Ղասախիստան

Ղասախիստան
Ղազախստանի դրոշ? Զինանշանը


Կը ներառնէ Ասթանա, Ալմաթի?, Աքմոլայի մարզ?, Ակտոբեի շրջան?, Ալմաթի շրջան?, Արիտաու մարզ?, Արևելաղազախական շրջան?, Ժամբիլսկայա շրջան?, Կարագանդայի մարզ?, Կոստանայ շրջան?, Կզըլ-Օրդայի մարզ?, Mangystau Region?, Հյուսիս-Ղազախստանյան մարզ?, Պավլոդարի մարզ?, Արևմտյան Ղազախստանի մարզ?, Հարավ-Ղազախստանյան մարզ?, Շիմքենթ եւ Բայկոնուր (քաղաք)?
Պետական լեզու ղազախերեն?[1][2][3] եւ ռուսերէն[4][5]
Մայրաքաղաք Աստանա
Օրէնսդիր մարմին Ղազախստանի Հանրապետության խորհրդարան?
Երկրի ղեկավար Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաև?
Կառավարութեան ղեկավար Ալիխան Սմաիլով?
Ազգաբնակչութիւն 17,948,700 (2006)
Խտութիւն 5.4 մարդ/կմ²
Օրհներգ Menıñ Qazaqstanym?
Կարգախօս El meu Kazakhstan եւ Менің Қазақстаным
Հիմնադրուած է 1991[6] թ.
Արժոյթ ղազախական տենգէ
Ժամային համակարգ UTC+5?
Հեռաձայնային համակարգ +7[7]
Համացանցի յղում .kz? եւ .қаз?[8]
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ 0,811[9]
Lua–ի սխալ՝ expandTemplate: template "ref-kk" does not exist։

Ղազախիստանը[10] (

    Ուիքիփետիայի՝ ազատ հանրագիտարանի կողմէն
Առաջարկուած է ջնջել այս յօդուածը։

Ուիքիփետիայի մէկ կամ քանի մը մասնակիցներ առաջարկած են ջնջել ։ Մանրամասնութիւններուն ծանօթանալու, ինչպէս նաեւ Ձեր կարծիքը յայտնելու համար այցելեցէք Ջնջման ներկայացուած յօդուածների քննարկման էջը։
Ուշադրութիւն, այս կաղապարը պէտք չէ հեռացնել նախքան վերոյիշեալ քննարկման էջին մէջ համաձայնութեան հասնիլը։ Եթէ համաձայն չէք առաջարկուած ջնջումին, կրնաք քննարկման ընթացքին սրբագրել եւ բարեփոխել այս յօդուածը, այսպիսով նպաստելով անոր պահպանման։


  1. ՎԵՐԱՀՂՈՒՄ Կաղապար:Lang-kk [qɑzɑqˈstɑn]) Եւրասիական պետութիւն է։ Նախկինին միշտ, Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան յաղթանակէն ետք (1917 թ), մինչեւ 1936 թ, Ղազախիստանը եղած է Ռուսաստանի Սովետական դաշնակից Սոցիալիստական Հանրապետութեան կազմին մէջ որպէս ինքնավար հանրապետութիւն: Հետագային, մինչեւ անկախացումը (1991 թ) ունեցած է ԽՍՀՄ միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ եւ միւս 14 հանրապետութիւններու հետ միասին ուղղակիօրէն ենթարկուած է միութենական կեդրոնական կառավարութեան։ Այդ ընթացքին մայրաքաղաքը եղած է Ալմա Աթան, անկախացումէն ետք տեղափոխուած է Աստանա:

Ղազախստանը ընդարձակ, բերրի հողերով ծածկված տափաստանների, ինչպես նաեւ անջուր անապատների երկիր է։ Նրա ընդերքում հայտնաբերված են մարդկությանը յայտնի գրեթէ բոլոր օգտակար հանածոները։
Ղազախիստանի բնորոշ է տարածքի իւրացուածութեան ցած մակարդակը, նոսր բնակեցվածութիւնը, ան Կեդրոնական Ասիոյ՝ տարածքով ամենամեծ պետութիւնն է[11]: Ներկայիս տնտեսական զարգացման գլխաւոր ուղղուածութիւնը հումքային բնոյթէն կը հրաժարի, մշակող ճիւղերու զարգացման խրախուսումը, արուեստագիտական0 յաղթահարումը եւ ժամանակակից ենթակառուցուածքներու ստեղծումը։

