Ռումանիա
| Ռումանիա | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
.svg) | |||||
| Կը ներառնէ | Alba County?, Arad County?, Արջեշ?, Բակեու?, Բիհոր?, Բիստրիցա Նեսեուդ?, Բոտոշանի?, Բրաշով?, Brăila County?, Buzău County?, Caraș-Severin County?, Կելերաշի գավառ?, Կլուժ?, Կոնստանցա?, Covasna County?, Դիմբովիցա?, Dolj County?, Галац?, Ջուրջու?, Gorj County?, Harghita County?, Հունեդոարա?, Ialomița County?, Յաշի շրջան?, Ilfov County?, Մարամուրեշ?, Mehedinți County?, Մուրեշ?, Նյամց?, Օլթ?, Prahova County?, Սատու Մարե?, Sălaj County?, Սիբիու?, Սուչավա?, Teleorman County?, Տիմիշ?, Տուլչա?, Վասլույ?, Վիլչա?, Վրանչա? եւ Պուխարեստ | ||||
| Պետական լեզու | ռումիներեն?[1] | ||||
| Մայրաքաղաք | Պուխարեսթ | ||||
| Օրէնսդիր մարմին | Parliament of Romania? | ||||
| Երկրի ղեկավար | Կլաուս Յոհաննես? | ||||
| Կառավարութեան ղեկավար | Մարչել Չոլակու? | ||||
| Ազգաբնակչութիւն | 19 053 815 մարդ (2022)[2] | ||||
| Օրհներգ | Ռումինիայի օրհներգ? | ||||
| Հիմնադրուած է | 24 Յունուար (5 Փետրուար) 1859 թ. | ||||
| Արժոյթ |
Ռումինական լեյ? | ||||
| Ժամային համակարգ | UTC+2 | ||||
| Հեռաձայնային համակարգ | +40 | ||||
| Համացանցի յղում | .ro? | ||||
| Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ | 0,821[3] | ||||
| guv.ro | |||||
Ռումանիա (ռում.՝ România), երկիր Արեւելեան Եւրոպայի մէջ։ Ռումանիան կը գտնուի Եւրոպայի հարաւ-արեւմտեան մասին մէջ․ ժողովրդավարական կիսանախագահական վարչակարգով պետութիւն է։ Մայրաքաղաքը՝ Պուխարեսթ։ Պետութեան անուանումը առաջացած է լատիներէն romanus բառէն։
Աշխարհագրական դիրք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հիւսիսէն եւ արեւելքէն պետութիւնը սահմանակից է Ուքրանիային, հիւսիս-արեւելքէն Մոլտովային, հարաւէն Պուլկարիային, արեւմուտքէն Սերպիային եւ Հունգարիային, արեւելքէն Ռումանիան կը սահմանափակուի Սեւ ծովով։ Ռումանիան կը գտնուի հարաւ-արեւելեան Եւրոպայի մէջ, Սեւ ծովի ափին, Պուլկարիայի եւ Ուքրանիայի միջեւ։ Ռումանիայի քոորտինաթներն են 46 00° հս.լ, 25 00° ար.լ։
Տարածք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ընդհանուր տարածքը 237.500 քմ², որուն ցամաքը՝ 230.340 քմ², իսկ ջուրը՝ 7.160 քմ²։ Սահմանի երկայնքը 2508 քմ է։ Երկրի մէջ հաւասարապէս տարածուած են միջին բարձրութեան լեռները, բլուրային կամ սարաւանդային բարձրութիւնները եւ դաշտավայրերը։ Հիմնական լեռնահամակարգը Քարփաթներն են, որ Ռումանիայի սահմաններուն մէջ կը բաժնուին արեւելեան Քարփաթներու, Հարաւային Քարփաթներու (Մոլտովիանու լեռ, 2543 մ, երկրի ամենաբարձր կէտը) եւ Արեւմտա-ռումանական լեռներու։ Քարփաթներու (Carpathians) հարաւային ստորոտներուն է Ստորին - Տանուպեան հարթավայրը։ Երկրի ընդերքին մէջ կան նաւթի եւ կազի հարուստ պաշարներ, պոքսիթներու, բազմամետաղներու, պղինձի, ոսկու, քարաղի հանքավայրեր։
Գլխաւոր գետը Տանուպն է, որը աւելի քան 1000 քմ երկարութեամբ կը հոսի Ռումանիայի տարածքով։ Ուքրանիայի եւ Մոլտովայի սահմանով կ'անցնի անոր վտակը՝ Փրութը։
