Հայեր

Հայեր, ազգ, որու մայրենի լեզուն հայերէնն է, կը պատկանի հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին։ Այսօր գոյութիւն ունին հայկական 2 պետութիւններ՝Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Արցախի Հանրապետութիւնը։ Հայերը կը համարուին բնիկ ազգ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ։ Հայերու թիւը աշխարհին մէջ կը կազմէ աւելի քան 13 միլիոն։

Մարդաբնակ գիծեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայերը կը պատկանին եւրասիական (եւրոպեոիդ) ռասայի արմենոիդ մարդաբանական տիպին։ Հայերը՝ որպէս էթնիկական կազմաւորում, յառաջացած են հնդեւրոպական ընդհանրական լեզուի տրոհման հետեւանքով։ Գիտութիւնը հնդեւրոպական լեզուաընտանիքի հայրենիքը կը համարէ Հայկական լեռնաշխարհը, անոր հարակից Հիւսիսային Միջագետքը, Փոքր Ասիոյ արեւելեան եւ Իրանական բարձրաւանդակի հիւսիսարեւմտեան մասերը։ Մարդաբանական ուսումնասիրութիւններու համաձայն՝ այդ ժամանակաշրջանէն Հայկական լեռնաշխարհը բնակեցուած է արմենոիդ տիպին պատկանող ցեղերով։ Այդ բնորոշ տիպի կրողը ներկայիս հայ ժողովուրդն է։

Ծագում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմութեան» մեջ վկայուած աւանդոյթի՝ Հայաստան անունը կը կապուի առասպելական Հայկ նահապետի անուան հետ, որ հայ ազգի հիմքը դրած է։ Ներկայիս գիտական շրջանակներուն մէջ ընդունուած է հայ ժողովուրդի ինքնանուանումը կապել խեթական արձանագրութիւններուն մէջ յիշատակուող Հայասա երկրի հետ, որ ենթադրաբար, զբաղեցուած է Փոքր Հայքի արեւելեան մասի եւ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի տարածքը։

ԸՆդունուած տեսակէտ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

19րդ դարու հայերու պատկերումներ
Նկարիչ՝ Շարլ Լենտըլ
Charles Landelle
Նկարիչ՝ Ռիչըրտ Կոսուէյ
Richard Cosway

Նեոլիթի դարէն է (պղնձաքար) անցման ժամանակաշրջանին (Ք.ա. V-IV հազարամեակ) հնդեւրոպական ցեղերու մէկ մասը տեղաշարժուելով՝ Հայկական լեռնաշխարհէն ու Փոքր Ասիայէն տարածուած է Եւրոպա, Միջին Ասիա եւ Հնդկաստան, միւս մասը (այդ թուին՝ խեթական, հայկական, յունական եւ իրանական ցեղերը) մնացած են նախահայրենիքի տարածքին մէջ։ Այս բոլորը կը վկայեն հայերու տեղաբնիկութեան մասին։ Հայկական էթնոսի ձևաւորման տնտեսական նախադրեալները ստեղծուած են էնեոլիթի ժամանակաշրջանէն։ Այժմ ապացուցուած է, որ վաղ անասնապահական եւ երկրագործական մշակոյթներու (առանձին հացահատիկային բոյսերու եւ խաղողի տեսակներ, թանկարժէք քարեր, վանակատ (օբսիդիան), պղինձ, երկաթ եւ այլն) գիւտերը եւ անոնց մշակման հնագոյն կեդրոնները եղած են Հայկական լեռնաշխարհին մէջ, ուր կը գերիշխէին հայկական ցեղերը։ պղինձի եւ անագի հանքերու եռանդուն մշակմամբ հայկական ցեղերը անցան պրոնզէ դարաշրջանին (III-II հազարամեակ)։

Քա. II հազարամեակի վերջը եւ I հազարամեակի սկիզբին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ բնակող ցեղերը, որոնք սեպաձեւ արձանագրութիւններուն մէջ կը յիշատակուին տարբեր անուններով, արդէն կը դրսեւորուէին որպէս պետ-քաղաքական կազմաւորումներ։ Հայերու, որպէս ժողովուրդի, կազմաւորման բարդ եւ երկարատեւ ընթացքը կ'աւարտի Վանի թագաւորութեան ժամանակաշրջանին (Ք.ա. IX-VI դդ), երբ այդ միասնական եւ կայուն պետականութեան ներքեւ Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը հասած են տարածա-քաղաքական միասնութեան։ Արդէն Ք.ա. VII դ. վերջի եւ VI դ. սկզբնաղբիւրներուն (Հին կտակարանի շարք մը գիրքերուն, աքեմենեան արձանագրութիւններուն, հին յունական հեղինակներու երկերուն մէջ) Հայկական լեռնաշխարհը կը ներկայացուի որպէս հայերով բնակեցուած միատարր երկիր։ ‌[փա՞ստ]

