս Պֆայլի արտասովոր արկածները», Ժիւլ Վեռնի «Երկրէն դէպի Լուսին» եւ «Լուսնի շուրջը», Ալեքսանտր Բելեաեւի «ԿԷՑ աստղը», Նիկոլա Նոսովի «Անգետիկը Լուսնի վրայ», Ռոպերտ Հայլայնի «Լուսին՝ խիստ տիրուհի» եւ Այզեկ Ազիմովի «Հիմնումը եւ Երկիրը» ստեղծագործութիւնները։

Երաժշտական բնագաւառին մէջ Լուսնին նուիրուած հանրաճանաչ ստեղծագործութիւններն են Լուտվիկ վան Պեթհովենի «Լուսնի սոնատը», Փինք Ֆլոյտի «Լուսնի հակառակ կողմը» եւ Electric Light Orchestra խումբի «Տոմս դէպի Լուսին» կատարումները։

Բազմաթիւ ֆիլմեր եւ մուլտֆիլմեր լոյս տեսած են, որոնց իրադարձութիւնները կը կայանան Լուսնի վրայ կամ ալ գետնի, որ անմիջական կապ ունի Լուսնի հետ։ Նման ֆիլմերէն են «Ուղեւորութիւն դէպի Լուսին» (1902, Ֆրանսա), որ աշխարհի ամենաառաջին առասպել ֆիլմն է «Առաջին մարդիկ Լուսնի վրայ» (1964, ԱՄՆ) Հերպերտ Ուելսի համանուն վէպի պաշտպանակը, «Ապոլոն-13» (1995, ԱՄՆ), որն իրական փաստերու վրայ հիմնուած ֆիլմ է, «Լուսին 2112» (2009, Մեծ Բրիտանիա), աստղագնացի պատմութեան մասին, որ կը հետեւի հելիումի հանքարդիւնաբերութեանը Լուսնի վրայ եւ ամէն մէկ անյաջող փորձէն ետք անոր կը փոխարինեն կլոնով, «Ապոլոն 18» (2011, ԱՄՆ), որ կը պատմէ «Ապոլոն 18-ի» գաղտնի թռիչքի մասին, որ ըստ պաշտօնական տուեալներու այդպէս ալ տեղի չէ ունեցած եւ լիամետրաժ մուլտֆիլմ ըստ Նիկոլա Նոսովի համանուն գրքի՝ «Անգետիկը Լուսնի վրայ» (1997)։

Մշակոյթ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
«Լուսինը եւ անոր երեխաները». Նկար միջնադարեան գերմանական գրքից, 1480 թ.

Գրականութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  1. ↑ Հայերէն Արմատական Բառարան
  2. ↑ Կլեյն Տ.; Պալմ, Հ.; Մեզգեր, Կ.; Հոլիդեյ, Ա. Ն. (2005)։ «Լուսնային մետաղների Hf - W ժամանակագրությունը եւ Լուսնի տարիքն ու վաղ զարգացումը»։ Սայենս 310 (5754): 1671–1674։ Bibcode:2005Sci...310.1671K։ PMID 16308422։ doi:10.1126/science.1118842 
  3. ↑ Բայնդեր Ա. Բ. (1974)։ «Լուսնի պտտմամբ բաժանումով ծագումը»։ Լուսին 11 (2): 53–76։ Bibcode:1974Moon...11...53B։ doi:10.1007/BF01877794 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Սթրուդ Ռիկ (2009)։ Լուսնի գիրքը։ Ուոլկեն եւ Ընկերներ։ էջեր 24–27։ ISBN 978-0-8027-1734-4 
  5. ↑ Միթլեր Հ. Ե. (1975)։ «Երկաթով աղքատ Լուսնի ձեւաւորումը մասնակի ձգմամբ, կամ Լուսնի առաջացման եւս մի արտասովոր վարկած»։ Իկարուս 24 (2): 256–268։ Bibcode:1975Icar...24..256M։ doi:10.1016/0019-1035(75)90102-5 
  6. ↑ Սթիվենսոն Դ. Ջ. (1987)։ «Լուսնի ծագումը - Բախման վարկած»։ Երկրի եւ մոլորակային գիտությունների տարեկան հաշվետվություն 15 (1): 271–315։ Bibcode:1987AREPS..15..271S։ doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415 
  7. ↑ Թեյլոր Ջ. Ջեֆրի (31 դեկտեմբեր 1998)։ «Երկրի եւ Լուսնի ծագումը»։ Մոլորակագիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ։ արտագրուած է՝ 7 ապրիլ 2010 
  8. ↑ «Աստղագետները պարզել են Լուսնի ճշգրիտ տարիքը»։ lenta.ru։ 18 օգոստոս 2011։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 19–ին  (ռուս.)
