Լիպիա

Լիպիա
Լիպիոյ դրօշը Զինանշանը
Կը ներառնէ	Էլ-Բուտնան?, Դերնա?, Jabal al Akhdar?, Marj District?, Պենկազի, Al Wahat District?, Kufra District?, Sirte District?, Մարզուկ?, Սաբխա?, Wadi al Hayaa District?, Misrata District?, Murqub?, Տարաբուլուս?, Jafara?, Zawiya District?, Nuqat al Khams District?, Jabal al Gharbi District?, Nalut District?, Ghat District?, Jufra?, Վադի ալ-Շատի?, Զավիյա?, Թրիփոլի, Ghat?, Nalut? եւ Միսրատա?
Պետական լեզու	Արաբերէն
Մայրաքաղաք	Թրիփոլի
Օրէնսդիր մարմին	House of Representatives? եւ High Council of State?
Երկրի ղեկավար	Մոհամմեդ Յունիս ալ-Մանաի?
Կառավարութեան ղեկավար	Abdulhamid Dbeibeh?
Ազգաբնակչութիւն	6 678 567 մարդ (2018)
Օրհներգ	Libya, Libya, Libya?
Հիմնադրուած է	15 Օգոստոս 1551, 2 Մարտ 1977, 1 Սեպտեմբեր 1969 եւ 24 Դեկտեմբեր 1951 թ.
Արժոյթ	լիպիական Տինար?
Ժամային համակարգ	UTC+2, Արեւելաեւրոպական ժամ եւ Africa/Tripoli?
Հեռաձայնային համակարգ	+218
Համացանցի յղում	.ly?
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ	0,718

Լիպիա, պաշտօնապէս՝ Լիպիական Արաբական Հանրապետութիւն, պետութիւն մըն է Հիւսիսային Ափրիկէի կեդրոնական տարածքին մէջ: Սահմանակից է Թունուզի, Ալճերուոյ, Նիճերուոյ, Չատի, Սուտանի, եւ Եգիպտոսի: Հիւսիսէն զինք կը շրջապատէ նաեւ Միջեկրական ծովը: Տարածութիւնը 1759,5 հզ. քմ² է, բնակչութիւնը՝ 7,131,872 միլիոն (2015)։ Մայրաքաղաքը՝ Թրիփոլի։ Երկիրը բաժնուած է 10 նահանգներու:

Անուանում

Հին ժամանակ, Լիպիան ամբողջ կը կոչուէր Ափրիկէ։ Բառի նշանակութիւնը կը բացատրուի երկու ձեւերով: Ոմանք կը կարծեն որ բառը յառաջացած է Եգիպտոսի արեւմուտք բնակող «Լիպս» ժողովուրդի անունէն: Իսկ երկրորդ տեսակէտը այն է, որ բառը կապ մը ունի հին իւնարէն Լիպա կամ Լիպս կոչուող արեւմտեան խոնաւ քամիին անուան հետ: Այսինքն ըստ երկրորդ տեսակէտի՝ «Լիպիա» անուանումը պարզապէս կը նշանակէ արեւմտեան երկիր։

Պետական կարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիպիան հանրապետութիւն է։ Որպէս ժամանակաւոր սահմանադրութիւն 1969-էն կը գործէ Սահմանադրական յայտարարութիւնը։ Օրէնսդրական, ինչպէս նաեւ պետական իշխանութեան բարձրագոյն մարմինը յեղափոխական հրամանատարութեան խորհուրդն է, որու նախագահը պետութեան գլուխն է ու զինուած ուժերու գերագոյն Գլխաւոր հրամանատարը։ Խորհուրդը կը նշանակէ կառավարութիւն եւ կ'որոշէ անոր ընդհանուր քաղաքականութիւնը։ 1969-ի Սեպտեմբերէն խորհրդարանն արձակուած է, սակայն 2011 թուականի իշխանափոխութենէն յետոյ երկրի օրէնսդիր մարմին հռչակուեցաւ խորհրդարանը, իսկ երկրի ղեկավար դարձաւ խորհրդարանի ղեկավարը։ Տեղական կառավարման մարմինները տեղական եւ քաղաքապետական խորհուրդներն են։ Գաւառները կը գլխաւորեն գաւառային կառավարիչները (մութասարրիֆները), շրջաններուն մէջ՝ մուտիրները։ Դատական համակարգը կը կազմեն՝ գերագոյն դատարանը, վերաքննիչ, I ատեանի եւ հանրագումարային (արագընթաց) իրաւասութեան դատարանները։ Տեղափոխական հրամանատարութեան խորհուրդի վճիռով ստեղծուած է ժողովրդական դատարան։ Կան նաեւ շարիաթի դատարաններ։

Աշխարհագրութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիպիայի տարածքին 98%-ը կիսաանապատներ ու անապատներ են։ Բարձրաւանդակին մէջ կը տիրապետեն 200—600 մ բարձրութեամբ սարաւանդները։ Հարաւը Տիբեստի բարձրաւանդակն է (բարձրութիւնը մինչե 2286 մ), արեւելքը՝ Լիպիական անապատը։

Կլիմայ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլիման արեւադարձային, անապատային է, հիւսիսը՝ մերձարեւադարձային։ Յունուարին միջին ջերմաստիճանը հիւսիսը 11—12 °C է, հարաւը՝ 15—18 °C, Յուլիսին հիւսիսը՝ 27,29 °C, հարաւը՝ 32—35 °C, Լիպիական անապատի կեդրոնական մասը աւելի քան 50 °C: Տեղումներն աւելի շատ են հիւսիսային շրջաններուն մէջ (տարեկան 250-350 մմ Թրիփոլիի, 400—625 մմ Կիրենաիկայի մէջ), Լիպիական անապատին մէջ՝ 25 մմ։

Ներքին Ջրեր եւ Հողեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիպիայի տարածքով յաճախ կ'անցնին տաք, չորցնող կիպլի եւ խամսին քամիները։ Մշտապէս հոսող գետեր չկան, սակայն կան ստորերկրեայ ջուրերու զգալի պաշարներ։ Ծովեզերքի գորշ սրճագոյն հողերուն վրայ կը գերակշռէ մերձարեւադարձային կիսաանապատային բուսականութիւնը (հազուադէպ՝ աքասիաներ, ժանտաթզենի, կարմրան)։ Անապատներու հսկայական տարածութիւններ համարեա բուսազուրկ են։ Կան ովասիսներ։

Կենդանական Աշխարհ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենդանական աշխարհին բնորոշ են օձերն ու մողէսները, կան նաեւ շնագայլեր, աղուէսներ, վարազներ եւ այլն։

Բնակչութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

97%-ը պերպերներն ու արաբներն են։ Կ'ապրին նաեւ հաուսա, տուբու ժողովուրդներու փոքր խումբեր։ Պաշտօնական լեզուն արաբերէնն է, պետական կրօնը՝ իսլամը։ Բնակչութեան մօտ 90%-ը կ'ապրի ծովամերձ շրջաններու մէջ։ Աւելի շատ բնակեցուած է Թրիփոլիի մուհաֆազան (բնակչութեան մօտ 1/4-ը)։ Հիւսիսային Լիպիայի արեւմտեան մասին մէջ կը գերակշռէ նստակեաց բնակչութիւնը, արեւելեան մասին մէջ եւ երկրի հարաւ-արեւմուտքը շարք մը ցեղեր կը վարեն կիսաքոչուորական եւ քոչուորական կեանք։ Աւելի խոշոր քաղաքներն են Թրիփոլին եւ Պենղազին։

Տնտեսութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչեւ երկրորդ համաշխարհային պատերազմը Լիպիայի տնտեսութիւնը հիմնուած էր քոչուորական անասնապահութեան, մասամբ՝ հողագործութեան վրայ։ 1950-ական թթ. նաւթի խոշոր հանքավայրեր յայտնաբերելէն յետոյ երկրի տնտեսութեան հիմքը դարձաւ նաւթարդիւնահանումը, որ կու տայ ազգային եկամուտի 90%-ը։ Լիպիայի տնտեսութեան զարգացման կարեւոր առանձնայատկութիւններն են՝ ֆինանսաւորման համար սեփական ամուր բազայի առկայութիւնը եւ պետական հատուածի մենաշնորհ դիրքը։ Տնտեսական եւ սոցիալական զարգացման 3-ամեայ ծրագիրէն (1973—1975) յետոյ (գլխաւոր խնդիրն էր տնտեսութեան արդիւնաբերական-ագարակային կառուցուածքի հիմքերու ստեղծումը) ընդունուած է տնտեսութեան զարգացման 5-ամեայ (1976—1980) ծրագիր, որու գլխաւոր խնդիրներն են՝ սեփական արդիւնաբերական խարիսխի ստեղծումը, ենթակառուցուածքի յետագայ զարգացումը, ազգային որակեալ քատրերու պատրաստումը։

Արդիւնաբերութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը նաւթարդիւնահանումն է, որ կ'իրականացնէ ԼԻՆՕԿՈ պետական ընկերութիւնը։ Նաւթի արդիւնահանումը 2014-ին կազմած է օրական 310,000 բարրել։ Կ'արդիւնահանեն նաեւ բնական գազ (12,19 մլրդ մ3, 2012)։ 2014-ին արտադրուած է 25,96 մլ8d կվտ/ժ էլեկտրաէներկիա։ Վերամշակող արդիւնաբերութեան հիմնական ճիւղերն են՝ նաւթագազավերամշակումը, սնունդի (բուսական իւղի, պահածոներու), թեքսթիլ (բրդեայ գործուածքներու) արդիւնաբերութիւնը, ծխախոտի, օճառի, կաշիի, սեմենդի արտադրութիւնը։ Արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու մօտ 75%-ը կեդրոնացած է Թրիփոլիի մէջ։ Մարսա-Բրեգա նաւահանգիստին մէջ կառուցուած են նաւթավերամշակման եւ հեղուկ գազի, Ինդիսար հանքավայրի շրջանին մէջ՝ ամոնիակի, հեղուկ գազի եւ պենզինի գործարաններ։ Զարգացած է տնայնագործական եւ կիսատնայնագործական արտադրութիւնը, գորգագործութիւնը։

Գիւղատնտեսութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիւղատնտեսութեան մէջ կը խրախուսուի գործակցական շարժումը։ Կը գերակշռէ անջրդի հողագործութիւնը։ Ցանքատարածութիւններու մեծ մասը կը զբաղեցնեն գարին եւ ցորենը։ Կը մշակեն նաեւ ձիթենի, կիտրոններ, փիւնիկեան արմաւենի, գետնընկոյզ, ծխախոտ, բանջարեղէն։ Կարեւոր նշանակութիւն ունի ընդարձակ անասնապահութիւնը։ Ծովափին կը զբաղուին ձկնորսութեամբ։

Երթեւեկութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցամաքային երթեւեկութեան հիմնական տեսակը ինքնաշարժայինն է։ Ինքնաշարժներու ճանապարհներու երկարութիւնը մօտ 100,000 քմ է (2014), նաւթամուղներունը՝ 7005 քմ։ նաւթատար նաւատորմի թոննաժը 0,3 մլն տ է (1974)։ Ստեղծուած է ազգային «Լիպիա էյրուեյզ» օդանաւային ընկերութիւնը։ Միջազգային օդակայաններ կան Թրիփոլի, Պենղազի, Սեպհա քաղաքներուն մէջ։

Արտաքին Առեւտուր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2014-ին արտածումը կազմած է 17.49, ներածումը՝ 16,08 մլն ԱՄՆ Դոլար։ Արտահանման հիմնական մասը նաւթն ու գազն է։ Կը ներածէ մեքենաներ եւ սարքաւորում, երթեւեկութեան միջոցներ, սննդամթերք, հանքային պարարտանիւթեր եւ այլն։ Արտաքին առեւտուրին մէջ հիմնական գործընկերներն են Իտալիան, Չինաստանը, Գերմանիան, Եգիպտոսը, Թուրքիան, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսան, ԱՄՆ-ը։ Դրամական միաւորը Լիպիական տինարն Է։

Կրթութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1968-ին անգրագէտ էր Լիպիայի բնակչութեան 73%-ը։ 1969-ին մտցուած է պարտադիր տարրական կրթութիւն։ Ուսուցումը անվճար է բոլոր ուսումնական հաստատութիւններուն մէջ։ Կրթական համակարգին մէջ կը մտնեն մանկապարտէզները (4—6 տարեկան երեխաներու համար), տարրական (ուսման տեւողութիւնը 6 տարի), միջնակարգ (երկաստիճան՝ իւրաքանչիւրը 3 տարի) դպրոցները։ Փրոֆտեխնիկական կրթութիւնը կ'իրականացուի տարրական կամ միջնակարգ դպրոցի առաջին աստիճանի հիմքին վրա (ուսման տեւողութիւնը 4 տարի)։ Բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը՝ Լիպիական համալսարանը, հիմնուած է 1955-ին, Պենղազիի մէջ։ 1957-էն համալսարաններ կան ունի Թրիփոլիի մէջ։ Խոշորագոյն գրադարաններն են՝ Լիպիական համալսարանի (աւելի քան 77,6 եզ. կտոր գիրք), Թրիփոլիի պետական (աւելի քան 35,5 հզ. կտոր գիրք) գրադարանները։ Թանգարաններն են՝ հնագիտական եւ բնապատմականը Թրիփոլիի, հնագիտական թանգարաններ Մագնէի եւ Սապրադի մէջ։

Մշակոյթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականութիւն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

VII դ.—VIII դ. սկզբին արաբական նուաճումներէն յետոյ, Լիպիոյ գրականութիւնը զարգացած է համարաբական մշակոյթի հունով։ XVI դարէն սկսեալ, երբ Լիպիան ինկած է թրքական տիրապետութեան տակ, գրականութիւնը անկում ապրած է։ Այնուամենայնիւ, XVII—XVIII դդ. հանդէս եկած են սուֆի բանաստեղծներ՝ Օմար պն ալ-Ֆարիտը, Ահմետ ալ-Պախլուլին (մահ. 1701), որոնք հետեւած են արաբական հնագոյն պոեզիայի աւանդոյթներուն։ Իրենց բանաստեղծութիւններուն մէջ գաղութարարներու դէմ պայքարի կոչ ըրած են բանաստեղծներ Ահմետ աշ-Շարիֆը (1864—1918), Մուսթաֆա պն Զիրին (1853—1918), Սուլեյման ալ-Պարունին (մահ. 1914)։ Իտալական գաղութակալութեան (1912—1943) շրջանի բանաստեղծութեան բնորոշ են հայրենասիրական, ազատագրական մոթիւները (Ահմետ Ռաֆիք ալ-Մախտաուի, մահ. 1961, Իպրահիմ ալ-Ուսդ Օմար, 1907—1950 եւ այլք)։ Անկախութեան հռչակումէն (1951) յետոյ բանաստեղծներ Ալի Սիտքի Ապտ էլ-Քատերը, Ահմետ Ֆուատ Շիննիպը, Ալի առ-Ռուքեյնը եւ ուրիշներ հրաժարեցան արաբական տաղաչափութեան դասական ձեւերէն, հետաքրքրութիւն ցուցաբերեցին հասարակական խնդիրներու, մասամբ՝ հասարակ մարդու կեանքին նկատմամբ։ Արձակը ծնունդ առած է 40—50-ական թթ.: Գլխաւոր թեմաներն են՝ լիակատար անկախութիւնը, ընկերային հաւասարութիւնը, նախապաշարումներու դատապարտումը։ Մուսթաֆա ալ-Միսուրադայի, Մուհամետ Ապու Խարրուսի, Ռիշատ ալ-Խունի, Մուհամետ Աֆիֆի եւ ուրիշներու վէպերու հերոսները պետեվիններ են, ձկնորսներ, արհեստաւորներ։ 1960—1970-ական թուականներու սկիզբը գրականութիւն եկան երիտասարդ բանաստեղծներ ու արձակագիրներ Ճումա ալ-Ֆարանին, Ահմետ ան-Նուեյրին, Ֆուազիա Պարիիւունը եւ Ապտել Հաֆեզ ալ-Մայարը։

