Զարգացած Միջնադարու Հայկական Դպրոց
Կրթութիւնը զարգացած միջնադարեան Հայաստանի մէջ, կրթութեան զարգացման պատմութիւնը զարգացած միջնադարեան Հայաստանի մէջ։ Հայաստան անկախութեան վերականգնումը (885) նպաստեց մէկուկէս հարիւրամեակի ընթացքին երկրի տնտեսական ու մշակութային բոլոր ասպարէզներուն բարեփոխումներ կատարուելուն։ Միջնադարուն տնտեսութեան տարբեր ճիւղեր զարգացում ապրեցան։ Գիւղատնտեսութեան մէջ կատարելագործուեցաւ հողամշակման եղանակը։ Կիրառութեան մէջ մտաւ հողը հերկելու ծանր գութանը, սկսան մշակել խամ ու խոպան տարածքները, հիմնեցին նոր աւաններ, շէնցուցին գոյութիւն ունեցող գիւղական տնտեսութիւնները։ Զարգացան ու կատարելագործուեցան արհեստները: Արհեստագործական արտադրանքը լայն սպառում կը գտնէր ոչ միայն երկրին մէջ, այլեւ կ՝արտահանուէր օտար երկիրներ։ Ներքին եւ արտաքին առեւտուրը մեծ զարգացում ապրեցաւ։ Հայաստանը դարձած էր միջազգային առեւտուրի կեդրոններէն մէկը։ Արհեստագործութեան եւ յատկապէս առեւտուրի շնորհիւ հիմնուեցան տասնեակ միջնադարեան քաղաքներ, առաջադիմեցին հինէն եկող քաղաքները, զարգացաւ քաղաքային կեանքը։ Տնտեսութեան վերելքը պայմաններ ստեղծեց եւ մեծապէս խթանեց մշակոյթի բոլոր դրսեւորումներու զարգացմանը։ Այս ամէնուն զուգընթաց մեծ զարգացում ապրեցաւ նաեւ կրթութիւնը։
Տարրական եւ բարձր տիպի դպրոցներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Բագրատունիներու տիրապետութեան ժամանակաշրջանին՝ ԺԱ. դարու կէսերէն սկսեալ, ինչպէս եւ հետագայ դարերուն կրթութիւնը վերելք ունեցաւ։ Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունէին երկու կարգի ուսումնական կեդրոններ՝ աւանդական տարրական դպրոցներ եւ բարձր տիպի դպրոցներ։
Այդ շրջանին բարձր տիպի դպրոցները նորութիւն էին հայկական կեանքին համար։ Տարրական դպրոցները երկու կարգի էին՝ հասարակական եւ մասնաւոր: Հասարակական էին այն դպրոցները, որոնք կը պահպանուէին եկեղեցւոյ եւ պետութեան միջոցներով։ Այդպիսի դպրոցներ կային բազմաթիւ բնակավայրերու մէջ, ինչպէս՝ Անի, Կարս եւ այլ քաղաքներ։ Աշակերտները կը ստանային տարրական գիտելիքներ թուաբանութենէն, կը սորվէին գրել-կարդալ, երգեցողութիւն: Մասնաւոր դպրոցներուն մէջ կ'ուսուցուէին եկեղեցական տարրական գիտելիքներ՝ պատարագի, ժամասացութեան մասին։ Աշակերտը, դպրոցը աւարտելով, կարող էր կարդալ Աստուածաշունչը, երգել շարականներ: Այս կարգի դպրոցները կը կազմակերպուէին հոգեւորականներու կողմէ։ Տարրական երկու կարգի դպրոցներուն մէջ ուսումը կը տեւէր երեք-չորս տարի, կ'ուսանէին 12-13 տարեկան հասակի երեխաները[1]։ Բարձրագոյն դպրոցները կամ վարդապետարանները, հայ դպրութեան նշանաւոր կեդրոններ էին։ Ուսումնասիրուող ժամանակաշրջանի վանքերը երկու բնոյթի գործունէութիւն ունէին։ Մաս մը կը զբաղէր զուտ կրօնական գործունէութեամբ՝ քարոզով, բարեգործութեամբ, հիւանդներու, ծերերու խնամքով եւայլն, իսկ միւս մասի համար հիմնական տեղ կը գրաւէր գիտակրթական գործունէութիւնը։ Այդպիսի վանքերուն մէջ կային վարդապետարաններ, որոնք բարձրագոյն դպրոցներ էին՝ ուսման որոշ չափով մշակուած ծրագրերով։ Վարդապետարանները գիտակրթական կեդրոններ էին, զոր աւարտելով՝ սաները կը ստանային վարդապետական աստիճան, որ կը համարուէր գրագիտութեան, գիտնականութեան բարձր տիտղոս։ Սովորական վարդապետներէն զատ այդ տիտղոսը կը ստանային նաեւ եպիսկոպոսները։ Ուսումնական այդ կեդրոնները կը գլխաւորէին ժամանակի նշանաւոր գիտնականները։ Անոնք կը կոչէին վարդապետներ, րաբունապետեր, ուսուչապետեր, դպրապետեր: Վարդապետարաններ կային Անիի, Արգինայի, Կարսի, Կամրջաձորի, Սանահինի, Հաղբատի, Երզնկայի, Նարեկի, Սկեւռայի, Սիսի մէջ եւ այլն։
Կրթութիւնը Անիի մէջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Բագրատունեաց Հայաստանի մայրաքաղաք՝ Անիի մէջ անուանի գիտնական, ուսուցչապետ՝ Գրիգոր Մագիստրոսի հիմնած ճեմարանին մասին տեղեկութիւններ չեն պահպանուած։ Կցկտուր վկայութիւններ կան անոր մտաւոր գործունէութեան մասին՝ Սանահինի, Բջնիի եւ Տարօնի Ս. Կարապետ վանքին մէջ։ Մատթէոս Ուռհայեցի կը հաղորդէ, որ Գրիգոր Մագիստրոսը մեծ գիտութեան տէր անձնաւորութիւն էր, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ բանավիճած էր Բիւզանդացի գիտնականներու հետ եւ բոլորը զարմացուցած՝ իր իմաստութեամբ։ Ան պաշտպանած է «եօթն ազատ արուեստներու» ուսուցման անհրաժեշտութիւնը, «եռեակ» եւ «քառեակ» բաժանումներով[2]: Անիի վարդապետարանը Յովհաննէս Իմաստասէրի շնորհիւ ծաղկեցաւ ԺԲ. դարուն: Ան համակարգեց վարդապետարանի ուսումնական ծրագրերը, կազմեց յանձնարարելի գիրքերու ցանկը, որ յայտնի է «Սարկաւագեան մատենացանկ» անունով։ Իր ծրագիրը հին ու նոր կտակարաններէն եւ աստուածաբանութենէն զատ ընդգրկած էր՝ փիլիսոփայութիւն, ճարտասանութիւն, քերականութիւն։ Ան քերականութիւնը կը համարէր գիտութեան բանալին։ Յովհաննէս Իմաստասէր անձամբ կը դասաւադէր տոմարագիտութիւն։ Ան կազմած է վարդապետարանի սաներու համար թուաբանութեան ձեռագիր դասագիրք՝ «Յաղագս անկիւնաւոր թուոց» խորագրով։ Յովհաննէս Իմաստասէր փորձաքննական մեթոտը դարձուց գիտակրթական ծրագրի հիմք։ Անիի վարդապետարանը տուած է բազմաթիւ շրջանաւարտներ, որոնք մտաւոր-քարոզչական աշխատանքի համար մեկնած են Հայաստանի տարբեր գաւառները։ Անիի ուսումնական կեդրոնի րաբունապետերը ոչ միայն թարգմանած, այլեւ հեղինակած են պատմագիտական, քերականական, փիլիսոփայական եւ այլ երկեր[3]: Անիի մերձակայքին մէջ նշանաւոր էր Արգինայի վարդապետարանը, որ մեծ համբաւ ունեցող ուսումնական կեդրոն էր։ Պատմիչներ Ստեփանոս Տարօնեցին (Ասողիկ), Մատթէոս Ուռհայեցին մեծ գովեստով խօսած են Արգինայի վարդապետարանին մասին։
