Օտեսա

Օտեսա
Քաղաք
	Օտեսա
	ուքր.՝ Одеса
Դրօշակ	Զինանշան
Երկիր	Ուքրանիա
Մարզ	Օտեսայի մարզ
Ներքին բաժանում	4 շրջան.Քիեւեան, Մալինովեան, Պրիմորսքի, Սուվորովեան
mayor of Odesa?	Hennadij Truchanov?
Հիմնադրուած է՝	15-րդ դար
Առաջին յիշատակում	1415
Այլ անուանումներ	Հաճիպէյ (մինչեւ 1795)
Տարածութիւն	236,9 քմ²
ԲԾՄ	40±1 մեթր
Բնակչութիւն	1 010 537 մարդ (1 Յունուար 2022)
Խտութիւն	4255.8 մարդ/քմ²
Կը գտնուի ափին	Gulf of Odesa?
Ազգային կազմ	ուքրանացիներ, ռուսեր, պուլկարացիներ, հրեաներ, յույներ, հայեր եւ այլն
Ժամային գօտի	UTC+3։00, UTC+2 եւ Արեւելաեւրոպական ժամ
Հեռախօսային ցուցանիշ	048
Փոստային ցուցանիշ	65000–65480
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	BH եւ НН / 16
Պարգեւներ	Հերոս? Ուկրաինայի հերոս քաղաքներ?
Անուանուած է	Odessos?
Մականուն	Одеса-мама, Одесса-мама, Odesa-Mama, Південна Пальміра, Южная Пальмира եւ Southern Palmira
Պաշտօնական կայքէջ	omr.gov.ua

Օտեսա (ուքր.՝ Одеса), Ուքրանիոյ քաղաքներէն մէկը։ Կը Գտնուի Սեւ ծովու ափին, կը հանդիսանայ Ուքրանիոյ ամէնամեծ նաւահանգիստը^[3]^[4], իսկ բնակչութեան թիւով՝ երրորդ քաղաքը, մայրաքաղաք Քիեւէն ու Խարգովէն ետք։ Անիկա նաեւ Օտեսա շրջանի վարչական կեդրոնն է եւ բազմաէթնիկ մշակութային կեդրոն։ Օտեսան յաճախ կը կոչեն «Սեւ ծովի մարգարիտ», «Հարաւի մայրաքաղաք» (Ռուսական Կայսրութեան եւ Սովետական միութեան ղեկավարման ներքեւ)^[5]^[6]։

Տարեկան միջին ջերմաստիճանը +11,9 °C է, տեղումներու միջին տարեկան քանակը - 456 մմ^[7]։

Հայաստանի մայրաքաղաք՝ Երեւանի քոյր քաղաքներէն է։

Մինչեւ Օտեսայի հիմնադրումը, այդ վայրին մէջ տեղակայուած էր հին յունական բնակավայր։ Վերջերս թաթարական բնակավայր յայտնաբերուած էր այդտեղ, Հաջի Գիրեյի կողմէ (Ղրիմի խան), որու անունով ալ տեղը կոչուած է Հաջիպէյ։ Լիթվական Մեծ Դքսութեան( Իշխանութեան) շրջանին, Հաջիպէյը եւ ամբողջ տեղանքը գրաւուեցաւ Օսմաններու կողմէ 1592 թուականին եւ մնաց անոնց կազմին մէջ մինչեւ 1792 թուական՝ Ռուս-թրքական պատերազմին՝ կայսրութեան յաղթանակը։

1794 թուականին Ռուսաստանի կայսրուհի՝ Եկատերինա Մեծի հրամանագրով հիմնադրուեցաւ Օտեսա քաղաքը։ 1819-1858 թուականներուն Օտեսան ազատ նաւահանգիստ էր։ Սովետական միութեան շրջանին անիկա ամէնակարեւոր առեւտրական նաւահանգիստն էր եւ Սովետական Միութեան ռազմական խարիսխը։ 2000 թուականի Յունուար 1-ին Քարանթին Փիերի կողմէ Օտեսայի առեւտրային ծովային նաւահանգիստը հռչակուեցաւ որպէս ազատ նաւահանգիստ եւ ազատ տնտեսական տիրոյթ 25 տարի շարունակ։