  9. ↑ Կանուպ Ռ.; Ասֆաուգ, Ե. (2001)։ «Լուսնի ծագումը Երկրի ձեւավորման վերջին փուլում հսկայական բախումից»։ Նեյչր 412 (6848): 708–712։ Bibcode:2001Natur.412..708C։ PMID 11507633։ doi:10.1038/35089010 
  10. ↑ «Երկիր-աստերոիդ բախումը ստեղծել է Լուսինը աւելի ուշ քան մտածում էին»։ News.nationalgeographic.com։ 28 հոկտեմբեր 2010։ արտագրուած է՝ 7 մայիս 2012 
  11. ↑ Թուբուլ Մեթյու, Քլեյն Տ., Բուրդոն Բ., Պալմ Հ., Վիելեր Ռ. (2007)։ «Լուսնի ուշ ձեւաւորումը եւ երկարաձգուած տիֆերենցացումը հիմնուած լուսնային մետաղներու W իզոտոպներու հետազօտութիւններու վրայ»։ Նեյչր 450 (7173): 1206–9։ Bibcode:2007Natur.450.1206T։ PMID 18097403։ doi:10.1038/nature06428 
  12. ↑ Փահլեւան Կավեհ; Սթիվենսոն, Դեւիդ Ջ. (2007)։ «Հսկայական բախումէն յետոյ Լուսնի ստեղծման ընթացքին հաւասարակշռումը»։ Երկրի եւ մոլորակագիտութեան նամակներ 262 (3–4): 438–449։ Bibcode:2007E&PSL.262..438P։ arXiv:1012.5323։ doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055 
  13. ↑ Նիլդ Թեդ (2009)։ «Լուսնի վրայով քայլերը (Երկնաքարային միութեան 72-րդ տարեկան հանդիպման համառօտագիրը, Նանսի, Ֆրանսա)»։ Գեոսայենթիստ 19: 8 
  14. ↑ 14,0 14,1 Ուորեն Փ. Հ. (1985)։ «Մակմայի ովկիանոսի գաղափարը եւ Լուսնի էվոլյուցիան»։ Երկրի եւ մոլորակագիտութեան տարեկան հաշուետուութիւններ 13 (1): 201–240։ Bibcode:1985AREPS..13..201W։ doi:10.1146/annurev.ea.13.050185.001221 
  15. ↑ Թոնկս Վ. Բրաեան; Միլոշ, Հ. Ջեյ (1993)։ «Մակմայի ովկիանոսի ստեղծումը հսկայական բախումներու հետեւանքով»։ Ժէօֆիզիկական հետազօտութիւններու ամսագիր 98 (E3): 5319–5333։ Bibcode:1993JGR....98.5319T։ doi:10.1029/92JE02726 
  16. ↑ Տիտանի մոլորակային փորձը ցույց տվեց, որ Երկիրը Լուսնի միակ «ծնողն» է (Չիկագոյի համալսարան)
  17. ↑ «Լուսնային միջուկը»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-01-11-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-26 
  18. ↑ Մակմայի լուսնային ովկիանոսի բիւրեղացումը
  19. ↑ Փոլ Սպուդիս, Ա․ Քուկ, Մ․ Ռոբինսոն, Բ․ Բուսեյ, Բ․ Ֆեսլեր «Հարաւային բեւեռի տեղագրութիւնը Կլեմենտին ստերեօպատկերից»
  20. ↑ «Ս․ Փիթերս, Ջ․ Թոմփկինս, Փ․ Հեդ «Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-02-19-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-26 
  21. ↑ Ջ․ Թեյլոր «Արեգակնային համակարգի ամենամեծ անցքը»
  22. ↑ Փ․ Շուլց «Ձեւաւորելով Հարաւային բեւեռ-Էյտկեն աւազանը»
  23. ↑ Փիթեր Վլասուկ
  24. ↑ Մ․ Նորման «Լուսնի հնագույն հրաբուխները»
  25. ↑ Լ․ Վարիչիո «Փոփոխական Լուսինը»
  26. ↑ «Լ․ Հեդ «Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-03-12-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-26 
  27. ↑ Ջ․ Գիլիս «Լուսնի անտեսանելի կողմը գտնուող ծովերու բաղադրութիւնը եւ երկրաբանական տեղակայումը»
  28. ↑ Լուսնի համաշխարհային տարրական քարտէսներ
  29. ↑ Գ․ Թեյլոր «Նոր Լուսին 21-րդ դարուն»
  30. ↑ 30,0 30,1 Ջ․ Փափայկ, Գ․ Ռայդեր «Լուսնի նմոյշներ»
  31. ↑ 31,0 31,1 Հ․ Հիսինգեր, Ջ․ Հեդ, Ու․ Վուլֆ «Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum»
  32. ↑ NASA, Կ․ Մանսել «Արեգակնային համակարգի հետազօտում»[permanent dead link]
  33. ↑ Ռիչարդ Լովետ «Երկիրը կարող է 2 Լուսին ունեցած ըլլայ»
  34. ↑ Was our two-faced moon in a small collision?