Կարսի վարդապետարան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Կարսի վարդապետարանին մէջ ուսուցուած է աստուածաբանութիւն, փիլիսոփայութիւն, ճարտասանութիւն, քերականութիւն, տոմարագիտութիւն, երաժշտութիւն, աստղաբաշխութիւն եւ երկրաչափութիւն: Այստեղի վարդապետարանի սաներէն էր Գագիկ Ա. թագաւորը (990-1020), զոր Մատթէոս Ուռհայեցին կը բնութագրէր որպէս հմուտ փիլիսոփայ եւ լաւ ճարտասան։ Այս վարդապետարանը գործած է միայն ԺԱ. դար:
Նարեկավանք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Վարդապետարանները ուսումնականին առընթեր դարձած էին գրական-գիտական կեանքի հիմնական կեդրոններ։ Հոն կը կատարուէին թարգմանութիւններ, մեկնութիւններ, կը գրուէին կամ կ'ընդօրինակուէին ձեռագրեր, ու մեծապէս կը խթանուէր ստեղծագործական աշխատանքը։ Այդ առումով աչքառու եղած է Վասպուրականի Ռշտունեաց գաւառի Նարեկավանքի ուսումնական կեդրոնը, որ գործած է Ժ. դարու երկրորդ կիսուն[Ն 1]: Նշանաւոր դէմքեր էին Անանիա Նարեկացին, Խոսրով Անձեւացին եւ Գրիգոր Նարեկացին: Նարեկավանքի դպրոցի հիմնադիր Անանիա Նարեկացին մանկավարժ, փիլիսոփայ, աստուածաբան, եկեղեցական յայտնի գործիչ էր։ Ան, բացի Անիի եւ Կիլիկիոյ դպրոցներէն, մեծ ազդեցութիւն ունեցած է նաեւ ժամանակի մտաւոր կեանքին վրայ։ Նարեկացին, ինչպէս եւ իր գործակիցները ծանօթ էին նախորդ դարաշրջանի հայ գիտական մտքի, յունաբան դպրոցի ներկայացուցիչներու՝ Դաւիթ Անյաղթի, Դաւիթ Քերականի, Ստեփանոս Սիւնեցիի եւ Անանիա Շիրակացիի գործերուն։ Օգտագործած են նաեւ անթիք հեղինակներու՝ Պղատոնի, Արիստոտէլի եւ ուրիշներու աշխատութիւնները։ Նարեկեան դպրոցի ձեւաւորման ու զարգացման մէջ մեծ ազդեցութիւն ձգած են յատկապէս Դիոնիսիոս Արիսպագացիին վերագրուող երկերը[4]: Անանիա Նարեկացիի խրատները լայն տարածում գտած են․ անոնցմէ կ'արծարծուին վանական կենցաղավարութեան, բարոյագիտութեան միստիկայի ու անոր առանձնայատկութիւններու մասին հարցեր[5][Ն 2]:
Խոսրով Անձեւացիի (Գրիգոր Նարեկացիի հօր) գրական ժառանգութեան մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ «Մեկնութիւն ժամանակագրութեան» աշխատութիւնը, որ եղած է կրթական ձեռնարկ եւ որոշակի ազդեցութիւն ձգած է Նարեկեան դպրոցի ձեւաւորման եւ զարգացման ընթացքին վրայ։ Մեծ եղած է այդ աշխատութեան հոգեւոր-կրթական նշանակութիւնը։ Ան ձգտած է հաւատացեալներու մէջ սէր արթնացնել գրի ու գրականութեան նկատմամբ։ Անձեւացիի համար առաջնահերթ եղած է Ս. Գիրքի եւ հոգեւոր գործերու ընթերցանութիւնը, ուսումնասիրութիւնը, վերծանութիւնը եւ մեկնաբանութիւնը։ Ան, մերժելով օտարամոլութիւնը, կ'ընդգծէ հայոց լեզուի, հայ գրի նշանակութիւնը[6]:
Հրաչեայ Թամրազեանը շարք մը վկայութիւններու հիման վրայ յանգած է այն եզրակացութեան, որ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան»ին ստեղծման գաղափարը կ'առնչուի Անանիա Նարեկացիի անուան հետ։ Վերջինս ստեղծագործած է մինչեւ Ժ. դարու 90-ական թուականները, իսկ աշակերտը՝ Գրիգոր Նարեկացին՝ մինչեւ 1003 թուականը։ Կը նշանակէ, որ ուսուցիչն ու աշակերտը շուրջ մէկուկէս տասնամեակ համատեղ ստեղծագործական կեանք ունեցած են։ Այդ համագործակցութեան եւ Նարեկեան դպրոցի շնորհիւ ալ Գրիգոր Նարեկացին լուրջ ձեռքբերումներ ունեցաւ[7]: Անանիա Նարեկացիի մահէն ետք անոր փոխարինած եւ վարդապետարանը գլխաւորած է Գրիգոր Նարեկացին[8]։
Նարեկեան դպրոցի կրթական մակարդակը կը համապատասխանէր միջնադարեան բարձրագոյն դպրոցներուն։ Այստեղ կը դասաւանդուէին «եօթն ազատ արուեստները», յատուկ ուշադրութիւն կը դարձուէր «արտաքին գիտութիւններու» վրայ[9]:
Սանահինի եւ Հաղպատի վարդապետութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Սանահին
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գիտութիւնը եւ ուսուցումը կը համատեղուէր նաեւ Հայաստանի միւս վարդապետարաններուն մէջ, ուր կը ստեղծագործէին նոյնպէս ժամանակի անուանի դէմքերը։ Այդ վարդապետարաններու եւ անոնց ուսուցչապետերու գործունէութեան մասին շատ քիչ տեղեկութիւններ պահպանուած են։ Նշանաւոր եղած է Սանահինի մտաւոր կեդրոնը, որ գոյատեւած է դարեր շարունակ։ Ժամանակակիցները գիտակրթական այդ օճախը կը բնութագրեն որպէս բարձր աստիճանի հասած «մեծահռչակ» հաստատութիւն։ Դասընթացքները անցած են «Մագիստրոսի ճեմարան», կոչուած քարէ նստարաններ ունեցող կամարակապ գեղեցիկ շէնքին մէջ։ Այդտեղ դասախօսութիւններ կարդացած է Գրիգոր Մագիստրոսը, որուն համար ալ դահլիճը եւ շէնքը կոչուած է անոր անունով։ Սանահինի կրթական այդ կեդրոնը կը հովանաւորէր Աշոտ Գ. թագաւորը եւ կինը՝ Խոսրովանուշը, ուր թաղուած էին իրենց հարազատ Կիւրիկեանները: Սանահինի մէջ դասաւանդուած են աստուածաբանութիւն, հոգեւորական արուեստ, քերականութիւն, տոմարագիտութիւն, երաժշտութիւն եւ այլ առարկաներ։ Սանահինի եւ ի մէջ հոգեւորականներու հետ սաներու թիւը կը հասնէր 500-ի[10]: Սանահինի մէջ ԺԲ. դարուն ուսուցչապետ էր Գրիգոր Տուտեորցին, որ ճաչցուած հեղինակութիւն էր նաեւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանին մէջ եւ արքունիքին մէջ։ ԺԳ. դարուն ուսուցչապետերու մէջ նշանաւոր դէմք էր Աբասի որդի Գրիգորը: Ան տուաւ բազմաթիւ երկերու մատենագրական տեսութիւնը, անոնց ստեղծման հակիրճ պատմութիւնը, որ բանասիրութեան մէջ յայտնի է «Պատճառաց գիրք» անունով։ Այս աշխատութիւնը աստուածաբանութեան, եկեղեցւոյ հայրերու գործունէութեան, փիլիսոփայութեան, քերականութեան, ճարտասանութեան վերաբերեալ ներածական բնոյթ ունեցող աշխատութիւն է։ «Պատճառաց գիրքը» դասագիրքի դեր է կատարած բարձրագոյն դպրոցներու համար[11]: Սանահինը հայ դպրութեան մէջ իր աւանդը ձգած է որպէս «գրչութեան արուեստի» կեդրոն, ուր բազմաթիւ ձեռագիրներ արտագրուած են, բազմացած։