Զարգացման գլխաւոր նախադրեալները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ղազախիստանը դասական հարթավայրային երկիր է, թոյլ ծածանող մակերեւոյթով։ Միայն հարաւարեւելեան սահմաններու երկայնքով է, որ կը ձգուին մինչեւ 5000 մ բարձրութեան լեռներ։ Մանղշլաղ թերակղզիի մակերեւոյթը համաշխարհային ովկիանոսի մակարդակէն ցած է։

Կլիմա[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կլիման ցամաքային է, միջին յուլիսի ջերմաստիճանը +19 °C +26 °C է, յունուարին՝ -4 °C - 19 °C: Մթնոլորտային տեղումները 200-400մմ է։

Ջրային ցանց[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գետային ցանցը ցանցառ է, համեմատաբար խիտ է հիւսիսը եւ արեւելքը։ Ամենամեծ գետը Իրտիշն է, որ նաւարկելի է։ Սիրդարեան եւ Նարին գետերը համեմատաբար սակաւաջուր են եւ կ՛օգտագործուին ոռոգման համար, ամրան ցած հոսանքին մէջ մինչեւ Արալի ծովը հասնիլը յաճախ կը ցամաքի։ Ամենամէծ լիճը Բալխաշն է։ Լանդշաֆտները կը հեռդափոխեն հիւսիսէն հարաւ՝ անտառատափաստաններէն մինչեւ կիսաանապատներն ու անապատները։ Միջին եւ հարաւային գոտիի շատ շրջաններուն մէջ ձյան շերտի փոքր հաստութիւնը հնարաւորութիւն կու տայ նոյնիսկ ձմրան անոնք կ՛օգտագործեն որպէս արոտավայրեր։ Հարաւային շրջաններուն մէջ գիւղատնտեսութիւնը կարիք ունի արհեստական ոռոգման։

Բնակչութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ղազախիստանը բազմազգ պետութիւն է։ Բնակչութեան 1/3-էն քիչ աւելի ղազախներ, 30%-ը ռուսեր, 3,7%-ը՝ ուքրաինացիներ, մնացածը ուզպէկներ, գերմանացիներ, թաթարներ եւ տասնեակ այլ ազգերու ներկայացուցիչներ։ Այժմ հետխորհրդային տարիներուն կի փոխուի բնակվութեան ազգային կազմը։ Երկիրներէն կը հեռանայ ռուսախոս բնակչութիւնը (ռուսներ,ուքրաինացիներ,գերմանացիներ)՝ հիմնականին որակեալ աշխատոյժը։

Ղազախիստանի բնակչութեան ցուցակը
Ազգեր 1989[12]-ի տուեալներով 1999-ին տուեալներով 2009-ի տուեալներով 2011-ի տուեալներով 2013[13] թուականի տուալներով
Ամբողջ բնակչութիւնը 16 600 14 955 16 005 16 442 17 099
ղազախներ 6 536 7 971 10 099 10 527 11 174
ռուսեր 6 228 4 490 3 797 3 753 3 712
ուզպէկներ 332 370 457 481 514
ուքրանացիներ 896 549 333 321 310
ույգուրներ 185 210 223 233 245
թաթարներ 328 249 203 204 205
գերմանացիներ 958 356 178 180 183

Ամենամեծ քաղաքներն են Ալմա Աթան, Պավլոդարը, Կարագանդան, նոր մայրաքաղաք Աստանան: Յայտնի է նաեւ Բայկանուրը, որ եղած է ԽՍՀՄ ամենամեծ տիեզերանաւակայաններէն մէկը(կը գործէ նաեւ այժմ)։ Այստեղէն արձակուած է աշխարհի առաջին արհեստական արբանեակը, տիեզերք թռած է Յու.Գագարինը: Առաւել խտաբնակ են Կարագանդայի եւ Ալմա Աթայի մարզերը, բնակած են արեւմտեան Կասպից ծովուն հարող, ինչպէս նաեւ կեդրոնական շրջանները։