  35. ↑ Աստերոիտի հետ բախումը շրջեց Լուսինը
  36. ↑ R. William "Past Orientation of the Lunar Spin Axis"
  37. ↑ Ջ․ Մարգոտ, Դ․ Քեմփբել, Ռ․ Յուրգենս, Մ․ Սլեյդ «Լուսնի բեւեռներու տեղեկագրութիւնը»
  38. ↑ Լ․ Մարտել «Լուսնի մութ, սառցէ բեւեռները»
  39. ↑ Էրիկ Սիդհաուս «Լուսնի վրայ բնակութիւն հաստատելու մարտահրաւէրները»
  40. ↑ «Դոնա Քոլտեր «Լուսնի ջրի առեղծուածը»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2022-07-04-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-26 
  41. ↑ Փ․ Սպուդիս «Լուսնի սառոյցը»
  42. ↑ Վ․ Ֆելդման, Ս․ Մորիս, Ա․ Բայնդեր, Բ․ Բարակլաֆ, Ռ․ Էլֆիկ, Դ․ Լոուրենս «Լուսնային հետախոյզի նեյտրոններու հոսք․ սառած ջրի վկայութիւն Լուսնի բեւեռներուն»
  43. ↑ Սաալ, Ե․ Ալբերտո, Հորի, Հ․ Էրիկ, Լ․ Մորո, Ա․ Ջեյմս, Ռեյդ Կուպեր «Ջրի առկայությունը Լուսնի վրա»
  44. ↑ Արեգակի, Լուսնի եւ մոլորակներու ուղեծրային օրաղիւսակները
  45. ↑ Լուսնի գրաւիտացիոն դաշտը
  46. ↑ Գիտնականները բացայայտել են Լուսնի մագնիսական դաշտի գաղտնիքը
  47. ↑ Գլոբուս Ռութ (1977)։ «Գլուխ 5, Հավելված J: Լուսնի մթնոլորտի ազդեցությունը»։ in Ռիչարդ Դ. Ջոնսոն եւ Չարլզ Հոլբրոու։ Տիեզերական բնակավայրեր. Նախագծման հետազոտություն։ ՆԱՍԱ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-05-31-ին։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  48. ↑ Լյուսի Պ., Կորոտեւ Ռենդի Լ. (2006)։ «Հասկանալով Լուսնի մակերեւոյթը եւ տիեզերք-Լուսին յարաբերութիւնները»։ Միներալոգիայի եւ ժէօքիմիայի յօդուածներ 60 (1): 83–219։ doi:10.2138/rmg.2006.60.2 
  49. ↑ Կրոտս Արլին Պ. Ս. (2008)։ «Լուսնային կազերու արտաժայթքումը, փոփոխման երեւոյթները եւ վերադարձը Լուսնին, I. Գոյութիւն ունեցող տուեալները» (PDF)։ Աստղագիտութեան բաժին, Քոլումպիա համալսարան։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-02-20-ին։ արտագրուած է՝ 29 սեպտեմբեր 2009 
  50. ↑ Սրիդհարան Ռ.; Ս. Մ. Ահմեդ, Տիրթա Պրատիմ Դասա, Պ. Սրիլաթա, Պ. Պրադեպկուամարա, Նեհա Նաիկա, եւ Գոգուլապատի Սւպրիա (2010)։ «Ջրի (H2O) գոյութեան ուղղակի ապացոյց լուսնի լուսաւորուած մթնոլորտին մէջ Չանդրայան 1 սարքից»։ Մոլորակային եւ տիեզերական գիտութիւն 58 (6): 947։ Bibcode:2010P&SS...58..947S։ doi:10.1016/j.pss.2010.02.013 
  51. ↑ Համիլտոն, Կալվին Ջ.; Համիլտոն, Ռոզանա Լ., Լուսինը, Արեգակնային համակարգի տեսարաններ, 1995–2011
  52. ↑ 52,0 52,1 Ճոնաթան Ամոս (16 դեկտեմբեր 2009)։ «Լուսնի վրայ գտնուած ամենացուրտ վայրը»։ Պի-Պի-Սի Նիւս։ արտագրուած է՝ 20 մարտ 2010 
  53. ↑ Մարտել Լ. Մ. Վ. (4 հունիս 2003)։ «Լուսնի մութ, սառցէ բեւեռները»։ Մոլորակային գիտութեան հետազօտություններու յայտնագործութիւններ, Հաուայիի ժէօֆիզիքական եւ մոլորակագիտութեան ինստիտուտ։ արտագրուած է՝ 12 ապրիլ 2007 
  54. ↑ «Դիվայներ Նյուս»։ Լոս Անճելըսի Համալսարան։ 17 սեպտեմբեր 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-03-07-ին։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 Սպուդիս Փ. Դ. (2004)։ «Լուսին»։ World Book Online Reference Center, NASA։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-04-17-ին։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  56. ↑ «Տիեզերական թեմաներ. Պլուտոն եւ Քարոն»։ Մոլորակային միութիւն։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-02-18-ին։ արտագրուած է՝ 6 ապրիլ 2010 
  57. ↑ «Մոլորակների սահմանումներու հարցեր եւ պատասխաններ»։ Միջազգային աստղագիտական միութիւն։ 2006։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-02-12-ին։ արտագրուած է՝ 24 մարտ 2010 