19-րդ դարուն Օտեսան Ցարական Ռուսաստանի չորրորդ ամէնամեծ քաղաքն էր՝ Մոսկուայէն, Սանկտ Փեթերսպուրկէն եւ Վարշավայէն յետոյ^[8]։ Անոր պատմական ճարտարապետութիւնն ունի աւելի շատ միջերկրական ոճ, քան՝ ռուսական, ոգեշնչուելով ֆրանսական եւ իտալական ոճերէն։ Որոշ շէնքեր կառուցուած են տարբեր ոճերով, ներառելով որոշակի տարրեր մոդեռնիզմէն, Վերածնունդէն եւ կլասիցիզմէն^[9]։

Օտեսան տաք ջուրով լի նաւահանգիստ է։ Օտեսա քաղաքը կը հիւրընկալուի ե՛ւ Օտեսա նաւահանգիստի եւ Յուժնիյ նաւահանգիստի կողմէ, (կարեւոր նավթային գործարան տեղակայուած՝ քաղաքի մերձակայքը)։ Միւս նշանակալից նաւահանգիստը՝ Չերնոմորսկը տեղակայուած է նոյն շրջանին մէջ։ Անոնք միասին կը ներկայացնեն խոշոր երթեւեկային հանգոյց՝ միմիանց հետ միանալով երկաթուղիներով։ Օտեսայի նավթային եւ քիմիական գործարանները կապ կը հաստատեն ռուսական եւ եւրոպական ցանցերուն հետ ռազմավարական նավթամուղիներով։

Անուն

Քաղաքը անուանուեցաւ Օտեսա՝ Եկատերինա Մեծի յունական ծրագրով։ Այն այդպէս կոչուած էր հին յունական Օտեսոս քաղաքի պատուին, որ սխալմամբ կը կարծէին, որ այդտեղ տեղակայուած էր։ Չնայած Օտեսան տեղակայուած է հին յունական քաղաքներ՝ Տիրասի եւ Օլբիայի միջեւ, Օտեսսոսն այսօր Պուլկարիոյ քաղաքներէն է, որ կը համարուի Վերնայի նախնին^[10]։ Եկատերինայի քարտուղար՝ Ադրիան Գրիբովսկին իր արձանագրութիւններուն մէջ կը պնդէր, որ քաղաքի անունն իր առաջարկն էր։ Ոմանք կը կասկածէին այդ պնդմանը, միւսները կը յիշատակէին Գրիբովսկին, որպէս ազնիւ եւ համեստ անձնաւորութիւն^[11]։

Վաղ պատմութիւն

Օտեսան կը համարուէր Յունաստանի մէկ մասը ոչ աւելի ուշ, քան՝ մ.թ․ա․ 6-րդ դարու կէսերուն^[12]։ Որոշ գիտնականներ կը կարծեն, որ անիկա առեւտրական բնակավայր էր, յունական քաղաք՝ Հիսրայի մէջ։ Հնագիտական փաստերը կը վկայեն, որ ամէն պարագայի Օտեսայի տարածքը եւ Արեւելեան Միջերկրականը ձեւով մը կապուած էին իրար հետ^[13]։

Միջին դարերուն Օտեսայի յաջողակ իշխաններն այնտեղ բնակեցուցին բազմաթիւ քոչուոր ցեղեր։ Եդեսիոյ ղրիմեան թաթարները 14-րդ դարուն այնտեղ առեւտուրով կը զբաղէին։

Ղրիմի Հաջի Գիրեյ խանի թագաւորութեան ժամանակ, Խանատեն վտանգուած էր Ոսկի Հորդայի եւ թուրք օսմաններու կողմէ, որոնք կը փնտռէին դաշնակիցներ, խանը համաձայնեցաւ տարածքը յանձնել Լիտվային։ Ներկայիս Օտեսա քաղաքի տարածքն այն ժամանակ ամրոց էր, որու անունն էր Խաջիբեյ՝ ի պատիվ Հաջի Գիրեյի։ Անիկա Դիքրա շրջանի մէկ մասը կը կազմէր։ Այնուամենայնիվ, տարածքի մեծ մասը բնակեցուած չէր այս շրջանին։

Խաջիբեյը 1529 թուականէն յետոյ Օսմանեան կայսրութեան ղեկավարման տակ էր, որ կը կոչուէր Յեդիսան եւ կառավարուած էր Օսման Սիլիստրա նահանգին մէջ։ 18-րդ դարու կէսերուն Օսմանները վերակառուցեցին Խաջիբեյ ամրոցը (նաեւ կը կոչուէր Հոկապէյ), որ կը կոչուէր Յենի տունյա (բառացիօրէն «Նոր Աշխարհ»)^[14]։