Հաղբատ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հաղբատի ուսումնագիտական հաստատութիւնը նշանաւոր եղած է 11–ԺԳ. դարերուն: Հաղբատի մէջ ծաւալած են մատենագրական-գիտական բեղուն աշխատանքներ։ Գիտակրթական այս հաստատութիւնը տուած է հայ մատենագրութեան շարք մը անուանի դէմքեր։ Մշակութային այս կեդրոնը ձեռագրական աղբիւրներուն մէջ անուանուած է «մայրաքաղաք»: Այստեղ գտնուած է հայ դպրութեան միջնադարեան ամենահարուստ գրադարան-մատենադարաններէն մէկը[12]:
Հաղբատի մէջ մեծ աւանդ ունի մեծանուն գիտնական Յովհաննէս Իմաստասէրը (Յովհաննէս սարկաւագ վարդապետ), որ իր գործունէութեամբ մտաւոր այդ կեդրոնը զարգացման գագաթնակէտին հասցուց։ Մեծ է անոր ներդրումը իմաստասիրութեան, տոմարագիտութեան մէջ։ Գարեգին Յովսէփեանը անոր աշակերտներուն մէջ կը յիշէ Երեմիայի, Անձրեւիկի, Խաչատուրի, Գրիգորի, Յովհաննէսի եւ Սամուէլ Անեցիի անունները։ Ան Հաղբատը կը դիտէ որպէս գրչութեան դպրոցի կեդրոն եւ կը պատմէ, որ այստեղ ստեղծագործական այնպիսի կեանք կար, վարդապետներու եւ աշակերտներու այնպիսի բազմութիւն, ուր պէտք է, որ ծաղկէր նաեւ գրչութեան արուեստը[13]: Յովհաննէս Իմաստասէրը առնչութիւն ունէր այդ կեդրոնին մէջ գործող լուսաւորիչ իրաւաբան Դաւիթ Ալավկաորդիի, Դաւիթ Քոբայրեցիի եւ ուրիշներու հետ։ Դաւիթ Քոբայրեցին անուանի ուսուցիչ էր, կը պատմէր «Պատճառաց գիրքով», ան մասնակցած է Զաքարիա սպասալարի Լոռի (1204) եւ Անի (1205) ժողովներուն։ Նշանաւոր եղած է Վարդան Հաղբատեցին, որ մեկնած է Կիլիկիա՝ Ներսէս Շնորհալիի մօտ, հմտացած ասորերէնի եւ յունարէնի մէջ։ Շնորհալիի մահէն ետք ան կը մեկնի Հաղբատ եւ հոն ալ կը գործէ[14]:
Գլաձորի համալսարան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Միջնադարեան Հայաստանի բարձրագոյն դպրոցներու մէջ նշանաւոր էր մասնաւորապէս Գլաձորի համալսարանը: Այդ վարդապետութեան հիմնադիրն է Ներսէս Մշեցին: Ան Խոր Վիրապի վարդապետութեան ուսուցչապետ Վարդան Արեւելցիի սանն էր։ Իր նախնական կրթութիւնը ստացած է Մշոյ Առաքելոց կամ Ս. Ղազարի վանքին մէջ, ապա 1266 թուականին մեկնած է Խոր Վիրապ՝ գիտելիքները խորացնելու, ուր ստացած է վարդապետական աստիճան[15]: 1271 թուականին Վարդան Արեւելցիի մահէն ետք Մշեցին կը փոխարինէ ուսուցչապետին, ապա դպրոցը կը տեղափոխէ Տարօնի Առաքելոց վանքը, ուր կը գործէ շուրջ մէկ տասնամեակ։ Մինչեւ 1281 թուականը՝ Ներսէս Մշեցիի վարդապետութիւնը Մշոյ Առաքելոց վանքին մէջ էր, իսկ յաջորդ տարին, հալածուելով քիւրտերէն, կ'անցնի Վայոց ձոր[16]:
|
Զաքարեաններու շրջանին եւ անոնց շնորհիւ, երեւան կու գան քանի մը իշխանական գերդաստաններ, որոնք կը յաջողին խոհուն քաղաքականութեամբ մեղմել ահարկու բռնակալութիւնը եւ ստեղծել տանելի պայմաններ` խաղաղ աշխատանքի համար: Պռոշեան, Օրբելեան, Դոփեան, Ջալալեան, Վաչուտեան եւ այլ տոհմերը լուսաշող աստղերն են հայ մտքի երկրակամարին մէջ, որ կ՝առաջնորդեն աշխարհաշէն եւ մտացի ուժերը[17][Ն 3]: - Նիկողայոս Ադոնց
|
|
Թամարա թագուհիի օրով (1184–1212) հայ-վրացական զօրքը Զաքարէ եւ Իվանէ Զաքարեաններու գլխաւորութեամբ՝ ԺԲ. դարու վերջը, սելճուք թուրքերէն կ՝ազատագրեն Վրաստանի եւ Հայաստանի տարածքները։ Զաքարեան եղբայրները ազատագրուած տարածքներէն կը յատկացնէին իրենց զօրահրամանատարներուն։ Լիպարիտ Օրբելեանը կը ստանայ Սիւնիքը, իսկ Վասակ Խաղբակեանը կամ Պռոշեանը` Վայոց ձորի մէկ մասը: Այս իշխանական տուները եւ տասներկու թեմերու հոգեւոր առաջնորդ, կաթողիկոսի կողմէն Սիւնեաց մետրոպոլիտ հաստատուած Ստեփանոս Օրբելեանը կը հովանաւորուէին Գլաձորի համալսարանը: Անոնք, վասալական կախման մէջ ըլլալով մոնղոլներէն, կարողացած էին որոշ ինքնավար իրաւունքներ ձեռք բերել: Օրբելեանը իր լիազօրութիւնները եւ եկեղեցւոյ կալուածքները վերականգնելու համար երեք անգամ մեկնած է մոնկոլ խաներու նստավայրը եւ վերադարձած դրական արդիւնքներով[18]:
Մէկ վայրի մէջ, եթէ գիտաուսումնական գործընթացը կազմակերպելու կամ շարունակելու համար, օտար տիրապետութեան պայմաններուն տակ, աննպաստ կամ անհնարին իրավիճակ կը ստեղծէին` լուսաւորութեան գործի նուիրեալները, այդ թիւին մէջ՝ վարդապետարանները աւարտող, վարդապետի աստիճան ստացող սաները կը ձգէին, կը հեռանային լեռներով պատսպարուած համեմատաբար խաղաղ անկիւն մը եւ այնտեղ կը շարունակէին կամ կը սկսէին կրթական գործը։ Նիկողայոս Ադոնցը կը նշէ Զաքարեաններու շրջանին մէջ հայ իշխանական տուներու գոյութեան մասին, սակայն ոչ միայն Զաքարեաններու օտարերկրեայ տիրապետութեան այլեւ հետագայ դարերուն մէջ ալ, թեկուզ եւ թուլացած, հայ իշխանական որոշ տուներ կը պահպանուէին երկրի տարբեր վայրերուն մէջ։ Անոնք, որպէս կանոն, կը հովանաւորէր գիտակրթական, առհասարակ մշակութային ձեռնարկումները։ Ուսումնակրթական այդ ջանքերու շնորհիւ է, որ սելճուքեան, ապա մոնկոլական տիրապետութեան դժուարին պայմաններուն մէջ ոչ միայն չխաթարուեցաւ, այլ աւելի մեծ թափ առաւ վարդապետական ուսուցումը։
1282 թուականին Ներսէս Մշեցին իր դպրոցը կը հիմնէ Վայոց ձորի Աղբերէ վանքին մէջ, որ հետագային կ՝անուանուի Գլաձորի վանք, իսկ վարդապետութիւնը՝ Գլաձորի համալսարան[19][Ն 4][20]: Ան մշակեց դպրոցի ուսուցման ծրագիր, որուն մէջ կը մտնէին աստուածաբանութիւն, քերականութիւն, մատենագրութիւն, փիլիսոփայութիւն, երաժշտութիւն եւ այլ առարկաներ։ Տարբեր տեղերէ հաւաքագրեց խոստումնալից աշակերտներ։ Ուսումնագիտական կեդրոնը ապահովեց լաւ դասախօսներով։ Անոնցմէ էին իր աշակերտ եւ Սասունէն իր հետ եկած Եսայի Նշեցին, Դաւիթ Սասնեցին եւ ուրիշներ։ Ներսէս Մշեցին արդիւնաւէտ աշխատանքներ կատարեց ոչ այնքան մատենագրութեան ոլորտին մէջ, որքան վարժ ու հմուտ սաներ պատրաստելով[21]: Ան Եսայի Նշեցիին կը ձեռնադրէ վարդապետ եւ կարգը փոխարինող։ 1284 թուականին անոր մահէն ետք Նշեցին կը դառնայ ուսումնարանի ուսուցչապետ եւ մեծ բարձունքի կը հասցնէ գիտակրթական այդ կեդրոնը։ Գլաձորի համալսարանի հռչակը կը տարածէ ամբողջ Հայաստանի մէջ։ Ժամանակակիցները անոր «երկրորդ Աթէնք» կը համարուին։ ԺԳ. դարուն ձեռագրի մը մէջ գրիչը կը յայտնէ.