  58. ↑ Ալեքսանդեր Մ. Ե. (1973)։ «Թոյլ շփման ճշգրտումը եւ մակընթացային պտոյտը մօտ կրկնակի համակարգերու մէջ»։ Աստղաֆիզիկա եւ տիեզերական գիտութիւններ 23 (2): 459–508։ Bibcode:1973Ap&SS..23..459A։ doi:10.1007/BF00645172 
  59. ↑ Ֆիլ Փլայթ։ «Լուսնի մութ կողմը»։ Սխալ աստղագիտութիւն. սխալ սահմանումներ։ արտագրուած է՝ 15 Փետրուար 2010 
  60. ↑ ։ Այս մասամբ պայմանաւորուած է հակադիր ազդեցութեամբ, Լուսնի պայծառութիւնը իր քառորդ փուլին մէջ մօտ տաս անգամ աւելի փոքր է, քան լիալուսնինը
  61. ↑ Մայք Լուցիուկ։ «Որքան պայծառ է Լուսինը»։ Փորձուած աստղագէտներ։ արտագրուած է՝ 16 մարտ 2010 
  62. ↑ Հերշենսոն Մաուրիս (1989)։ Լուսնային պատրանքը։ Ռութլեդջ։ էջ 5։ ISBN 978-0-8058-0121-7 
  63. ↑ Սպիկենս Կ. (18 հոկտեմբեր 2002)։ «Արդեօք Լուսինը երեւում է որպես մահիկ (այլ ոչ որպէս "նաւակ") ամբողջ աշխարհի մէջ»։ Հետաքրքրուած աստղագիտութեամբ։ արտագրուած է՝ 16 մարտ 2010 
  64. ↑ «Լիալուսինը այսօր ամենամօտն է մեզ»։ Փրես Էնթերփրայզ։ 18 մարտ 2011։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-03-22-ին։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  65. ↑ Դր. Թոնի Ֆիլիպս (16 մարտ 2011)։ «Սուպեր Լիալուսին»։ ՆԱՍԱ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-05-07-ին։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  66. ↑ Ռիչարդ Կ. Դե Էթլի (18 մարտ 2011)։ «Լիալուսինը այսօր ամենամօտն է մեզ»։ Փրեսս Էնթերփրայզ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-03-22-ին։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  67. ↑ «'Լիալուսինը' կանցնի ամենամօտ կէտով, առաջին անգամ վերջին քսան տարուան ընթացքին»։ Գարդիան։ 19 մարտ 2011։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  68. ↑ Թեյլոր Գ. Ջ. (8 նոյեմբեր 2006)։ «Վերջերս գազ է ժայթքել Լուսնից»։ Մոլորակագիտութեան հետազօտութիւններու յայտնագործութիւններ, Հաուայիներու ժէօֆիզիկայի եւ մոլորակագիտութեան ինստիտուտ։ արտագրուած է՝ 4 ապրիլ 2007 
  69. ↑ Շուլց Պ. Հ.; Ստայդ, Մ. Ի.; Պիետերս, Ս. Մ. (2006)։ «Լուսնային ակտիվութիւնը վերջերս տեղի ունեցած կազային ժայթքման ժամանակ»։ Նեյչր 444 (7116): 184–186։ Bibcode:2006Natur.444..184S։ PMID 17093445։ doi:10.1038/nature05303 
  70. ↑ «22 աստիճանանի Հալոն։ 22 աստիճանանոց լույսի օղակ Արեգակից կամ Լուսնից»։ Իլինոյսի համալսարանի մթնոլորտային գիտությունների բաժին։ արտագրուած է՝ 13 ապրիլ 2010 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 Լեմբեկ Կ. (1977)։ «Մակընթացային ցրումը օվկիանոսներում. Աստղագիտական, գեոֆիզիկական եւ օվկիանոլոգիական հետեւանքները»։ Փիլիսոփայական գործունէութիւնը Լոնտոնի թագաւորական միութեան համար. Մաս Ա, Մաթեմատիկական եւ ֆիզիկական գիտութիւններ 287 (1347): 545–594։ Bibcode:1977RSPTA.287..545L։ doi:10.1098/rsta.1977.0159 
  72. ↑ Լե Պրովոստ Ս.; Բենետ, Ա. Ֆ.; Քրտրայթ, Դ. Ե. (1995)։ «Օվկիանոսների մակընթացութիւնները»։ Science 267 (5198): 639–42։ Bibcode:1995Sci...267..639L։ PMID 17745840։ doi:10.1126/science.267.5198.639 
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 73,3 Թումա Ջիհադ; Վիզդոմ, Ջեք (1994)։ «Երկիր-Լուսին համակարգի պտոյտը»։ Աստղագիտական ամսագիր 108 (5): 1943–1961։ Bibcode:1994AJ....108.1943T։ doi:10.1086/117209 