Բնակչութիւն

Տարի	Բնակչութիւն
2010	1 010 326 մարդ
2011	1 009 145 մարդ
2012	1 008 162 մարդ
2013	1 014 900 մարդ

Տարի	Բնակչութիւն
2014	1 017 000 մարդ
2015	1 016 500 մարդ
2016	1 010 800 մարդ
2017	1 010 783 մարդ	^[15]^[16]

Տարի	Բնակչութիւն
2018	1 011 494 մարդ
2019	1 013 159 մարդ	^[17]^[18]
2020	1 017 699 մարդ	^[19]^[20]
2021	1 015 826 մարդ	^[21]

Տարի	Բնակչութիւն
2022	1 010 537 մարդ	^[2]

Ծանօթագրութիւններ

↑ Труханов офіційно переміг на виборах мера Одеси — The Ukrainian Week, 2020.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5289635"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 State Statistics Service of Ukraine Чисельність наявного населення Українина 1 січня 2022 — Քիեւ: State Statistics Service of Ukraine.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q115154676"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
↑ «Ассоциация портов Украины»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-02-29-ին։ արտագրուած է՝ 2014-08-22
↑ «Статистика порта за первые 3 квартала 2006 г.»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-11-09-ին։ արտագրուած է՝ 2014-08-22
↑ «Who's Behind A String Of Bombings In Ukraine's Black Sea 'Pearl'?»։ NPR։ 2015։ արտագրուած է՝ 2016 թ․ հուլիսի 7
↑ Tell about Ukraine. Odessa Oblast. 24 Kanal (YouTube).
↑ Погода и Климат — Климат Одессы
↑ Herlihy Patricia (1977)։ «The Ethnic Composition of the City of Odessa in the Nineteenth Century» (PDF)։ Harvard Ukrainian Studies 1 (1): 53–78։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008 թ․ մայիսի 29-ին
↑ «Odessa: Architecture and Monuments»։ UKRWorld.Com։ 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մարտի 6-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունիսի 9
↑ Isaac Benjamin H. (1986 թ․ հունվարի 1)։ «The Greek Settlements in Thrace Until the Macedonian Conquest»։ BRILL – via Google Books
↑ "Odesa: Through Cossacks, Khans and Russian Emperors", The Ukrainian Week, 18 November 2014 (retrieved 2 August 2015)
↑ Kalinin Igor։ «Одесские достопримечательности — раскопки греческого поселения»։ odessaguide.net
↑ "The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology," December 1998, Tsetskhladze, Gocha R. (ed.), Franz Steiner Verlag, p. 41, n. 116.
↑ (հայերեն) Օդեսա, 2024-04-06, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%95%D5%A4%D5%A5%D5%BD%D5%A1, վերցված է 2024-09-16
↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2017 року та середня чисельність за 2016 рік
↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2017 року — Київ: Державна служба статистики України.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450515"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року — Київ: Державна служба статистики України, 2019.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q64822125"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
↑ http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm
↑ http://od.ukrstat.gov.ua/arh/demogr/demogr1_12_2019.htm
↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року — Київ: Державна служба статистики України.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450452"></a>
↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2021 року — Київ: Державна служба статистики України.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450340"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>

[[https://tyzhden.ua/trukhanov-ofitsijno-peremih-na-vyborakh-mera-odesy/_Труханов_офіційно_переміг_на_виборах_мера_Одеси]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q5289635|The_Ukrainian_Week]],_2020.</span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5289635"></a></div>-1] Труханов офіційно переміг на виборах мера Одеси — The Ukrainian Week, 2020.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5289635"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q12483_citetype_Q8513"_data-entity-id="Q115154676"><i_class="wef_low_priority_links">[[:d:Q7603543|State_Statistics_Service_of_Ukraine]]</i>_[http://db.ukrcensus.gov.ua/PXWEB2007/ukr/publ_new1/2022/zb_%D0%A1huselnist.pdf_Чисельність_наявного_населення_Українина_1_січня_2022]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Քիեւ|Քիեւ]]:_[[:d:Q7603543|State_Statistics_Service_of_Ukraine]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q115154676"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a></div>-2] 2,0 ^2,1 State Statistics Service of Ukraine Чисельність наявного населення Українина 1 січня 2022 — Քիեւ: State Statistics Service of Ukraine.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q115154676"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>