|
|
Որոյ եկեալ յայս գաւառի,
Որում անուն Վայոց ձոր կոչի, Հունց ի շիրիմըն Սիւնեցի Ի յԱղբերդ վանս մենաստանի, Յերկրորդ Աթէնս պանծալի, Առ ուրս մեր Ներսէսի եւ րաբունեաց վարժապետի…[22] |
|
Գլաձորի ուսումնակրթական կեդրոնը ժամանակակիցները եւ հայագէտ ուսումնասիրողները համարած են համալսարան։ Անոնցմէ են Կիւրեղ րաբունապետը, նշանաւոր մատենագիր Յովհան Քռնեցին, անուանի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելեանը, ինչպէս նաեւ ականաւոր հայագէտ Ղեւոնդ Ալիշանը եւ ուրիշներ[23][24]:
Ուսուցման ծրագիրը Գլաձորի մէջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Համալսարանի ուսումնական ծրագիրը եղած է «եօթ ազատ արուեստներու» կամ եօթ իմաստասիրական առարկաներու իւրացումը, ինչպէս նաեւ որոշ այլ գիրքերու ուսումնասիրութիւնը։ Գլաձորի մէջ ու անոր աւանդները շարունակող եւ զարգացնող Տաթեւի ուսումնագիտական կեդրոնին մէջ կ՝ ուսուցանուէին միջնադարեան համալսարաններուն մէջ ընդունուած աշխարհիկ ու հոգեւոր կրթութեան նուիրուած առարկաներու ամբողջ համակարգ մը։ Բարձագոյն դպրոցներուն կամ վարդապետարաններուն մէջ հիմնական դասընթացը եղած է աստուածաբանութիւնը, հին եւ նոր կտակարաններու անքննադատ իւրացումը։ Նոյնը եղած է նաեւ եւրոպական երկրներու միջնադարեան համալսարաններուն մէջ։ Հայաստանի մէջ ձեռագիրներու ստեղծման, արտագրութեան, անոնց հետ ուսուցանելու գործնական պահանջի թելադրանքով էական տեղ կը տրուէր բանասիրութեան։ «Եօթ ազատ արուեստները» կամ գիտութեան եօթ ճիւղերը կը բաժնուէին երկու մասի. եռեակ՝ քերականութիւն, ճարտասանութիւն ու տրամաբանութիւն եւ քառեակ՝ թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն, աստղաբաշխութիւն ու երաժշտութիւն: Եռեակը կ'ընդգրկէր հասարակական գիտութիւններու ոլորտը, իսկ քառեակը՝ բնական կամ ճշգրիտ գիտութիւնները։
Եռեակ ուսուցում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Եռեակ ուսուցման առաջին անհրաժեշտ առարկան քերականութիւնն է։ Անոնց հետ գիտելիքներ կը տրուէր ոչ միայն լեզուի առանձնայատկութիւններու, օրինաչափութիւններու, այլ նաեւ գրականութեան տեսութեան, արուեստի, իմաստասիրութեան, ճարտասանութեան, երաժշտութեան վերաբերեալ։ Այդ պատճառով քերականութիւնը յաճախ կը դիտուէր որպէս նախապատրաստական առարկայ, եւ որպէս ուսումնական հիմնական առարկայ դրուած է ինչպէս եւրոպական, այնպէս ալ Հայաստանի միջնադարեան համալսարաններու ուսուցման ծրագիրներու հիմքին մէջ։ Գլաձորի մէջ յատկապէս առաջ մղուեցաւ քերականական միտքը։ Անոր սաներէն Յովհաննէս Ծործորեցին, Յովհաննէս Քռնեցին դպրոցներ հիմնեցին իրենց ծննդավայրերուն մէջ եւ շարունակեցին ու խորացուցին Գլաձորի աւանդները[25]:
Համալսարանին մէջ այս առարկան կ՝ ուսուցանուէր հիմնականին մէջ Եսայի Նշեցիի «Վերլուծութիւն քերականութեան» աշխատութեամբ։ Հայագէտ Գ. Յովսէփեանը համալսարանի րաբունապետի գործունէութիւնը երեք մասի կը բաժնուի՝ դպրոցական, եկեղեցական եւ մատենագրական-գիտական։ Նշեցին աղբիւրները եւ գրականութիւնը օգտագործելու մեծ հմտութիւն ունէր։ Գ. Յովսէփեանը ծանրակշիռ աշխատութիւն կը համարուի Եզեկիէլի մեկնութիւնը, որ ան գրած է 1302 թուականին՝ Ստեփանոս Օրբելեանի պատուէրով։ Նշեցիի այդ գործը նշանաւոր է առատ աղբիւրներու օգտագործմամբ, որոնց մէջ հիմնականը եղած է Կիւրեղ Ալեքսանդրացին: Ան օգտուած է Որոգինեսի, Հիպոլիտի եւ ուրիշներու աղբիւրներէն, որոնց բնագիրները կորսուած են։ Նշեցիի երկրորդ ծաւալուն աշխատութիւնը քերականութիւնն է, որ նոյնպէս ստեղծուած է՝ հիմնուելով նախորդ հեղինակներու գործերու վրայ։ Ան օգտուած է Յովհաննէս Երզնկացիի 1281 թուականին Կիլիկիոյ մէջ դասախօսած աշխատութենէն։ Նշեցիի աշխատութեան մէջ էականը քարոզն է, որուն առիթով իր խօսքը կ՝ուղղէ Աստծոյ։ Ան կը տիրապետէր յունարէնին։ Լ. Խաչերեանը կը գտնէ, որ հայ քերականագիտութիւնը արգասաւորուած է յունական միջավայրէն, սակայն ան ձեւաւորած ու զարգացած է՝ սնուելով հայկական դպրութեան ակունքներէն[26]:
Եռեակ ուսուցման երկրորդ առարկան ճարտասանութիւնը կամ հռետորութիւնն էր, որ միաժամանակ անհրաժեշտ գիտելիքներ կու տար գրական ստեղծագործութեան, ոճաբանութեան, գեղագիտութեան վերաբերեալ։ Այս առարկան կը սորվեցնէր ճառ, քարոզ, պաշտօնական ուղերձներ, նամակներ գրելու արուեստը։ Հռետորութիւնը այն զէնքն էր, որուն հետ իր ազդեցութիւնը կը տարածէր եկեղեցին, ընդդիմանում բոլոր թշնամական հոսանքներուն։ Ճարտասանութիւնը պատշաճ կը մատուցուէր հենց անոր հետ, որ Մովսէս Խորենացիին վերագրուող «Գիրք Պիտոյէմ»-ը քանիցս ընդօրինակուած է Գլաձորի համալսարանին մէջ։ Ան ոչ միայն պերճախօսութեան, այլեւ համոզելու արուեստն էր։ Այդ առումով ճարտասանը մեծ պատրաստութիւն, լայն մտահորիզոն ունեցող անձնաւորութիւն պէտք է ըլլար։
Երրորդ առարկայի՝ տրամաբանութեան կամ տիալեկտիկայի ուսուցման համար կ՝ օգտագործուէին Արիսթոթելի, Պորփիւրի եւ Դաւիթ Անյաղթի երկերը։ Այս բնագաւառին մէջ Նշեցիի գործը շարունակեց ու խորացուց Յովհան Որոտնեցին, որ գրեց քանի մը աշխատութիւններ ու առարկայի դասաւանդումը աւելի բարձր աստիճանի բարձրացուց իր վերահաստատած Որոտանի եւ Տաթեւի համալսարաններուն մէջ։ Ան օգտագործեց Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ ստեղծուած տրամաբանական երկասիրութիւնները, որոնց թարգմանութիւնները կատարուած էին Քռնայի դպրոցին մէջ։ Յովհաննէս Քռնեցին` Եսայի Նշեցիի աշակերտը, դասաւանդութեան հարցով շեղեցաւ իր ուսուցիչի ուղիէն, կաթոլիկութիւն ընդունեց, երբ իր հրաւէրով Մարաղայէն եկաւ կաթոլիկ քարոզիչ Բարթուղիմէոս Քոլոնացին: Այդուհանդերձ, գիտութեան բնագաւառին մէջ շարունակեցին Գլաձորի աւանդները եւ որոշակի ներդրում ունեցան գիտութեան ասպարէզին մէջ[27]:
Եռեակ գիտութիւններուն տիրապետելէ ետք ուսանողները կարող էին խորանալ փիլիսոփայական երկերու ուսումնասիրութեան մէջ։ Այստեղ որպէս հիմնական դասագիրք կ՝օգտագործուէին Դաւիթ Անյաղթի «Սահմանք իմաստասիրութեան» եւ Եզնիկ Կողբացիի «Եղծ աղանդոց» աշխատութիւնները, Փիլոն Ալեքսանդրացիի, Արիսթոթելի, Պորփիւրի երկերը:
Քառեակ ուսուցում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Քառեակ ուսուցումը կը սկսէր թուաբանութենէն եւ որպէս դասագիրք կ՝օգտագործուէր Անանիա Շիրակացիի «Քրոնիկոնը»: Երկրաչափութիւնը կ՝ուսուցանուէր աշխարհագրութեան զուգահեռ` Անանիա Շիրակացիի եւ Վարդան Արեւելցիի ձեռնարկներով։ Աստղաբաշխութիւնը նոյնպէս կ՝ուսուցանուէր Շիրակացիի աշխատութիւններով։
Բարձրագոյն կրթութիւն ստանալու համար Հայաստանի տարբեր վայրերէն, Կիլիկիայէն, Գլաձոր կու գային շատերը։ Սորվողներու ընդհանուր թիւը կը հասնէր մինչեւ 363-ի[28]: Անոնց զգալի մասը, աւարտելով համալսարանը եւ վարդապետական աստիճան ստանալով, երկրի տարբեր մասերուն մէջ հիմնած էին վարդապետարաններ։ Գլաձորի համալսարանը եւ անոր շառաւիղները աւելի քան մէկուկէս դար գիտակրթական, լուսաւորական, հասարակական լայն գործունէութիւն ծաւալեցին[29]:
Մխիթար Սասնեցին կը հաստատուի Քաջբերունի գաւառի Մեծոփա վանքին մէջ։ Ան Նշեցիի յանձնարարութեամբ կը պայքարի միարարներու դէմ։ Կողբա վանքի դպրոցին մէջ էր Մատթէոս Մլճեցին, որ քահանայութիւն ստացած էր Կիլիկիոյ Մլիճի վանքին մէջ։ Առաքել Հաղբատեցին կը ղեկավարէր Տփխիսի դպրոցը, Կիրակոս Երզնկացին հայրենի գաւառին մէջ րաբունապետ էր: Սալմաստի դպրոցի րաբունապետը Աւագն էր, իսկ Թեղենիքի դպրոցին մէջ՝ Մկրտիչ Թեղենացին: Յովհաննէս Քռնեցին՝ Քռնայի, Յովհաննէս Ծործորեցին՝ Ծործորի վանքին մէջ, Ներսէս Տարոնացին՝ Տարօնի Առաքելոց վանքին մէջ ուսուցչապետեր էին[30]:
Գլաձորի հետ էր կապուած գրիչ, մանրանկարիչ, ճարտարապետ մեծանուն Մոմիկը, որուն վերջին գործը Նորավանքի երկհարկ դամբարան-եկեղեցին էր։
Քահանայական ուսուցում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վարդապետարաններուն մէջ կ՝ուսանէին գերազանցապէս քահանայական աստիճան ունեցողները։ Քահանայական ուսուցումը կը տեւէր 3 տարի, իսկ վարդապետական աստիճան ստանալու համար կը սահմանուէր՝ 7–8 տարի։ Շրջանաւարտը պարտաւոր էր քննութիւններ յանձնել անցած դասընթացքէն։ Անոնցմէ զատ ան աւարտաճառ կը ներկայացնէր, որուն պաշտպանութիւն կը կատարուէր հրապարակաւ, յատուկ յանձնախումբի միջոցով[Ն 5][31]: Կը պատահէր, որ ուսանողը չէր բաւարարուէր տուեալ վարդապետարանի ուսուցման մակարդակով եւ իր գիտելիքները հարստացնելու նպատակով կ՝երթար այլ վարդապետարաններ։ Կիրակոս Գանձակեցին կը պատմէր, որ Մխիթար Գոշը, որ ուսանած էր Յովհաննէս Տաւուշեցիի մօտ եւ չէր բաւարարուած ստացած գիտելիքներով, երկար ճանապարհ կտրած էր Արեւելեան Հայաստանէն` հասնելով Կիլիկիա: Ան Սեւ լերան հռչակաւոր վարդապետարանին մէջ կը հարստացնէ իր գիտելիքները` թաքցնելով վարդապետական աստիճան ունենալու հանգամանքը.