  74. ↑ Չապրոնտ Ջ.; Չապրոնտ-Տուզե, Մ.; Ֆրանկու, Ջ. (2002)։ «Լուսնի ուղեծրի պարամետրերի նոր սահմանումը, ճշգրտման հաստատումը եւ մակընթացային արագացումը ԼԼՀ չափումներու հիման վրայ»։ Աստղագիտութիւն եւ աստղաֆիզիկա 387 (2): 700–709։ Bibcode:2002A&A...387..700C։ doi:10.1051/0004-6361:20020420 
  75. ↑ Ռեյ Ռ. (15 մայիս 2001)։ «Ովկիանոսներու մակընթացութիւնները եւ Երկրի պտոյտը»։ ՄԵՊԾ մակընթացութիւններու յատուկ պիւրօ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-03-27-ին։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  76. ↑ Մյուրեյ, Ս. Դ. եւ Դերմոտ Ս. Ֆ. (1999)։ Արեգակնային համակարգի տինամիկան։ Քեմպրիճի համալսարանի հրատարակչութիւն։ էջ 184։ ISBN 978-0-521-57295-8 
  77. ↑ Դիկինսոն Թերենս (1993)։ Հսկայական պայթյունից մինչեւ X մոլորակը։ Քամդեն Իսթ, Օնտարիո: Քամդեն հաուզ։ էջեր 79–81։ ISBN 978-0-921820-71-0 
  78. ↑ Լաթամ Գերի, Էվինգ Մաուրիս, Դորման Ջեյմս, Լամեյն Դեւիդ, Փրես Ֆրանկ, Տոկսյոզ Նաֆետ, Սատոն Ջորջ, Դանենբյեր Ֆրեդ, Նակամուրա Յոշիմո (1972)։ «Լուսնաշարժերը եւ լուսնային տեկտոնիզմը»։ Երկիրը, Լուսինը եւ մոլորակները 4 (3–4): 373–382։ Bibcode:1972Moon....4..373L։ doi:10.1007/BF00562004 [permanent dead link]
  79. ↑ Էսպենակ Ֆ. (2000)։ «Արեւի խաւարումներ սկսնակներու համար»։ ՄրԽավարում։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  80. ↑ 80,0 80,1 Թիեման Ջ.; Կիտինգ, Ս. (2 մայիս 2006)։ «Խավարում 99, յաճախ տրվող հարցեր»։ ՆԱՍԱ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-02-11-ին։ արտագրուած է՝ 12 ապրիլ 2007 
  81. ↑ Էսպանակ Ֆ.։ «Սարոսի ցիկլ»։ ՆԱՍԱ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-05-24-ին։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  82. ↑ Միջինով, Լուսինը կը ծածկէ 0,21078 քառակուսի աստիճան մակերես երկնակամարի վրայ։
  83. ↑ Գուտիեր, Դ. Վ. (1947)։ «Քառակուսի աստիճանը որպէս երկնակամարի մակերեսը չափող միաւոր»։ Հանրաճանաչ աստղագիտութիւն 55: 200–203։ Bibcode:1947PA.....55..200G 
  84. ↑ «Ամբողջական լուսնային ծածկումները»։ Նոր Զելանտիայի թագաւորական աստղագիտական միութիւն։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  85. ↑ Աաբոե Ա., Բրիտոն Ջ. Փ., Հենդերսոն Ջ. Ա., Նեուգեբաեուր Օտտո, Սաչս Ա. Ջ. (1991)։ «Սարոս ցիկլի տվյալները եւ նրա հետ կապված բաբելոնյան աստղագիտության տեքստերը»։ Transactions of the American Philosophical Society (American Philosophical Society) 81 (6): 1–75։ JSTOR 1006543։ doi:10.2307/1006543։ «Նրանցից մեկն ներառում է այն, ինչ մենք անունուն ենք "Սարոս ցիկլի տեքստեր", որը տալիս է լուսնի խավարումն իր բոլոր 223 ամսուայ (կամ 18 տարի) տեւողությամբ» 
  86. ↑ Սարմա Կ. Վ. (2008)։ «Աստղագիտությունը Հնդկաստանում»։ in Helaine Selin։ Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (2 հրտրկթն․)։ Springer։ էջեր 317–321։ ISBN 978-1-4020-4559-2 
  87. ↑ Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը եւ կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի եւ երկնքի մաթեմատիկան եւ գիտությունը։ էջ 411։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  88. ↑ Օ'Քոնոր Ջ. Ջ.; Ե. Ֆ. Ռոբերտսոն (Փետրուար 1999)։ «Անաքսագորասը Կլազոմենայեից»։ University of St Andrews։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  89. ↑ Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը եւ կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի եւ երկնքի մաթեմատիկան եւ գիտությունը։ էջ 227։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  90. ↑ Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը եւ կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի եւ երկնքի մաթեմատիկան եւ գիտությունը։ էջեր 413–414։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  91. ↑ Ռոբերտսոն Ե. Ֆ. (Նոյեմբեր 2000)։ «Տարեց Արիաբհաթան»։ Շոտլանտիա: School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews։ արտագրուած է՝ 15 Ապրիլ 2010 