Չնայած այն հանգամանքին, որ հեռաւոր անցեալին տեղի ունեցած հայ ժողովուրդի ձեւաւորման շատ մանրամասներ անկարելի է լուսաբանել ամբողջութեամբ եւ ստուգապէս, ժամանակակից գիտութիւնը կը գտնէ, որ հայ ժողովուրդի կազմաւորումը, անկասկած, տեղի ունեցած է Հայկական լեռնաշխարհին մէջ, անոր մասնակցած են զանազան ցեղեր ու ցեղամիութիւններ, որոնք աստիճանաբար միաձուլուած են միասնական ժողովուրդի մը մէջ։ Այդ բարդ գործին մէջ առաջատար դեր խաղացած են այն ցեղերը, որոնց լեզուն կը պատկանի հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին։ Հետազօտողները (Գ. Ղափանցեան, Ս. Երեմեան, Ե. Ֆոռեր) առանձնացուցած են Հայկական լեռնաշխարհին մէջ բնակած Հայասա (Խայաշա) ցեղամիութիւնը, որուն, ինչպէս կ'ենթադրեն անոնք, ծագած է հայերու ինքնանուանումը՝ հայ (խայ)։ Ըստ Շումմերական արձանագրութիւններու հայ ազգը եղած է արդէն ք.ա. 21-րդ դարէն սկսած։ Շումմերական դիցաբանութեան գլխաւոր Աստուածը եղած է Հայյա, որն ալ՝ ըստ Շումմերներու, ստեղծած է հայ ազգը։ Ըստ արձանագրութիւններու՝ հայերը համարուած են աստուածային ազգ եւ շումմերները պաշտած են անոնց, սակայն իրականին մէջ շումմերները ատած են հայերուն, քանի որ վերջիններս հզօր ցեղ էին եւ շատ խորամանկ։ Ըստ մէկ արձանագրութեան՝ շումմերական արքան կը հրամայէ, որ տաճարի շինութեան համար երթան եւ քար բերեն Սուբբուրէն (շումմերները այդպես կոչած էին Հայաստանը)։ Կարաւանը ճանապարհ կ'ինյայ եւ իր հետ կը վերցնէ բազմաթիւ գանձեր, որպէսզի վճարէ քարի դիմաց, սակայն, երբ անոնք կը հասնին Հայաստան, հայերը կ'ըսեն, որ անոնց բերած ոսկին բաւարար չէ այդքան քարին, քանի որ քարը շատ թանկարժէք է եւ դժուարութեամբ ձեռք բերուած է։ Շումմերները կը վերադառնան իրենց երկիրը, սակայն ճամբուն վրայ ուժասպառ եղած ուղտերէն շատեր կը սատկին, ինչպէս նաեւ կը մահանան շատ մարդիկ։ Արքան կը բարկանայ եւ կը հրամայէ վերցնել աւելի շատ ոսկի եւ անհապաղ վերադառնալ Հայաստան առանց հանգիստի։ Ճամբուն վրայ նոյնպէս շատերը կը զոհուին, եւ Հայաստան կը հասնին անոնցմէ շատ քիչեր։ Հայերը կ'ըսեն, որ անոնց ուղտերը չեն կրնար այդքան ծանրութիւնը տանիլ եւ անոնց տուած ոսկիի փոխարէն կու տան շատ քիչ քանակութեամբ քար։ Սուբբուրէն բացի շումմերները հայերուն կ'անուանէին Արատտա, որ ըստ երեւոյթին Արարատ անուան սկզբնաձեւն էր։ Ըստ շումմերական դիցաբանութեան՝ Հայյա Աստուածը ունէր 7 որդի եւ մէկ դուստր։ Դուստրը ամենափոքրն էր, հետեւապէս՝ ութերորդ երեխան էր։ Հետաքրքրական է այն, որ դստեր անունը Ութթու էր։

Լեզու[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Մեր լեզուն մեր պատմությունն է»։ Յ. Գրիմմ «Հայերու լեզուն՝ հայերէնը, ուրոյն ճիւղ է հնդԵւրոպական լեզուաընտանիքում»,-գրած է գերմանացի լեզուաբան-հայագէտ Հ. Հիւբշմանը «հայերէնի տեղը հնդԵւրոպական լեզուների մեջ»(1875 թ.) յօդուածին մէջ[1]։ Հնագոյն հայկական մատենագրական երկերուն մէջ գրի առնուած են ոչ միայն ժամանակի գրական հայերէնն ու ժողովրդական խօսուածքի նմոյշներ, այլեւ բանաւոր գրականութեան այնպիսի պատառիկներ, որոնց մէջ մասնագետները կը տեսնեն հայոց լեզուի աւելի վաղ շրջանի մասունքներ։ Արեւելագէտ լեզուաբան Վ. Վ. Իվանովը «Վահագնի ծնունդը» բանաստեղծական պատառիկի մէջ յայտնաբերած է նախագրային հայերէնի իրողութիւններ[2]։