|
|
Կացեալ առ սմա Մխիթարայ եւ առ այլս ոմանս, էառ նա զանուն վարդապետական: Եւ այնու ո՛չ շարացան, այլ չոգաւ նա յարեւմուտս կոյս յաշխարհն, որ կոչի Սեաւ լեռն, առ վարդապետսն որք էին անդ ուսուցիչք, եւ զայն ինչ ի վեր ոչ հանեալ, թէ իցէ նորա առեա; զայն պատիւ այլ բազում ինչ օգտեալ ի նոցանէ, եկն նա ի Կարնոյ քաղաք[32] - Մխիթար Գոշ
|
|
Հերմոնի վանքի վարդապետութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
1338 թուականին Եսայի Նշեցիի մահէն ետք կը մարի Գլաձորի համալսարանը, որ կապուած էր Պռոշեաններու եւ միւս իշխանական տուներուն հալածելու մոնկոլական պետութեան նոր քաղաքականութեան հետ։ Երկրորդ ուսուցչապետ Տիրատուր Կիլիկեցին, որ եկած էր Կիլիկիոյ Սկեւռայի վանքէն, կը ձգէ Գլաձորը եւ վարդապետութիւնը ու կը հաստատուի Վայոց ձորի Հերմոնի վանքին մէջ։ Այս վանքի համալսարանի աչքի մտնող սաներէն էին Գրիգորը, Կիրակոսը եւ Յովհան Որոտնեցին, որ վարդապետական աստիճան ստացած էր Տիրատուր Կիլիկեցէն[33]: Որոտնեցին սկիզբը կը կարգուի Տիրատուրի օգնական, իսկ 1356 թուականին որպէս համալսարանի րաբունապետ կը փոխարինէ անոր։
Որոտնեցիի համալսարանը Տաթեւի եւ Որոտնավանքի մէջ կը մնայ մինչեւ 1384 թուականը՝ մինչեւ թուրքերու կողմէն Որոտանի գրաւումը։ Անկէ ետք Որոտնեցին տեղէ տեղ է կը փոխադրուի եւ երկու տարի ետք կը մահանայ։ Անոր կը փոխարինէ Գրիգոր Տաթեւացին։ Վերջինս 1373 թուականին վարդապետութեան աստիճան կը ստաանայ ու Տաթեւի ուսումնամանկավարժական, մատենագիտական, հասարակական լայն գործունէութիւն ծաւալում։ 1408 թուականին ան կը տեղափոխուի Մեծոփա վանք եւ այնտեղ կը հիմնէ գրչութեան բարձր տիպի դպրոց։ 1409 թուականին Տաթեւացին Երեւանի Անանիա Առաքեալի վանքին մէջ վարդապետական աստիճան կու տայ քաջբերունցի իր 10 աշակերտներուն։ Անոնք Տաթեւի համալսարանի վերջին շրջանաւարտներն էին։ Րաբունապետ Գրիգոր Տաթեւացին կը մահանայ 1410 թուականին[34]: Անոր աշակերտներէն Թովմա Մեծոփեցին կը ղեկավարէր տեղի բարձրագոյն դպրոցը, իսկ Յովհաննէս Հերմոնեցին` Հերմոնի դպրոցը: Տաթեւացիի այս երկու աշակերտները կատարեցին իրենց ուսուցիչի ցանկութիւնը. կաթողիկոսութիւնը վերահաստատեցին իր օրինական տեղը` Վաղարշապատի Սուրբ Էջմիածնի վանքին մէջ[35]: Գլաձորի համալսարանը Եսայի Նշեցիի գլխաւորութեամբ, Սիւնեաց եպիսկոպոսութեան հետ դարձաւ Հռոմի պապէն եկող կաթոլիկութեան տարածման (միարարական կամ ունիթորական) դեմ պայքարի հիմնական կեդրոնը։
Գոշավանքի վարդապետարան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Բագրատունեաց շրջանէն սկսած գիտակրթական ծաւալուն շարժում սկսած էր։ Մտաւոր այդ շարժումը, ԺԲ. դարուն նոր թափ առնելով, առաւել ուժգին դրսեւորուեցաւ։ Անոր նախաձեռնողներն էին ժամանակի գրասէր դէմքերը՝ գերազանցապէս հոգեւորականները, որոնք, որպէս կանոն, ունէին տեղի իշխանական տուներու եւ բնակչութեան աջակցութիւնն ու հովանաւորութիւնը։
|
|
Բարեպաշտ մարդիկ, այր թէ կին, իշխանաւոր թէ համեստ աշխատաւոր, չեն ծլանար իրենց նուէրները մեծ հաստատութեանց, գիտնալով, որ այնտեղ կը կռուին հայ ժողովուրդի գոյութեան հիմ` բարոյական հիմքերը - Ն. Ադոնց[36]
|
|
Գիտալուսաւորական այդ կեդրոններուն մէջ ուսուցման գործընթացը կ՝ընթանար երկու ուղղութեամբ։ Կը հիմնուէին վարդապետարաններ, ուր բարձրագոյն դպրոցի եռեակ կամ քառեակ ծրագիրներով, կամ այդ առարկաներու մէկ մասով կը կազմակերպուէր ուսուցումը, որ աւարտելով՝ սաները կը ստանային վարդապետական աստիճան։ Ուսուցման միւս, նոյնպէս տարածուած ձեւը այն էր, երբ մէկ կամ քանի մը երիտասարդներ հմուտ մասնագէտներու մօտ տարիներով կը մասնագիտանար ձեռագրական գործի մէջ, կ՝ուսումնասիրէր, կ՝արտագրէր ձեռագիրներ, մատենագրի պատրաստութիւն կը ստանար։ Նոր Գետիկի կամ Գոշավանքի վարդապետարանը ԺԲ.- ԺԳ. դարերուն արգասաւոր կը գործէր։ Մխիթար Գոշը Կիլիկիայէն վերադարձած էր Կարին եւ իր վարդապետարանը նախապէս հիմնած էր այնտեղ, ապա փոխադրուած Գանձակ։ Այստեղ եւս յարմարաւէտ չէր, ուստի կը տեղափոխուի Գետիկի վանքի մերձակայ Տանձուտ ձորը, ուր կը հիմնէ Գետիկի վարդապետարանը, որ հետագային կ՝անուանուի Գոշավանք։ Գոշավանքի կառուցմանը եւ Գոշի գիտաուսումնական ձեռնարկումները կը հովանաւորէին Զաքարեան եղբայրները, յատկապէս Իվանէ Զաքարեանը, իսկ հետագային անոր որդի Աւագը:
Մխիթար Գոշի եւ իր հիմնադրած վարդապետարանի մասին հանգամանալի տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Կիրակոս Գանձակեցին, որ սորված է հենց այդ ուսումնարանին մէջ։ Գոշի համբաւը տարածուած էր եւ շատ շատեր կու գային անոր մօտ ուսանելու. «Բազումք էին, որ աշակերտեցան ի նմանէ վարդապետական բանին, քանզի համբաւ իմաստութեան նորա հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս»[37]: Վարդապետական կրթութեան այնքան մեծ կարեւորութիւն կու տար Գոշը, որ իր հեղինակած Դատաստանագիրքին մէջ կ՝օրինակացնէ վարդապետական աստիճան ստանալու կարգը։ Ան կը գտնէ եւ կ՝արձանագրէ, որ յատուկ յանձնաժողովը իրաւասու քննութիւն անցուցած է ուսանող սաներէն եւ ոչ թէ ուսանողներու ուսուցիչը։ Գոշի մահէն ետք անոր աշակերտ Մարտիրոսը յաջող կերպով շարունակեց ուսուցիչի գործը, եւ վարդապետարանը արդիւնաւէտ գոյատեւեց. «Եւ բազում եղբարք ժողովեցան վասն հռչականուն տեղւոյն, եւ բազմաց եղեւ տեղի սննդեան եւ ուսման, որ եւ մենք, իսկ սնեալ եւ ուսեալ եղաք ի նոյն վանս»[38]:
Գոշի աշակերտներու գործունէութիւնը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Գոշի աշակերտներէն շատերը այլ վայրերուն մէջ դպրոցներ բացին եւ շարունակեցին մտաւոր գործունէութիւնը։ Այսպէս, Վարդան Արեւելցին կը մեկնի Երուսաղէմ, կ՝անցնի Կիլիկիա, ներկայ կ՝ըլլայ 1243 թուականի Սիսի եկեղեցական ժողովին, ապա կու գայ Խոր Վիրապ ու կը հիմնէ վարդապետարան[39]: Վարդան վարդապետի բարձրագոյն դպրոցին մէջ կը սորվէին 40 աշակերտներ։ Դաւիթ Երէցը 1290 թուականին կը մեկնի. «Արարատեան գաւառն ի վանքն վիրապի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին` առ հռչակաւոր իմաստասէր վարդապետն հայոց Վարդան, որ եւ դպրոց կարգեալ էր նորա աշակերտօք»[40]: Անոր աշակերտներուն մէջ էին Յովհաննէս Երզնկացին, Ներսէս Մշեցին եւ նշանաւոր այլ անձեր։ Վարդան Արեւելցին կ՝ըլլայ Հառիճի վանքին մէջ, Խորակերտի, Հաղբատի մէջ։ Ան կը մահանայ 1271 թուականին, որմէ ետք յայտնի չէ, թէ ինչ ճակատագիր ունեցած է Խոր Վիրապի դպրոցը։