Ռումանիայի տարածքի մօտաւոր կէսը մշակելի հողեր են։ Անտառները կը զբաղեցնեն տարածքի աւելի քան 1/4-ը՝ առաւելապէս տարածուած լեռնային շրջաններու ու գետերու ողողատներուն մէջ։
Կենսահարստութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Անտառներուն մէջ տարածուած են գայլը, աղուէսը, լուսանը, կզաքիսը, նապաստակը, սկիւռը, տափաստաններուն մէջ՝ արջամուկը, դաշտամուկը, գետնասկիւռը, թռչուններէն՝ արծիւը, ճուռակը, արոսը, կան մողէսներ եւ օձեր։ Տանուպի ափերուն բոյն կը շինեն մեծաթիւ ճահճային եւ ջրլող թռչուններ, իսկ ամրանը Հիւսիսային Ափրիկէէն այստեղ կը գաղթեն հաւալուսններ եւ կարմրաթեւիկներ։ Գետերն ու լիճերը հարուստ են ձուկերով։
Կլիմա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Կլիման՝ մեղմ է, ցուրտ։ Ձմեռը ամպամած է՝ յաճախակի ձիւն է եւ մառախուղ, ամրանը արեւոտ է՝ յաճախակի անձրեւներով եւ որոտով։ Բարեխառն է։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ռումանիոյ առաջին պետական կազմաւորումները ձեւաւորուած են 14-րդ դարուն, երբ երեւան եկան 2 աւատատիրական իշխանութիւններ՝ Վալախիան եւ Մոլտովան, որոնք կը ղեկավարուէին իշխաններու՝ տիրակալներու կողմէ։ 16-րդ դարուն, հակառակ անոր յամառ դիմադրութեանը, սկիզբը՝ Վալախիայի, ապա Մոլտովայի իշխանութիւնները կախման մեջ ինկան Օսմանեան կայսրութենէն։
1859-1861 թուականներուն այդ իշխանութիւնները, որոնք տակաւին 1829 թուականին Ռուսաստանի օգնութեամբ հասեր էին որոշակի ինքնավարութեան, միաւորուեցան մէկ միասնական պետութեան մէջ, որը կոչուեցաւ Ռումանական իշխանութիւն, սակայն կը շարունակէր վասալական կախման մէջ մնալ Օսմանեան կայսրութենէն։
1877-1878 թուականներու ռուս-թրքական պատերազմի հետեւանքով Ռումանիան ստացաւ անկախութիւն, իսկ 1881 թուականին հռչակուեցաւ թագաւորութիւն։ 1940 թուականին Ռումանիոյ մէջ հաստատուեցաւ ռազմական բռնապետութիւն, երկիրը միացաւ ազգայնամոլ պետութիւններու Պերլինեան դաշինքին եւ 1941 թուականին Գերմանիոյ կողքին սկսաւ պատերազմիլ Խորհրդային Միութեան դէմ։ 1944 թուականին խորհրդային զօրքերը Ռումանիա մտան։ Պատերազմէն յետոյ Ռումանիոյ մէջ հաստատուեցան ընկերվարական կարգեր, եւ երկիրը, պահպանելով սոսկ ձեւական անկախութիւնը, կախման մէջ ինկաւ Խորհրդային Միութենէն։ 1990-ական թուականներու սկիզբը, ԽՍՀՄ փլուզումէն յետոյ, Ռումանիան ձեռք բերաւ լիակատար ինքնիշխանութիւն։
Տնտեսութիւն եւ արդիւնաբերութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ռումանիան ունի զարգացած արդիւնաբերութիւն եւ գիւղատնտեսութիւն։
Արդիւնաբերութեան մէջ առաջատար են հանքարդիւնահանումը, նաւթավերամշակումը, սեւ ու գունաւոր մետաղաձուլութիւնը, մեքենաշինութիւնը, քիմիական արդիւնաբերութիւնը։ Կ'արտադրուին զանազան սարքաւորումներ, հաստոցներ, հանրակառքեր, բեռնատար ու մարդատար մեքենաներ, երկաթուղային փոխադրամիջոցներ, նաւեր, քարշիչ (tractor) կամ քարշառու մեքենաներ, կահոյք եւ այլն։
Գիւղատնտեսութեան մեջ կը գերակշռէ բուսաբուծութիւնը. կը մշակեն եգիպտացորեն, ցորեն, արեւածաղիկ, ճակնդեղ եւ այլն։ Զարգացած են նաեւ բանջարաբուծութիւնը, պտղաբուծութիւնը, խաղողագործութիւնը, մսատու անասնապահութիւնը, մեղուաբուծութիւնը, շերամապահութիւնը, ձկնորսութիւնը։