  92. ↑ Ա. Լ. Սաբրա (2008)։ «Ibn Al-Haytham, Abū ʿAlī Al-Ḥasan Ibn Al-Ḥasan»։ Dictionary of Scientific Biography։ Դեթրոյտ: Charles Scribner's Sons։ էջեր 189–210, եւ 195 
  93. ↑ Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը եւ կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի եւ երկնքի մաթեմատիկան եւ գիտությունը։ էջեր 415–416։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  94. ↑ Լեւիս Ց. Ս. (1964)։ Վերացուած պատկերացում։ Քեմպրիճ: Cambridge University Press։ էջ 108։ ISBN 978-0-521-47735-2 
  95. ↑ Վան դեր Վաերդեն Բարտել Լինդերթ (1987)։ «Յույներու հելիոկենտրոնական համակարգը, պարսկական եւ հինդուական աստղագիտութիւնը»։ Annals of the New York Academy of Sciences 500: 1–569։ Bibcode:1987NYASA.500....1A։ PMID 3296915։ doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb37193.x 
  96. ↑ Էվանս Ճեյմս (1998)։ Հին աստղագիտութեան պատմութիւնն ու պրակտիկան։ Օքսֆորտ եւ Նիւ Եորք: Oxford University Press։ էջեր 71, 386։ ISBN 978-0-19-509539-5 
  97. ↑ «Թե ինչպես էին յույները հաշվարկում մթա 100 թ.-ին»։ The New York Times։ 31 Հուլիս 2008։ արտագրուած է՝ 27 Մարտ 2010 
  98. ↑ Վան Հելդեն Ա. (1995)։ «Լուսին»։ Galileo Project։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  99. ↑ Կոնսոլմագնո Գայ Ջ. (1996)։ «Աստղագիտութիւնը, ֆանթաստիկան եւ ազգային մշակոյթը 1277-2001 թթ.»։ Leonardo (The MIT Press) 29 (2): 128։ JSTOR 1576348 
  100. ↑ Հոլ Ռ. Կարգիլ (1977)։ «Ներդրում Ա. Լուսնային թեորիան մինչ 1964 թ.»։ NASA History Series. LUNAR IMPACT: A History of Project Ranger.։ Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  101. ↑ Զակ Անատոլի (2009)։ «Ռուսաստանի անօդաչու առաքելութիւնները դէպի Լուսին (Russia's unmanned missions toward the Moon)»։ արտագրուած է՝ 2010 ապրիլի 20 (անգլերէն)
  102. ↑ «Քարեր եւ հողեր Լուսնից (Rocks and Soils from the Moon)»։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 2010 ապրիլի 6  (անգլերէն)
  103. ↑ Կորեն Մ. (26 July 2004)։ «'Հսկայական թռիչքը' աշխարհին բացում է նոր հնարաւորութիւններ»։ CNN։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 20 January 2012-ին։ արտագրուած է՝ 16 March 2010 
  104. ↑ «Լուսնային առաքելությունների տարեգիր, 24 Հուլիսի 1969»։ Ապոլոն 11-ի 30-րդ տարելից։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  105. ↑ Մարտե Լինդա Մ.Վ. (21 Դեկտեմբեր 2009)։ «Հանրահայտ լուսնային քարեր: Ապոլոնի լուսնային հավաքածուի տեսքը եւ կարգավիճակը։ Ունիկալ, բայց սահմանափակ, ոչ երկրային ռեսուրսները»։ Planetary Science and Research Discoveries։ արտագրուած է՝ 6 Ապրիլ 2010 
  106. ↑ Լաունիուս Ռոջեր Դ. (Հուլիս 1999)։ «Ապոլոն նախագծի թողած ժառանգությունը»։ ՆԱՍԱ-ի պատմական գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  107. ↑ SP-287 Ո՞րն է Ապոլոնի յաջողութեան գաղտնիքը։ Ութ յօդուածներու շարքը վերատպած է տիեզերագնացութեան եւ օդագնացութեան հարցերու թույլատրութեամբ 1970 թ.-ի մարտին։ Ուաշինկթըն: Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration։ 1971 