Կրօնք[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայերը քրիստոնեաներ են։ Քրիստոնէութիւնը Հայաստան մուտք գործած I-III դարերուն, 301 թուականին ան հռչակուած է պետական կրօնք։ Մինչ այդ հայերը եղած են հեթանոս։ Որոշ հայեր կը դաւանին կաթոլիկութիւն, բողոքականութիւն, ինչպէս նաեւ՝ հեթանոսութիւն, իսլամ:

Թուաքանակ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ներկայիս աշխարհի մէջ հայերու ընդհանուր թուաքանակը աւելի քան 13 միլիոն է։ Հայերը կը կազմեն Հայաստանի Հանրապետութեան (3,2 մլն) եւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան (141 հզ) բնակչութեան գերակշռող մասը։ Պատմական ճակատագրի բերումով, վաղ միջնադարէն սկսած հայերը ստիպուած լքած են հայրենիքը։ Աշխարհի բոլոր ծագերուն մէջ հիմնուած են հայ գաղութներ, որոնք պատմական իրադարձութիւններու բերումով կամ նուազած են, կամ անհետացած են։ Մինչեւ այսօր կը շարունակուի հայերու տեղաշարժը աշխարհին մէջ։

Ներկայիս հայերու խոշոր համայնքներ կան Ռուսիոյ մէջ (շուրջ 2, 3 մլն), ԱՄՆ-ի մէջ (շուրջ 1, 5 մլն), Վրաստանի մէջ (350 հզ), Ֆրանսայի մէջ (900 հզ), Իրանի մէջ (շուրջ 120 հզ), Սուրիոյ մէջ (մօտ 150 հզ), Լիբանանի մէջ (մօտ 250 հզ), Արժանթինի մէջ (135 հզ), Քանատայի մէջ (մօտ 100 հզ), Թուրքիոյ մէջ (75-80 հզ)։ Վերջին տասնամեակներու ընթացքին անհետացած են հայ համայնքները Ուզբեկստանի մէջ (75 հզ), Ուքրանիոյ մէջ (մօտ 130 հզ), Աւստրալիոյ մէջ (60 հզ), Պրազիլիոյ մէջ (շուրջ 40-45 հզ), Գերմանիոյ մէջ (50-60 հզ), Սպանիոյ մէջ (50 հզ), Մեծ Բրիտանիոյ մէջ (շուրջ 20 հզ), Պուլկարիոյ մէջ (շուրջ 30 հզ), Ռումանիոյ մէջ (շուրջ 3 հզ), Յունաստանի մէջ (շուրջ 35 հզ), Եգիպտոսի մէջ (շուրջ 9 հզ), Կիպրոսի մէջ (մօտ 4 հզ), Նոր Զելանդիայի մէջ (շուրջ 1 հզ),, Ուրուգուէի մէջ (շուրջ 19 հզ), Վենեզուելայի մէջ (շուրջ 4 հզ), Շուէտի մէջ (շուրջ 8 հզ), Զուիցերիոյ մէջ (շուրջ 7 հզ), Քուէյթի մէջ (շուրջ 5 հզ), Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու մէջ (շուրջ 3 հզ), Իտալիոյ մէջ (3 հզ), Հոլանտայի մէջ (շուրջ 7 հզ), Եթովպիոյ մէջ (շուրջ 1 հարիւր) եւ այլ երկրներու մէջ։

Հայոց սփիւռքը

Նշանաւոր հայեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պատկերասրահ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Բ. Ուլուբաբյան, Զրուցարան,,Ա,Ծաղկաքաղ Հայոց Պատմության, Երևան, 1987, էջ 16
  2. Вяч. Вс. Иванов,Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском и проблема первоначальной структуры текста гимна Вахагну.ՊԲՀ,1983,№ 4, 22-43
  3. Ունէ նաեւ ասորական եւ ֆրանսական ծագում
  4. Հայրը՝ հրեայ
  5. Alvin and the Chimpunks-ի ստեղծողը
  6. 2016 Ողիւմպիական խաղերու կրկնակի ախոյեան
  7. Լուսաւոր Աւետիս The New York Times-ը Անդրադարձած է Հայկական Զիլջեան Ընտանիքի եւ Համանուն Ապրանքանիշի Պատմութեան
  8. «Կակոսեան պատկերասրահներու» սեփականատէր
  9. http://blognews.am/arm/news/395394/
  10. 1982-91-ին եղած է Քալիֆորնիոյ նահանգապետը

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

"ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան" կայքի Հայեր Բաժնի գրքերը

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։