Բնական հանածոներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Բնական հանածոները՝ նաւթ, փայտ, բնական կազ, ածուխ, երկաթի հանքանիւթ, աղ, վարելահող, ջրելեկտրակայաններէն (hydro-electric) ստացուող ելեկտրականութիւն։
Բնակչութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Բնակչութեան թիւը՝ 22.2 միլիոն (2008)։ Ծննդաբերութիւնը՝ 10.6 (1000 մարդու հաշուով), իսկ մահը՝ 11.8 (1000 մարդու հաշուով)։ Ցեղական կազմը՝ ռումանացիներ 89.5 ℅ (որոնց կազմաւորմանը մասնակցեր են Տէյշա կամ Տաքիա (Dacia) Dacia (/ˈdeɪʃə/, DAY-shə; Latin: [ˈdaːkɪ.a]) եւ Մեզիա նահանգներու մէջ բնակող ռոմանացուած ցեղերը՝ տաքիաներ կամ տէյշիաներ (The Dacians (/ˈdeɪʃənz/; Latin: Daci; Greek: Δάκοι, Δάοι,Δάκαι)), Կոթիներ (The Goths) (Latin: Gothi), ինչպէս նաեւ չռոմանացուած ազատ տաքքերը եւ սլաւոնները), հունգարացիներ՝ 6.6 ℅, գնչուներ՝ 2.5 ℅, ուքրանիացիներ՝ 0.3 ℅, գերմանացիներ՝ 0.3 ℅, ռուսեր՝ 0.2 ℅, թուրքեր՝ 0.2 ℅, այլ ազգեր՝ 0.4 ℅ (2002 թուական)։ Կրօնական կազմը՝ 86.8 ℅-Ռումանական Ուղղափառ եկեղեցին, 7.5 ℅-բողոքական, 4.7 ℅՝ կաթոլիկ, 0.9 ℅՝ այլ կրօններ։
Մեծ քաղաքներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մեծ քաղաքներն են Պուխարեսթը, Եասսին, Թիմիշոարան, Քլուժ-Նափոքան, Կալացը։ Ծովային գլխաւոր նաւահանգիստը Քոնսթանցան է։
Մշակոյթ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ռումանիան հին մշակոյթով հարուստ երկիր է։
Յայտնի են ռումանացի գրող Միհայիլ Էմինեսքուն, հեքիաթագիր Եոն Քրիանկէն, թատերագիրներ Եոն Քարաճալեն, Մարիա Պանուշը, նկարիչ Նիքոլայէ Կրիկորեսքուն, քանդակագործ Տիմիթրի Չիփարուսը, տիեզերագնաց Տումիթրու Փրինարիուն, քաղաքական գործիչներ Նիքոլայէ Չաւուշեսքուն, Եոն Իլիեսքուն, մարմնամարզուհի Նատիա Քամանէչին եւ այլք։
Հայերը Ռումանիոյ մէջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ռումանիայի հայկական համայնքը հնագոյններէն է հարաւ-արեւելեան Եւրոպայի մէջ։ Հայերու հոսքը Ռումանիա ուժեղացած է յատկապէս Անիի, ապա՝ Կիլիկիայի Հայկական Թագաւորութեան անկումէն յետոյ։ Հայերը կառուցած են քարաշէն եկեղեցիներ, ունեցած իրենց հոգեւոր թեմը։ 1946-1948 թուականներուն ռումանահայերու զգալի մասը ներգաղթած է Հայաստան, անոնց մէկ մասը արտագաղթած է նաեւ այլ երկիրներ։ Ներկայիս Ռումանիոյ մէջ կը բնակի մօտաւորապէս 2,5 հզ. հայ՝ կեդրոնացած Պուխարեսթի եւ Քոնսթանցայի մէջ։ Գլխաւորապէս մտաւորականներ են, կան նաեւ ձեռնարկատէրեր։
Հայերը Ռումանիոյ մէջ հաստատուած են 5-12-րդ դարերէն, որուն մասին կը վկայեն Ռումանիոյ մէջ պահպանուած հայկական բազմաթիւ տեղանուններն ու երբեմնի հայաշատ քաղաքներուն մէջ հայկական թաղամասերու եւ փողոցներու առկայութիւնը։ Մասնաւորապէս, 18-րդ դարուն հայ գաղթականները հիմնած են Կեռլա ռումանական քաղաքը։
Ռումանիոյ մէջ հայերու պաշտօնական հաստատման տարեթիւը կը համարուի 1350 թուականը, որը առաջին հայկական եկեղեցւոյ հիմնադրման տարեթիւն է։ Ռումանահայերը ունեցեր են իրենց հոգեւոր թեմը, որը 1365 թուականին ենթարկուեր է Լվովի հայկական եպիսկոպոսութեանը։