[3] «Ассоциация портов Украины»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-02-29-ին։ արտագրուած է՝ 2014-08-22

[4] «Статистика порта за первые 3 квартала 2006 г.»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-11-09-ին։ արտագրուած է՝ 2014-08-22

[5] «Who's Behind A String Of Bombings In Ukraine's Black Sea 'Pearl'?»։ NPR։ 2015։ արտագրուած է՝ 2016 թ․ հուլիսի 7

[about_region-6] Tell about Ukraine. Odessa Oblast. 24 Kanal (YouTube).

[7] Погода и Климат — Климат Одессы

[PH-8] Herlihy Patricia (1977)։ «The Ethnic Composition of the City of Odessa in the Nineteenth Century» (PDF)։ Harvard Ukrainian Studies 1 (1): 53–78։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008 թ․ մայիսի 29-ին

[UKRWorld-9] «Odessa: Architecture and Monuments»։ UKRWorld.Com։ 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մարտի 6-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունիսի 9

[10] Isaac Benjamin H. (1986 թ․ հունվարի 1)։ «The Greek Settlements in Thrace Until the Macedonian Conquest»։ BRILL – via Google Books

[11] "Odesa: Through Cossacks, Khans and Russian Emperors", The Ukrainian Week, 18 November 2014 (retrieved 2 August 2015)

[12] Kalinin Igor։ «Одесские достопримечательности — раскопки греческого поселения»։ odessaguide.net

[13] "The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology," December 1998, Tsetskhladze, Gocha R. (ed.), Franz Steiner Verlag, p. 41, n. 116.

[14] (հայերեն) Օդեսա, 2024-04-06, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%95%D5%A4%D5%A5%D5%BD%D5%A1, վերցված է 2024-09-16

[[http://od.ukrstat.gov.ua/arh/demogr/demogr1_01_2017.htm_Чисельність_населення_(за_оцінкою)_на_1_січня_2017_року_та_середня_чисельність_за_2016_рік]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-15] Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2017 року та середня чисельність за 2016 рік

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q12483_citetype_Q8513"_data-entity-id="Q107450515"><i_class="wef_low_priority_links">[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]]</i>_[http://db.ukrcensus.gov.ua/Pxweb2007/ukr/publ_new1/2017/zb_chnn_0117.pdf_Чисельність_наявного_населення_України_на_1_січня_2017_року]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Քիեւ|Київ]]:_[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450515"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a></div>-16] Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2017 року — Київ: Державна служба статистики України.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450515"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q732577"_data-entity-id="Q64822125"><i_class="wef_low_priority_links">[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]]</i>_[https://ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2019/zb/06/zb_chnn2019.pdf_Чисельність_наявного_населення_України_на_1_січня_2019_року]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Քիեւ|Київ]]:_[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]],_2019.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q64822125"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a></div>-17] Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року — Київ: Державна служба статистики України, 2019.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q64822125"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>

[[http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm_http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-18] ttp://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm

[[http://od.ukrstat.gov.ua/arh/demogr/demogr1_12_2019.htm_http://od.ukrstat.gov.ua/arh/demogr/demogr1_12_2019.htm]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-19] ttp://od.ukrstat.gov.ua/arh/demogr/demogr1_12_2019.htm

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q732577_citetype_Q8513"_data-entity-id="Q107450452"><i_class="wef_low_priority_links">[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]]</i>_[https://ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2020/zb/05/zb_chuselnist%2020.pdf_Чисельність_наявного_населення_України_на_1_січня_2020_року]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Քիեւ|Київ]]:_[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450452"></a></div>-20] Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року — Київ: Державна служба статистики України.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450452"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q12483_citetype_Q8513"_data-entity-id="Q107450340"><i_class="wef_low_priority_links">[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]]</i>_[https://ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2021/zb/05/zb_chuselnist%202021.pdf_Чисельність_наявного_населення_України_на_1_січня_2021_року]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Քիեւ|Київ]]:_[[:uk:Державна_служба_статистики_України|Державна_служба_статистики_України]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450340"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a></div>-21] Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2021 року — Київ: Державна служба статистики України.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450340"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]