Երզնկա քաղաքին եւ մերձակայ Սեպուհ լերան սրբավայրերուն մէջ կը գործէին վարդապետարաններ, ուր կային նշանաւոր մտաւորականներ, գիտուններ, որոնց շուրջ կը համախմբուէին ուսումնասէր երիտասարդները։ Յովհաննէս Երզնկացիի տաղերուն նուիրուած ուսումնասիրութեան մէջ բանասէր Արմէնուհի Սրապեանը կը գրէ. «Այնքան մեծ եղած է Երզնկայի համալսարաններու ազդեցութիւնը եւ ուժը, որ այնտեղ սորուած եւ ուսումնական վարդապետի աստիճանի հասած անուանի դէմքերէն ոմանք, ձգելով իրենց հայրենի անունը, վերակոչուած են երզնկացիներ: Անոնցմէ նշանաւոր է Գրիգորիս Երզնկացին, որուն ծննդավայրը Խարբերդն էր»[41]: Իր այլ աշխատութեան մը մէջ Ա. Սրապեանը կը բերէ Մ. Պոտուրեանի հետեւեալ խօսքերը. «Երզնկան, որ վանքերով շրջապատուած ԺԳ.-ԺԴ. դարերուն փայլուն անուն մը ունէր, Հայաստանի մէջ գիտական ճեմարան մը կը ներկայացնէր, կարծես ճիգ մը ունէր մրցելու Կիլիկիոյ հետ, որ ուսումնական վարդապետներուն կեդրոնավայրն էր»[42]: Այդ մէկը կը վկայեն նաեւ ժամանակի տարեգիրները. «Յառաջինք ամենայն հայոց աշխարհին Սեպուհոյ լերանցն եւ վանորէցին կուցանկային: Եւ ուսումնասերքն անդ գային յամենայն կողմանց հեռաւոր աշխարհաց, լուսով իմաստութեանց լուսաւորէին և երաժշտական արուեստից և վարդապետական պատուոյ արժանաւորէին եւ գնացին»[43]:
Հայագէտ Կ. Տէր-Մկրտչեանը իր «Մահմետական լուծը եւ ծաղկող հայ վարդապետարանները» յօդուածին, յենելով գրաւոր աղբիւրներու վրայ, կը գրէ. «Արդէն երկու դար առաջ` ԺԳ. դարուն միջոցներուն մէջ Երզնկան իր շրջակայքով եւ Սեպուհ լերան վանքերով հռչակ ստացած էր իբրեւ հայութեան ուսումնական կեդրոններէն մէկը»: Ապա կը նշէ, որ վարդապետարանը կը գլխաւորէր տաղանդաւոր մատենագիր Յովհաննէս Երզնկացին։ Ան այսպէս կը գնահատէ վարդապետարաններու ու անոնց րաբունապետերու գիտելիքներն ու վաստակը.
|
|
Պատկառանքի եւ երախտագիտութեան նման զգացումներ շատ յաճախ արտահայտուած ենք գտնում մեր ձեռագիրների յիշատակարաններում եւ տեսնում, որ նշանաւոր վարդապետարանների ղեկավար վարդապետները շատ բարձր գնահատուած բարոյական մեծութիւններ էին ժամանակակիցների աչքում, եւ նույնչափ բարձր գին ուներ նոցա աւանդած ուսումը |
|
Այդ նոյն յօդուածին մէջ Կ. Տէր-Մկրտիչեանը կը բերէ համշենցի Յովհաննէս րաբունիի օրինակը, որ Աւագ վանքի ուսումնարանէն զատ Սեպուհ լերան Կայիփոսի վանքի վարդապետարանի րաբունապետն էր։ Վերջին վարդապետարանը քանի մը յիշատակարաններուն մէջ ուղղակի կ՝աւանդէ «համալսարան»: Հենց միայն այն փաստը, որ Մխիթար Գոշը ուսումնառութիւնը աւարտելէ եւ վարդապետական աստիճան ստանալէ ետք իր գիտելիքները խորացնելու միտումով մեկնած է Սեւ լերան մտաւոր կեդրոնները, վկայութիւն է տեղի դպրոցներու բացառիկ հեղինակութեան մասին։
Դրազարկի ուսումնաերաժշտական կեդրոն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ուսումնաերաժշտական գրչութեան նշանաւոր կեդրոն էր Դրազարկը, որ հիմնադրուած է ԺԲ. դարուն: Մանրանկարչութեան խոշոր դէմքերէն Սարգիս Պիծակը Դրազարկի սան էր։ Այս մտաւոր կեդրոնը աչքի կը մտնէր երաժշտական կրթութեան բարձր մակարդակով։ Այստեղ պատշաճ մակարդակի վրայ դրուած էր նաեւ լեզուներու ուսուցումը։ Դրազարկը միաժամանակ դիւանագէտներ տուած է Կիլիկիոյ հայոց թագաւորութեանը:
|
|
Կոնստանդին Լամբրոնացիի վանահայրութեան շրջանը վանքի բեղուն շրջանն էր։ Ա. Ալպոյաջեանը կը գրէ. Այս ամէնը ցոյց կու տան, թէ Դրազարկի վանքը պարզ մենաստան մը չէր, այլ ուսումնարան մը, որ փայլած է Ժբ. դարէն մինչեւ Ժդ դարուն կէսերը։[45] |
|
Սիսը, որ դարձած էր Կիլիկիոյ հայկական պետութեան մայրաքաղաքը, մտաւոր նշանաւոր կեդրոն էր։ Այստեղ բուռն զարգացում ապրած են գիտութեան շարք մը ճիւղեր՝փիլիսոփայութիւնը, դպրութիւնը, աստուածաբանութիւնը, տրամաբանութիւնը, ճարտասանութիւնը, քերականութիւնը, երաժշտութիւնը, երկրաչափութիւնը, գրչութեան արուեստը, մանրանկարչութիւնը եւայլն։ Սիսի մէջ հիմնուած է համալսարան, ուր դասախօսութիւններ կարդացած են ժամանակի նշանաւոր գիտնականներ ու ուսուցչապետերը։ Համալսարանէն զատ՝ այստեղ եղած է նաեւ վարժարան։ Յակոբ կաթողիկոսը, որ կրթութեան ջատագով էր, կը հրաւիրէր Յովհաննէս Երզնկացին (Պլուզ), որ քերականութիւն կը սորվէր։ Սիսի համալսարանին մէջ մեծ էր նշանաւոր փիլիսոփայ Վահրամ Րաբունիի գիտամանկավարժական վաստակը։ Լեւոն Ա. Մեծագործը, անոր գործը շարունակող Հեթում Ա. թագաւորը հոգ կը տանէին Սիսի գիտաուսումնական կեդրոնի նկատմամբ[46]:
Դպրեվանք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հռոմկլա սահմանային բերդ-ամրոցին մէջ, երբ ան դարձաւ հայրապետական աթոռանիստ, ստեղծուեցաւ Դպրեվանք, ուր ուսումնամանկավարժական բեղումնաւոր աշխատանք կը կատարէին Գրիգոր Գ. Պահլաւունի փոքր վկայասէր հայրապետը եւ անոր փոխարինող Ներսէս Շնորհալին: Կարճ ժամանակի մէջ անոնք Դպրեվանքը կը դարձնեն գիրի ու գրականութեան, մշակոյթի նշանաւոր կեդրոն։ Այս դպրոցը գոյատեւեց մինչեւ 1292 թուականը, մինչեւ Հռոմկլայի գրաւումը եւ հայրապետական աթոռը Սիս փոխադրելը[47]:
Սկեւռայի վանք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]ԺԲ. դարուն Սկեւռայի վանքին մէջ գործած է նշանաւոր ուսումնարան, ուր Ներսէս Լամբրոնացիի մօտ մատենագիտական հմտութեամբ աչք մտած է անոր աշակերտ Խաչատուրը։ Աւելի ուշ այստեղ անուն հասած էր Մխիթար Սկեւռացին, ինչպէս եւ Գէորգ Սկեւռացին, որ նախապէս իր պատրաստութիւնը ստացած էր Բջնիի մէջ, ապա զանազան վանքեր շրջելէ ետք եկած էր Սկեւռայի վանքը։ Ուսումնարանին մէջ կը գործէր ուսուցիչներու եւ աշակերտներու ամբողջ խումբ մը[48]:
Սեւ լեռներուն մէջ ուսումնական կեդրոններ եղած են Պառլահոնի, Արեգի, Ուլինի, Մարաշի, Ընկուզուտումի, Շափիրի մէջ։ Շուղրի ուսումնագիտական միջավայրին մէջ կրթութիւն ստացած են Ներսէս Շնորհալին, Գրիգորիսը եւ ուրիշներ։ Այստեղի վարդապետարանը լաւ համբաւ ունէր[49]:
Կիլիկիոյ ուսումնագիտական կեդրոններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կիլիկիոյ մէջ ուսումնագիտական կեդրոններուն յատուկ եղած է լեզուներու ուսուցման բարձր մակարդակը, քանի որ աշխարհագրական դիրքը, ծովային առեւտուրը օտար լեզուներու իմացութեան անհրաժեշտ պահանջ կ՝առաջադրէ։ Կիլիկիոյ մէջ թագաւորները, անգամ թագուհիները մեծապէս աջակցած ու հովանաւորած են ուսումնագիտական ձեռնարկումները։ Մլեհ իշխանը հիմնադրած է Մեծքար ուսումնագիտական կեդրոնը, որուն հետագայ հովանաւորը եղած է Լեւոն Բ. թագաւորը: Այս բնագաւառին աջակցած ու հովանաւորած են Հեթում Ա. թագաւորը եւ անոր կինը՝ Զապէլ թագուհին։ Հեթում Ա.ի պատուէրով Վարդան Արեւելցին գրած է «Յաղագս մեկնութեան քերականի» երկը։ Զապէլ թագուհիի հովանաւորութեան մասին կը վկայէ Վահրամ Րաբունին։
Լեւոն Գ. թագաւորը եղած է ուսման եւ գիտութեան հովանաւոր։ Այդ պատճառով ժամանակակիցները անոր «Գրասէր» պատուանուն տուած են։ Սկզբնաղբիւրները կը վկայեն, որ ան կազմակերպած է բազմաթիւ բնագիրներ ժողվելու եւ թարգմանելու գործը։ Ան գրչագրեր պատուիրած եւ նուիրած է ոչ միայն Կիլիկիոյ, այլեւ Հայաստանի ուսումնագիտական կեդրոններուն:
Կիլիկիոյ հայկական պետութեան առանց ցնցումներու գոյատեւումը մեծ պատուար էր Հայաստանի, անոր մտաւոր կեանքի պահպանման ու զարգացման համար։ Սերտ համագործակցութիւն գոյութիւն ունէր մշակոյթի գրեթէ բոլոր բնագաւառներուն մէջ, այդ թիւին`կրթութեան ոլորտի մէջ: Հայրենի երկրին մէջ ստեղծագործական աշխատանքի դժուարութիւններու կամ անհնարին ըլլալու պարագային նուիրեալները կ՝անցնէին Կիլիկիա, այնտեղ ապաստան ու նպաստաւոր պայմաններ կը գտնէին: Արեւմուտք կը մեկնէին նաեւ բիւզանդական մշակութային ձեռքբերումներուն հաղորդակից ըլլալու նպատակով: Կը կատարուէր նաեւ հակառակը. այստեղէն՝ համագործակցելու, մասնագիտանալու կամ տարբեր այլ առիթներով կ՝այցելէին մայր հայրենիք:
Միջնադարեան համալսարաններու կամ բարձրագոյն դպրոցներուն մէջ կ'աշխատէին, կ՝ուսուցանէին ժամանակի նշանաւոր փիլիսոփաներ, աստուածաբաններ, մատենագիրներ, պատմաբաններ, բնական գիտութեան ներկայացուցիչներ: Անոնք խոր ու բազմակողմանի գիտելիքներ կու տային իրենց սաներուն: Այդ դպրոցները միաժամանակ թէ ուսումնական, եւ թէ գիտական կեդրոններ էին, եռեակ ու քառեակ ծրագիրներով բազմաթիւ մասնագիտութիւններով ուսուցանելու հետ մէկտեղ գիտական գործունէութեամբ կը զբաղէին: Ձեռագիրներ կ՝ուսումնասիրէին, կ՝արտագրէին, սակաւ դէպքերուն մէջ կը ստեղծէին, այլ խօսքով` մատենագիտութեամբ կը զբաղէին։ Անթիկ հեղինակներու գործերէն կը թարգմանէին, կ՝արտագրէին, կը բազմացնէին եւ կը տարածէին։ Այդ ամէնը կը կատարուէր դժուարին, յաճախ շատ ծանր ու անապահով վիճակին, օտարէն եկող վտանգի մշտական սպառնալիքի պայմաններուն մէջ։ Ձեռագրերէն մէկուն յիշատակարանին մէջ գրուած է.
|
|
Ես Մխիթար գրիչ սորա
թուղթս անկոկ ու գրիչ չկայ Եւուրքս ցուրտ ու պարզկայ Զարդաինս բարձր ու կրակ չկայ Դոներս չոր ու սպաս չկայ, Եւ այս Գլաձորն ո՞վ գիտենայ Ես յոյժ նեղած ու ճար չկայ Գիրքս յերկար ու եզր չկայ Եւ ես պանդուխտ ու վեղար չկայ [50][51] |
|
Եւրոպայի ուսումնագիտական հաստատութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Եւրոպայի մէջ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնները երեւան կու գային միեւնոյն ժամանակաշրջանին՝ 11–12-րդ դարերուն։ Անոնք կ՝օգտուէին ինքնավարութենէն, թէպէտ ձեւականօրէն կը գտնուէին Հռոմի պապի ընդհանուր վերահսկողութեան ներքեւ։ Այստեղ եւս ուսման գործընթացի հիմքին մէջ ինկած է «եօթ ազատ արուեստները»: Մեծ նշանակութիւն կը տրուի անթիկ հեղինակներու երկերու մեկնաբանմանը, օգտագործմանը։ «Եօթ ազատ արուեստներու» վրայ կը կարեւորուէին երեք մասնագիտութիւններ, որոնք կեդրոնացած էին երեք նշանաւոր համալսարաններուն մէջ. իրաւագիտութիւնը՝ Պոլոնիայի մէջ, աստուածաբանութիւնը Փարիզի մէջ, բժշկութիւնը` Սալերնոյի մէջ[52]: Ինչպէս Եւրոպայի մէջ, այնպէս ալ Հայաստանի մէջ զարգացած միջնադարուն երեւան եկաւ գիտնականներու ամբողջ սերունդ մը, որուն վիճակուած էր նոր մակարդակի բարձրացնել կրթութիւնը։ Եւրոպական երկրներուն մէջ, այդ թիւին մէջ եւ յատկապէս Բիւզանդիոյ բարձրագոյն դպրոցներուն մէջ կը դասախօսէին երկրի նշանաւոր գիտնականները։ Նոյնը կը կատարուէր նաեւ Հայաստանի մէջ։ Բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնները, համալսարանները կը ստեղծուէին հասարակութեան զարգացման որոշակի աստիճանին մէջ, հասուն կամ զարգացած միջնադարուն։ Այդ դարաշրջանին կրթութեան ոլորտում կ՝ուժեղանայ աշխարհականացման միտումը։ Քառեակ ծրագրով կ՝ուսուցուէր թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն, աստղաբաշխութիւն եւ երաժշտութիւն, այսինքն՝ աշխարհիկ առարկաներ։ Այսպիսով՝ կրթութեան ոլորտը կ՝առաջդիմէր դարաշրջանի առաջադրած պահանջներու ոգով։ Հայաստանի մէջ ան կ՝ընթանար եւրոպական երկրներու ուսումնական գործընթացին համահունչ։ Եւրոպական երկրներու հետ կար էական մը, վճռորոշ տարբերութիւն։ Կրթական կեդրոնները այնտեղ կ՝առաջանային երկրի խաղաղ, նպաստաւոր պայմաններուն մէջ։ Պետութիւնը կ՝աջակցէր, դիւրին կը դարձնէր անոնց գործունէութիւնը։ Եւրոպական պետութիւններէն Հայաստանի հարեւան Բիւզանդիոյ մէջ, անոր մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսոյ մէջ բարձրագոյն դպրոց կամ համալսարաններ կը բացուին աւելի վաղ՝ Թ. դարուն: Նման կրթօճախներ պետութիւնը, որոնց մէկ մասի հիմնական նպատակը պետական կազմի համար պաշտօնեաներ պատրաստելն էր[53]: Ժ. բարձրագոյն հաստատութիւններն կը մեկնէր դասախօսներուն. կայսրը աշխատավարձ կը վճարէր, իսկ ուսանողներուն նիւթական օգնութիւն ցոյց կու տային[53]: Կոստանդնուպոլսոյ մէջ ԺԱ. դարուն կը գործէր համալսարան, որ աշխարհիկ կրթութեան կեդրոն էր եւ, որ գոյատեւեց մինչեւ 1204 թուականը՝ մինչեւ խաչակիրներու կողմէն Բիւզանդիոյ մայրաքաղաքի գրաւումը։ Համալսարանը ունէր երկու ուղղութիւն կամ միանգամայն ինքնուրոյն գործող երկու դպրոց կամ հիմնարկ՝ իրաւունքի եւ փիլիսոփայութեան։ Այդ ուղղութիւններու տնօրէնները կ՝օգտուէին լայն արտօնութիւններէն՝ բարձր վարձատրութիւն կը ստանար եւ իրենց պաշտօնը կը վարէր ցմահ[54][55]:
Հայաստանի մէջ իրավիճակը միանգամայն այլ էր։ Բագրատունեաց պետութեան անկումէն, ԺԱ. դարու կէսերէն սկսած ոչ միայն ազգային պետութիւն չկար, այլեւ երկրին մէջ կ'իշխէին սելճուք-թուրքերը, մոնկոլները, որոնք անխնայ կ'աւերէին, կ'ոչնչացնէին նաեւ գիտակրթական կեդրոնները։ Բարձրագոյն դպրոցները Հայաստանի մէջ հիմնականին ստեղծուեցան եւ գոյատեւեցին հենց դժուարին այդ ժամանակաշրջանին՝ ԺԲ.-ԺԴ. դարերուն։ Նման դժուար իրավիճակի մէջ վարդապետարաններու ստեղծումը եւ ամէն տեսակ դժուարութիւններ յաղթահարելու գնով անոնց պահպանումը աւելի քան բարձր արժեւորման կարիք ունի։
|
|
Սովորական կարծիք է, որ Բագրատունեաց անկումէն ետք հայ կեանքը կը գահախիժի եւ կը մտնէ խաւար շրջան մը, գրեթէ կանգ կ՝արնէ դարեր շարունակ կաշկանդուած իր գործունէութեան մէջ շնորհիւ իր շուրջը բռնացող օտարոտի կարգերուն: Սակայն, հակառակ այդ ծանր կացութեան, որ ստեղծուած էր Հայաստանի եւ ամբողջ Առաջաւոր Ասիոյ մէջ հեռու խուժած են նոր ու բարբարոս ժողովուրդներու հեղեղումով, անուրանալի է, որ հայ կեանքը չէ մահացած: Հայ հեզ աշխատասիրութիւնը, շինարար ոգին եւ արթուն միտքը շարունակած են փայլփլել զանազան կեդրոններուն մէջ, ինչպէս մշտաւառ ճրագներ, եւ յաւէտ կենսունակութեան ապացոյցներ տուած քաղաքակրթական նորանոր ճիգերով եւ ստեղծագործութեամբ:[56] - Ն. Ադոնց
|
|
Հայաստանի մէջ կրթութեան ոլորտին մէջ կատարուող առաջադիմութիւնը կ՝ընթանար ամբողջ երկիրը համակած մշակութային ընդհանուր վերելքի պայմաններուն մէջ։ Այդ վկայութիւն է լուսաւորութեան նկատմամբ ժողովուրդի հակուածութիւնը, անվերապահ մեծ ձգտում ունենալը։ Լուսաւորական առաջընթացքը կ'իրականանար ամբողջ ժողովուրդի եւ ամէն դժուարութեան մը դիմակայողներու անձնազոհ ջանքերու շնորհիւ։
Նշումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Հրաչեայ Թամրազեան իր շարք մը մենագրութիւններուն և յօդուածներուն մէջ ուսումնասիրած է Նարեկայ վանքի գիտական դպրոցին մասին մեզի հասած գրական ժառանգութիւնը:
- ↑ Ա. Նարեկացու «Գիր խոստովանութեան» աշխատանքը յայտնաբերած է Գալուստ Տեր-Մկրտչեանը եւ 1892 թ. հրատարակած է «Արարատ» ամսագրին մէջ, ապա տպագրուած է անոր հայագիտական ուսումնասիրութիուններուն մէջ (Գ. Տէր-Մկրտչեան «Հայագիտական ուսումնասիրություններ», գիրք Ա, Երեւան, 1979, էջ 224–234)
- ↑ Գ. Հովսեփյանի «Հոգևոր կենտրոններ և Գլաձորի բարձր դպրոցը» ուսումնասիրությունը ներկայացվում «Թարգմանչաց-Դուրյան» մրցանակի: Մրցանակի հանձնախումբը աշխատությունը կարծիքի է ուղարկում Նիկողայոս Ադոնցին, որը 1936 թ. դեկտեմբերին տալիս է դրական գրախոսություն: Ն. Ադոնցի կարծիքը տպագրվել է Գ. Հովսեփյանի «Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ» գրքում (էջ 462–466)
- ↑ Լ. Խաչերեանը կը նշէ, որ Վայոց ձորի Աղբերց վանքի մէջ հաստատուած էին քրտերէ հալածուած երիտասարդներ, որոնք եկած էին Մշոյ Գլաձորի վանքէն: Անոնք ալ 1291 թուականին Աղբերց վանքը վերանուանեցին Գլաձորի վանք
- ↑ Լ. Խաչիկեանը պարզած է, որ Գլաձորի համալսարանի ուսանողները ներկայացուցած են աւարտաճառեր: Ան Մ. Մաշտոցի անուան մատենադարանի 631 ձեռագրին մէջ յայտնաբերած է 8–10 էջէ բաղկացած տասէն աւելի աւարտաճառեր, զոր մասնագէտները համարած էին քարոզներ
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Լ. Խաչերեան, Հայագիր դպրութեան ուսումնագիտական կեդրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները եւ համալսարանները Միջնադարեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ մէջ (V– XVI դդ.), Լիզպոն, [[1998]]։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները և համալսարանները Միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում (V– XVI դդ.), Լիզպոն էջ 386–422։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները և համալսարանները Միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում (V– XVI դդ.), Լիզպոն էջ 499–530։
- ↑ Հ. Հ. Թամրազյան, Գրիգոր Նարեկացին և նորպլատոնականությունը, Երեւան էջ 349–350։
- ↑ Հ. Հ. Թամրազյան, Անանիա Նարեկացի, Երեւան էջ 223–244։
- ↑ Հ. Հ. Թամրազյան, Նարեկյան դպրոցը, Երեւան էջ 43–54։
- ↑ Հ. Հ. Թամրազյան, Նարեկյան դպրոցը, Երեւան էջ 96, 104։
- ↑ Հ. Հ. Թամրազյան, Գրիգոր Նարեկացին և Կիլիկիայի բանաստեղծական արվեստի դպրոցը, Երեւան էջ 49։
- ↑ Հ. Հ. Թամրազյան, Գրիգոր Նարեկացին և Կիլիկիայի բանաստեղծական արվեստի դպրոցը, Երեւան էջ 42։
- ↑ Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. III, Երեւան, էջ 314։
- ↑ Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. III, Երեւան, էջ 790–791։
- ↑ Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. III, Երեւան, էջ 315։
- ↑ Գ. Հովսեփյան, Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի ու մշակույթի պատմության, Երուսաղեմ էջ 68–70։
- ↑ Ա․ Ալպոյաջյան, Պատմություն հայ դպրոցի, հ. Ա, Գահիրե, էջ 233-234։
- ↑ Լ. Գ. Խաչերյան, Գլաձորի համալսարանը հայ մանկավարժական մտքի մեջ (XIII– XIV դդ.), Երեւան էջ 19–20։
- ↑ Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 11–12։
- ↑ Գ. կաթողիկոս Հովսեփյան, Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ, Անթիլիաս-Լիբանան էջ 462։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Գլաձորի համալսարանը… էջ 76։
- ↑ Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 12։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Գլաձորի համալսարանը էջ 45։
- ↑ Լ. Խաչերյան. Գլաձորի համալսարանը..., էջ 35
- ↑ Յ. Տաշյան, Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանի Մխիթարյանց, Վիեննա էջ 1039։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Գլաձորի համալսարանը․․․ էջ 56, 58։
- ↑ Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ էջ 133։
- ↑ Ս. Արևշատյան, Մ. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 29։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Գլաձորի համալսարանը․․․ էջ 112։
- ↑ Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք․․․ էջ 284։
- ↑ Ա. Մովսիսյան, Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության (V– XV դարեր), Երեւան էջ 176։
- ↑ Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 41։
- ↑ Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 44-45։
- ↑ Լ. Խաչիկյան, Գլաձորի համալսարանը և նրա սաների ավարտական ատենախոսությունները, հ. 23, էջ 434։
- ↑ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն հայոց (խմբ. Կ. Ա. Օհանջանյան), Երեւան էջ 208։
- ↑ Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք․․․ էջ 295–296։
- ↑ Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 44–45։. նշվ. աշխ., էջ
- ↑ Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան, Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Երեւան էջ 51։
- ↑ Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք․․․ էջ 463։
- ↑ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն հայոց (խմբ. Կ. Ա. Օհանջանյան), Երեւան էջ 217։
- ↑ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն հայոց (խմբ. Կ. Ա. Օհանջանյան), Երեւան էջ 222։
- ↑ Ա․ Ալպոյաճեան, Պատմութիւն հայ դպրոցի, հ. Ա, Գահիրէ, էջ 241-242։
- ↑ Հ. Մանանդյան, Հ. Աճառյան, Հայոց նոր վկաներ, Վաղարշապատ էջ 105։
- ↑ Կոնստանտին Երզնկացի, Տաղեր (խմբ. Արմենուհի Սրապյան), Երեւան էջ 32։
- ↑ Ա. Սրապյան, Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ, Երեւան էջ 26։
- ↑ Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ, Երուսաղեմ էջ 510։
- ↑ Դ. Կարապետ արքեպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյան, Երկերի ժողովածու, Սուրբ Էջմիածին էջ 118։118
- ↑ Ա․ Ալպոյաջյան, Պատմություն հայ դպրոցի, հ. Ա, Գահիրե, էջ 209։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները․․․ էջ 449։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները․․․ էջ 295-298։
- ↑ Ա․ Ալպոյաջյան, Պատմություն հայ դպրոցի, հ. Ա, Գահիրե, էջ 208-210։
- ↑ Լ. Խաչերյան, Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները․․․ էջ 354-361։
- ↑ Ղ. Ալիշան, Սիսական էջ 135։
- ↑ Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք․․․ էջ 266։
- ↑ История всемирной литературы, հ. 2, Մոսկուա, էջ 501։
- ↑ 53,0 53,1 История Византии, հ. 2, Մոսկուա, էջ 355։
- ↑ А. П. Каждан, Византийская культура, Մոսկուա էջ 65։
- ↑ З. В. Удальцова, Византийская культура, Մոսկուա էջ 129։
- ↑ Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք… էջ 462։