Ճարտարապետութիւն եւ Կերպարուեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիպիայի մէջ պահպանուած են նոր քարի դարի ժայռապատկերներ (փիղերու, բիզոններու որսի տեսարաններ, քաղաք Էլ-Ուվեյնաթ), փիւնիկեան արուեստի յուշարձաններ (կաւէ քանդակներ, նախշազարդ խեցեղէն, ապակեայ անօթներ, մանեակներ, մ. թ. ա. I հազարամեակ, Լեբդիս-Մակնա), հին հունական, հին հռոմէական եւ բիւզանդական խճանկարուած եւ քանդակազարդ կառոյցներու մնացորդներ (Մաբրւաոայի թատրոնը, II—III դդ.), անթիք կիրառական արուեստի նմուշներ։ Արաբներու նուաճումէն յետոյ (VII դ.—VIII դ. սկիզբ) Լիպիայի մէջ ձեւաւորուած է արաբա-բերբերական մշակոյթը, երեւան եկած են քաղաքներ՝ նեղ, ոլորուն փողոցներով, մզկիթներով, մինարէթներով, ներքնաբակեր ունեցող 1—2-յարկանի կաւածեփ տուներով։ XVIII—XIX դդ. բնորոշ են բազմագմբէթ մզկիթները, որոնք ներքուստ պատուած են քանդակազարդերով, որմնանախշերով, բազմագոյն մայոլիկայով (Գերնա քաղաքի մզկիթը), հեռաւոր շրջաններուն մէջ մզկիթները կաւածեփ, յատակագիծը ուղղանկիւն, ամրոցային բնոյթի կառոյցներ են։ Իտալական տիրապետութեան շրջանին (1912—1943) քաղաքներուն մէջ ստեղծուած են եւրոպական թաղամասեր։ Անկախութեան նուաճումէն յետոյ կը կառուցուին ժամանակակից դպրոցներ, հիւանդանոցներ, բնակելի եւ վարչական շէնքեր։ Ժողովրդական արուեստի գործերէն են վառ երկրաչափական նախշերով գորգերը, դրոշմուած կամ ասեղնագործուած զարդերով կաշիէ իրերը, փորագրուած պղինձէ անօթները, ոսկերչական առարկաները, արմաւենիի տերեւներէն հիւսուած խսիրներն ու պայուսակները։

Թատրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիպիայի ժամանակակից թատրոնի ձեւաւորման նպաստած են ժողովրդական ներկայացումներու («Քարակէօզ Այվազ» եւ այլն) աւանդոյթները, ինչպէս նաեւ եգիպտական ու եւրոպական թատերախումբերը։ Առաջին թատերախումբը ստեղծած է Մուհամետ Ապտել Հատին (1935, քաղաք Գերնա)։ Անկախութեան հռչակումէն յետոյ ստեղծուած են քանի մը սիրողական եւ փրոֆեսիոնալ թատերախումբեր։ 1951-ին Մուսթաֆա Մուհամետ Լամիրը հիմնած է Ազգային թատերական համընկերակցութիւն, որ Լիպիական առաջին թատրոնն էր՝ մշտական թատերախումբով եւ խաղացանկով (բեմադրուած են Մոլիերի, Ն. Գոգոլի, եգիպտական եւ ազգային ժամանակակից դրամատուրգներու բիեսներ)։ 1963-ին Թրիփոլիի մէջ բացուած է երաժշտա-տրամաթիքական ուսումնարան։ Կը գործեն շարք մը ժողովրդական երաժշտապարային անսամպլներ՝ Թրիփոլիի (1963-էն), Պենղազիի (1968-էն), Դերնայի (1969-էն) մէջ, շրջիկ թատերական խումբեր՝ Պենղազիի ժողովրդական թատրոնը, Գերնա եւ Թրիփոլի քաղաքներու ազգային թատրոնները։

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Հայկական Սովետական Հանրագիտարան
• Լիպիայի Քաղաքացիական Պատերազմ