  108. ↑ «ՆԱՍԱ-ի նորությունների թողարկում 77-47 էջ 242» (PDF)։ 1 Սեպտեմբեր 1977։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-06-29-ին։ արտագրուած է՝ 16 Մարտ 2010 
  109. ↑ Ապլետոն Ջեյմս; Չարլզ Ռիդլի, Ջոն Դենս, Սիմոն Հարվեյ, Փոլ Բերթ, Մայքլ Հեքել, Ռոյ Ադամս, Ն. Սպուներ, Վայն Բրիեսք (1977)։ «OASI Newsletters Archive»։ NASA Turns A Deaf Ear To The Moon։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-12-10-ին։ արտագրուած է՝ 29 Օգոստոս 2007 
  110. ↑ Դիքեյ Ջ. եւ այլք (1994)։ «Լուսնի լազերային լոկալիզացումը շարունակվում է Ապոլոն նախագծի թողած ժառանգութիւնով»։ Science 265 (5171): 482–490։ Bibcode:1994Sci...265..482D։ PMID 17781305։ doi:10.1126/science.265.5171.482 
  111. ↑ «Hiten-Hagomoro»։ NASA։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-06-14-ին։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  112. ↑ «Կլեմենտինայի տեղեկությունները»։ ՆԱՍԱ։ 1994։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  113. ↑ «Lunar Prospector. Նեյտրոնային սպեկտոմետր»։ ՆԱՍԱ։ 2001։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-05-27-ին։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  114. ↑ «SMART-1 ինֆորմացիոն թերթ»։ European Space Agency։ 26 Փետրուար 2007։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  115. ↑ «Չինաստանի առաջին լուսնային առաքելութիւնը»։ Խինհուա։ 1 Մարտ 2009։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  116. ↑ «Կագույայի առաքելությունը»։ JAXA։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  117. ↑ «Կագույան առաջինն էր, որ Երկրին տվեց Լուսնի պատկերը HDTV որակով»։ Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) and NHK (Japan Broadcasting Corporation)։ 7 Նոյեմբեր 2007։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-03-16-ին։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  118. ↑ «Չանդրայանի առաքելությունը»։ Indian Space Research Organisation։ 17 Նոյեմբեր 2008։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  119. ↑ «Տիեզերական ուսումնասիորության հնդկական կազմակերպություններ. Ապագա պլանները»։ Indian Space Research Organisation։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  120. ↑ «Ռուսաստանը եւ Հնդկաստանը համաձայնագիր են ստորագրել Չանդրայան 2-ի վերաբերյալ»։ Indian Space Research Organisation։ 14 Նոյեմբեր 2007։ արխիւացուած բնօրինակէն 2007-12-17-ին։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  121. ↑ «Lunar CRater Observation and Sensing Satellite (LCROSS). Ռազմաւարութիւնը եւ աստղագիտական ընկերութեան ուսումնասիրութիւնները»։ ՆԱՍԱ։ Հոկտեմբեր 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-04-30-ին։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  122. ↑ «Լուսնի հսկայական խառնարանը առաջնային պլանով»։ MSNBC։ Space.com։ 6 Հունվար 2012 
  123. ↑ Չանգ Ալիսիա (26 Դեկտեմբեր 2011)։ «Երկու արբանյականին զոնդեր Լուսնի շուրջ՝ նրա գրավիտացիոն դաշտը ստուգելու համար»։ The Sun News։ Associated Press։ արտագրուած է՝ 27 Դեկտեմբեր 2011 