Քաղաքի անունը Մարզ Բնակչութիւն Քաղաքի անունը Մարզ Բնակչութիւն
1 Ալմաթա 1 507 737 12 Կիզիլորդա Կիզիլորդայի մարզ 213 165
2 Աստանա 814 401 13 Պետրոպավլովսկ Հիւսիս-Ղազախստանեան մարզ 207 402
3 Շիմկենտ Հարաւ-Ղազախիստանեան մարզ 683 273 14 Ատիրաու Ատիրաուսկայի մարզ 196 494
4 Կարագանդա Կարագանդայի մարզ 484 596 15 Ակտաու Մանգիստաուի մարզ 181 526
5 Ակտոբե Ակտյուբինայի մարզ 377 520 16 Տեմիրտաու Կարագանդայի մարզ 175 632
6 Տարազ Ժամբիլի մարզ 351 476 17 Թուրքեստան Հարաւ-Ղազախստանեան մարզ 155 549
7 Պավլոդար Պավլոդարի մարզ 329 901 18 Կոկչետավ Աքմոլայի մարզ 140 846
8 Ուստ-Կամենոգորսկ Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ 314 014 19 Տալդիկորգան Ալմաթայի մարզ 135 217
9 Սեմեյ Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ 312 065 20 Էկիբաստուզ Պավլոդարի մարզ 130 903
10 Ուրալսկ Արեւմտա-Ղազախիստանեան մարզ 227 385 21 Ռուդնիյ Կոստանայի մարզ 114 170
11 Կոստանայ Կոստանայի մարզ 221 970 22 Ժանաոզեն Մանգիստաուի մարզ 106 221

Վարչական բաժանում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ղազախիստանի վարչական բաժանումը

Ղազախիստանը ունիտար պետութիւն է։ Ղազախիստանի կազմի մէջ կը մտնեն 14 մարզեր, 86 քաղաքներ, 168 շրջաններ եւ 174 գիւղեր:

Մարզ/Քաղաք Վարչական կեդրոն Տարածք (քմ2) Բնակչութիւն (01.10.2013) Խտութիւն (մարդ/քմ2)
1 Ալմաթա 451 1 494 590 3313,95
2 Աստանա[14] 710 804 474 1133,06
3 Բայկանուր 57 38 970 683,68
4 Աքմոլայի մարզ Կոկչետավ 146 219 735 232 5,03
5 Ակտյուբինայի մարզ Ակտոբե 300 629 805 117 2,68
6 Ալմաթայի մարզ Տալդիկորգան 223 911 1 977 324 8,83
7 Ատիրաուսկայի մարզ Ատիրաու 118 631 564 936 4,76
8 Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ Ուստ-Կամենոգորսկ 283 226 1 394 382 4,92
9 Ժամբիլի մարզ Տարազ 144 264 1 081 907 7,50
10 Արեւմտա-Ղազախիստանեան մարզ Ուրալսկ 151 339 151 339 4,11
11 Կարագանդայի մարզ Կարագանդա 427 982 1 367 512 3,20
12 Կոստանայի մարզ Կոստանայ 196 001 880 775 4,49
13 Կիզիլորդինի մարզ Կիզիլորդա 226 019 737 122 3,26
14 Մանգիստաուի մարզ Ակտաու 165 642 582 361 3,52
15 Պավլոդարի մարզ Պավլոդար 124 755 752 057 6,03
16 Հիւսիս-Ղազախիստանեան մարզ Պետրոպավլովսկ 97 993 576 748 5,89
17 Հարաւ-Ղազախիստանեան մարզ Շիմկենտ 117 249 2 721 676 23,21
Ամբողջը 2 724 902 17 098 546 6,27

Ղազախիստանի Հայերը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ղազախիստանի հայերը բնակչութիւն հաստատած հիմնականին խորհրդայնացումէն ետք։ Հաստատուած են քաղաքներուն մէջ եւ գրաւած են արդիւնաբերութեան եւ շինարարութեան բնագաւառներուն մէջ։ Եղած են նաեւ ղեկավար աշխատանքներու մէջ։ 30-ական թուականներուն Ղազախական ԽՍՀ համայնավար խնամակալ առաջին քարտուղարի՝ հանրապետութեան մէջ ամենաբարձր պաշտօնը գրաւած է հայ ազգի Լեւոն Միրզոեանը։ 1940-ական թուականներուն հայերու թիւը բարձրացաւ ի հաշիւ հայաստանէն, վրաստանէն, ղրիմէն աքսորուածներու։ 1980-ի վերջը հայերու մէկ մասը հեռացած էր Ղազախիստանէն, իսկ 1990-էն սկսած հայերու արտագաղթը աշխուժացաւ: Հիմա Ղազախիստանի մէջ կ՛ապրի 25000 հայ:

Տնտեսութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ղազախիստանը ունի հզօր տնտեսական ներուժ։ Հետ խորհրդային տարիներու տնտեսական անկմանը փոխարինած է դանդաղ բայց կայուն աճը։ Կը նկատուի արտասահմանեան գլխաւոր ներհոսք։ Հիմնական ներդրողները եւրոպական եւ ճաբոնական ընկերութիւններն են։ Տնտեսութեան առաջատար ճիւղը արդիւնաբերութիւնն է, որ կու տայ համախառն ներքին արդիւնքի գրեթէ 40%-ը։ Զարգացած են լեռնահանքային, կիզանիւթ, մետաղաձուլական, մեքենաշինական, քիմիական, սնունդի ճիւղերը։

Կիզանիւթի ճիւղ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կիւանիւթի ճիւղին մէջ առաջատարը քարածխի հանիւթն է։ Գլխաւոր հանքավայրերն են Կարագանդան եւ Էքիբաստուզը։ Մանղշլաղ եւ Բուզոնչի թերակղզիներուն մէջ կ՛արդիւնահանեն նաւթ եւ վառող կազ, որոնք խողովակաշարերով կ՛ուղարկուին երկրի արդիւաբերական կեդրոններ եւ արտասահման։


Սեւ մետաղաձուլութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սեւ մետաղաձուլութեան զարգացումը տեղի կ՛ունենայ սեփական հումքի եւ վառելիքի հիմնքի վրայ։ Ամենամեծ ձեռնարկութիւնը Կարագանդայի հարեւանութեամբ գտնուող Տեմիրթաուի մետաղաձուլական գործատուն է։ Զարգացած է նաեւ պղնձաձուլութիւնը, կապարի, ցինկի, ազնիւ եւ հազուագիւտ մետաղներու ձուլումը։

Քիմիական արդյունաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Քիմիական արդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւնները կ՛աշխատին նաւթ, ֆոսֆորիտներու, սեւ եւ գունաւոր մետաղաձուլութեան թափոններու հիմքի վրայ։ Կ՛արտադրեն նաւթամթերքներ, ֆոսֆորական պարարտանիւթեր, թթուներ, դեղորայք։

Մեքենաշինութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մեքենաշինութիւնը արդիւնաբերութեան ամենաարագ զարգացող ճիւղերէն է։ Կ՛արտադրեն մեքենաներ եւ սարքաւորումներ լեռնահանքային ու մետաղաձուլական ձեռնրկութիւններու համար, քարաշաններ, գիւղատնտեսական այլ մեքենաներ։

Թեթեւ արդիւնաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թեթեւ արդիւնաբերութեան կարեւոր ճիւղերն են կաշուի, մորթու, կարի, մետաքսի արդիւնաբերութիւնը։ Զարգացած է բամբակեայ գործուածքներու եւ կահոյքի արտադրութիւնը։

Սնունդի արդիւնաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սնունդի արդիւնաբերութեան գլխաւոր ճիւղը միսի արտադրութիւնն է, որուն մեծ կեդրոններն են Պետրոպավլովսկը, Ալմա Աթան։ Կը զբաղին նաեւ բոուսական հումքի վերամշակմամբ։ Շաքարի գործարաններ կան Ալմա Աթայի, Տալդի Կուրգանի մարզերուն մէջ։ Կասպից եւ Արալի ծովերուն մէջ, Բալխաշ լճում կը զբաղին ձկնորսութեամբ։ Ղազախիստանի ընդհանուր առմամբ թոյլ տարածքին մէջ բնակութիւնը ձեւաւորուած են քանի մը արդիւնաբերական շրջաններ եւ հանգոյցներ։

Կեդրոնական շրջան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կեդրոնական շրջանը աչք կը մտնէ ծանր արդիւնաբերութեան ճիւղերով՝ ածխարդիւնաբերութիւն, սեւ եւ գունաւոր մետաղաձուլութիւն, քիմիական արդիւնաբերութիւն։ Մեծ կեդրոններն են Կարագանդան եւ Տեմիրթաուն։

Արեւելեան արդիւնաբերական շրջան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արեւելեան արդիւնաբերական շրջանի գլխաւոր ճիւղերն են մետաղաձուլութիւնը եւ՝ լեկտրաէներգետիկան։ Խոշոր Ուստ-Կամենոգորսկը Պավլոդարը:

Հիւսիսային Ղազախիստան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հիւսիսային Ղազախիստանի մէջ նոյնպէս ձեւաւորուած է բազմաճիւղ արդիւնաբերութիւն։ Կ՛արդիւնահանուին երկաթաքար, որ կ՛արտահանուին Ռուսաստան, Հարաւային Ուրալի մետաղաձուլական գործարաններ։ Քարիւղի հետ առնջուած գործերը զարգացած է բազմաճիւղ մեքենաշինութեան, Կուստանայի մէջ՝ ինքնաշարժի շինութեան մէջ։

Արեւմտեան Ղազախիստան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արեւմտեան Ղազախիստանի մէջ՝ կասպից ծովին հարող շրջաններուն մէջ կը ձեւաւորուին արդիւնաբերական հանգոյցներ նաւթի եւ կազի հանոյթի վերամշակման հիմքի վրայ։ Կ՛արդիւնահանեն նաեւ քրոմիտ, նիկել, կոբալտ, ֆոսֆորիտներ: Ղազախիստանի գիւղատնտեսութեան համախառն ներքին արդիւնքի կէսէն աւելին կու տայ անասնաբուծութեան, որուն համար կերային բազա կը հանդիսանան ատապատային եւ կիսաանապատային գոտիներու ընդարձակ արոտավայրերը։ Գլխաւոր ճյուղը ոչխարաբուծութիւնն է։ Բուսաբուծութեան ոլորտին մէջ գլխաւորը հացահատիկի մշակումն է։ Այդպիսին այն դարձաւ անցեալ դարու 60-ական թուականներէն։ ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետւթիւններու միասնական ջանքերով հիմնադրուեցան բազմաթիւ խոշոր տնտեսութիւններ, որոնք մասնագիտացան ցորենի մշակութեան մէջ։ Հարաւային շրջաններուն մէջ կը մշակեն նաեւ բրինձ, կորեկ, շաքարի ճակնդեղ, բամբակ, արեւածաղիկ, գետնախնձոր։ Ոռոգովի (7,3 միլիոն հեկթար) հողահանդերուն մէջ կը ստանան կայուն բերք։

Փոխադրամիջոց[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Երկաթուղային ցանցի երկարութիւնը կը գերազանցէ 13 հազար քմ-ը, սակայն այդ երկրի հսկայական մակերեսի համար բաւարար չէ։ Երկաթուղիներու ոչ մեծ խտութիւնը կը լռացուի ինքնաշարժի նճամբաներով, որոնց մեծ մասը երկրի տարածքը հատող ինքնաշարժի ճամբաներ են։ Ինքնաշարժի ճամաբաներուն ընդհանուր երկարութիւնը 260 հազար քմ է։

Արտաքին տնտեսական կապերը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ղազախիստանը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման համակարգին մէջ աւելի յայտնի է արտահանումով, քան ներմուծումով։ Արտահանած է նաւթ ու նաւթամթերքներ, մետաղներ, քիմիկատներ, հացահատիկ, անասնապահական մթերքներ։ Կը ներմծէ մեքենաներ ու սարքավորումներ։ Գլխաւոր գործընկերներն են Ռուսաստան,Գերմանիա, Չինաստանը:

Պատկերասրահ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1008034
  2. 7.1 // (unspecified title) — 1995.
  3. https://www.ethnologue.com/language/kaz
  4. 7.2 // (unspecified title) — 1995.
  5. https://www.ethnologue.com/language/rus
  6. https://web.archive.org/web/20010122033300/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/belarus/by_appnc.html
  7. http://countrycode.org/kazakhstan
  8. Домен .қаз делегирован КазахстануCoordination Center for TLD .RU/.РФ, 2012.
  9. Human Development ReportՄիավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
  10. Յովհաննէս Բարսեղեան (2006)։ «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում»։ Տերմինաբանական եւ ուղղագրական տեղեկատու։ Երեւան: 9-րդ հրաշալիք։ էջ 51։ ISBN 99941-56-03-9 
  11. «Ղազախստան, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-04-ին։ արտագրուած է՝ 2016-06-28 
  12. Ղազախստանի ազգային կազմը
  13. Ղազախստանի բնակչությունը ըստ 2013 թվականի տվյալների
  14. Ղազախստանի պառլամենտի գլխավոր կայքը

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կաղապար:ԱՊՀ Կաղապար:Եւրոպական երկրներ Կաղապար:Ասիական երկրներ Կաղապար:Թյուրքական խորհուրդ Կաղապար:Կենտրոնական Ասիայի երկրներ