14-րդ դարուն հայերու թիւը այնքան աճած է, որ իշխան Ալեքսանտր Բարեպաշտի հրովարտակով 1401 թուականին Սուչավա մայրաքաղաքին մէջ ռումանահայերու համար հիմնուած է առաջնորդական թեմ, որը գլխաւորած է Յովհաննէս եպիսկոպոսը։ Ռումանիայի Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին եւ Պուլկարիոյ թեմի առաջնորդական նստավայրը Պուխարեսթի մէջ են (առաջնորդանիստը՝ 1915 թուականին կառուցուած Սբ. Աստուածածին եկեղեցի, հոգեւոր առաջնորդ՝ Տիրայր արք. Մարտիկեան)։
Հայ Առաքելական եկեղեցիներ կը գործեն նաեւ Քոնսթանցայի մէջ, Փիթեշթի, Պրէյլայի, Կալացի, Եաշի մէջ։ Հայ Կաթողիկէ եկեղեցիներ կը գործեն (Transylvania) Թրանսիլվանիայի Կերլա, Գէորգէն, Տումպրավէն, Ֆրումոսա քաղաքներու մէջ, որոնց համայնքները գլխաւորապէս կազմուած են հայկական ծագումով հունգարացիներէն։ Եկեղեցական արարողութիւններու մէկ մասը կը կատարուի հայերէնով։
Ռումանիայի հայ համայնքը կը գործէ Պուխարեսթի, Ռումանիայի գիւղերուն մէջ։
Համայնքը կը ներկայացուի «Ռումանահայոց միութիւն» կազմակերպութեամբ, որ իր գործունէութիւնը վերսկսելու հնարաւորութիւն ստացած է միայն 1989 թուականի ռումանական յեղաշրջումէն յետոյ։
1992 թուականին Պուխարեսթի մէջ վերաբացուած է հայկական դպրոցը՝ կիրակնօրեայ կարգավիճակով եւ ունի 20-30 սան՝ նախկին 400-ի փոխարէն։ Կիրակնօրեայ դպրոցներ կը գործեն Քոնսթանցայի, Քլուժ Նափոքոյի, Կերլայի մէջ։
«Ռումանահայոց միութիւնը» բաժանմունքներ ունի երկրի 17 քաղաքներուն մէջ: Կը կազմակերպէ մշակութային միջոցառումներ, կարեւոր տեղ կը յատկացնէ հրատարակչական գործունէութեանը. լոյս կ'ընծայէ «Նոր Կեանք» հայերէն ու ռումաներէն եւ «Արարատ» ռումաներէն թերթերը, ունի տպարան եւ «Արարատ» հրատարակչութիւն, որ տարեկան 10-15 գիրք կը հրատարակէ հայկական թեմայով (գլխաւորապէս ռումաներէն)։ «Ռումանահայոց միութիւն»ը իր պատուիրակութիւններով մասնակցեր է Հայաստան-Սփիւռք խորհրդաժողովներուն, տնտեսական, մշակութային ձեռնարկներուն։
Պուխարեսթի մէջ կը գործէ Ռումանիոյ մէջ յայտնի՝ ռումանական պետութեան պատկանող «Գրիգոր Զամպախչեան» պատկերասրահը։ Ռումանիոյ մէջ կատարուած վերջին մարդահամարի (2002 թուական) պաշտօնական տուեալներով՝ հայերու թիւը 1780 է, սակայն մեծ թիւ կը կազմեն նաեւ այն անձինք, որոնք իրենց հայկական ծագումը պաշտօնապէս չեն նշեր։
Ռումանիայի հայերու միութեան նախագահն է Ռումանիայի ծերակուտական, Լիպերալ ազատական կուսակցութեան փոխնախագահ, 2007-2008 թուականներուն տնտեսութեան եւ ֆինանսներու նախարար Վարուժան Ոսկանեանը։ Միութեան գլխաւոր քարտուղարն է Պերսի (Պերճ) Մարգարեանը։
Խորհրդարանի մէջ հայ համայնքը կը ներկայացնէ Ռումանիայի հայերու միութեան կողմէ առաջադրուած Վարուժան Փամպուկճեանը, որ խորհրդարանի Պատգամաւորներու պալատի ազգային փոքրամասնութիւններու խորհրդարանական խումբի նախագահն է։
Ռումանիայի կառավարութիւնը կը ֆինանսաւորէ ազգային փոքրամասնութիւններու միութիւնները, այդ թուով նաեւ՝ «Ռումանահայոց միութեանը» եւ Հայոց եկեղեցւոյ սպասաւորներուն։