  124. ↑ Կովալտ Ց. (4 Հունիս 2006)։ «Ռուսաստանի նախագծերը լուսնային ռոբոտացված առաքելություններում»։ Aviation Week։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  125. ↑ «Ռուստանը Մարս է ուղեւորվում այս տարի, իսկ Լուսին կուղեւորվի 3 տարի անց»։ "TV-Novosti"։ 25 Փետրուար 2009։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  126. ↑ «Google Lunar X Prize-ի մասին»։ X-Prize Foundation։ 2010։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-02-28-ին։ արտագրուած է՝ 24 Մարտ 2010 
  127. ↑ Ուոլ Մայք (14 Հունվար 2011)։ «Լուսնի ջրային հանքարդյուանբերությունը. Հարցեր եւ պատասխաններ Շեքլտոն ընկերության ներկայացուցիչ Բիլ Սթոունի հետ»։ Space News [permanent dead link]
  128. ↑ «Նախագահ Պուշ կ'առաջարկէ ՆԱՍԱ-ի նոր տեսլականը»։ ՆԱՍԱ։ 14 Դեկտեմբեր 2004։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-05-10-ին։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  129. ↑ «Համաստեղություն»։ ՆԱՍԱ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010-04-12-ին։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  130. ↑ «ՆԱՍԱ-ն ներկայացնել է լուսնային հետազոտման եւ լուսնային ճարտարապետության գլոբալ նախագիծ»։ Նասա։ 4 Դեկտեմբեր 2006։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-08-23-ին։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  131. ↑ NASA television (15 Ապրիլ 2010)։ «Նախագահ Օբաման խոստանում է հավատարիմ մնալ ՆԱՍԱ-յին»։ YouTube։ արտագրուած է՝ 7 Մայիս 2012 
  132. ↑ «Հնդկական տիեզերական հետազոտման կազմակերպությունները նախագծեր են առաջարկում տիեզերական թռիչքների համար»։ SPACE.com։ 10 Նոյեմբեր 2006։ արտագրուած է՝ 23 Հոկտեմբեր 2008 
  133. ↑ 133,0 133,1 «Կարող է արդեօք որեւէ երկիր պնդել, որ արտաքին տիեզերքի մէկ մասը անոր սեփականութիւնն է»։ Միացեալ Ազգերու արտաքին տիեզերքի խնդիրներու գրասենեակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  134. ↑ «Քանի պետութիւններ ստորագրած են եւ հաստատած են արտաքին տիեզերքին վերաբերուող հինգ համաձայնագրերը»։ Միացեալ Ազգերու արտաքին տիեզերքի խնդիրներու գրասենեակ։ 1 յունուար 2006։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  135. ↑ «Արդեօք արտաքին տիեզերքին վերաբերուող հինգ համաձայնագրերը կը կարգաւորեն ռազմական գործունէութիւնը»։ Միացեալ Ազգերու արտաքին տիեզերքի խնդիրներու գրասենեակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  136. ↑ «Լուսնի եւ այլ երկնային մարմիններու վրայ պետութիւններու գործունէութիւնը կարգաւորող համաձայնագիր»։ Միացեալ Ազգերու արտաքին տիեզերքի խնդիրներու գրասենեակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  137. ↑ «Միջազգային համաձայնագրերը կարգավորում են պետությունների գործունէութիւնը տիեզերքում։ Իսկ ինչպիսի մոտեցում կա ոչ-պետական կազմակերպությունների եւ անհատների դեպքում»։ Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  138. ↑ «ՏՕՄԻ-ի Տնօրէններու խորհուրդի յայտարարութիւնը Լուսնի եւ այլ երկնային մարմիններու վրայ ունեցուածքի պահանջներու հետ կապուած (2004)»։ Տիեզերական օրէնքի միջազգային ինստիտուտ։ 2004։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-12-22-ին։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  139. ↑ «ՏՕՄԻ-ի Տնօրէններու խորհուրդի յաջորդ յայտարարութիւնը Լուսնի վրայ ունեցուածքի պահանջներու հետ կապուած (2009)»։ Տիեզերական օրէնքի միջազգային ինստիտուտ։ 22 մարտ 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-12-22-ին։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Լուսին&oldid=235251» էջէն