Թարգմանչաց Շարժում

Մեսրոպ Մաշտոց

Թարգմանչաց շարժում, հայ գիրերու գիւտէն ետք սկզբնաւորուած շարժում, որու նպատակն էր՝ նախ հայերէնի թարգմանել Աստուածաշունչը, հայացնել եկեղեցական ծէսը, ապա հայալեզու քրիստոնէական գրականութիւնը տարածել, հայոց դպրութիւնը սկզբնաւորելու միջոցով նպաստել Հայաստանի հոգեւոր վերածննդեան, կրօնամշակութային, ինչպէս նաեւ գաղափարաքաղաքական անկախութեան հաստատման։

Առաջին փուլ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Տպագրուած առաջին հայերէն Աստուածաշունչէն հատուած մը

Թարգմանչաց շարժման առաջին փուլը կ՛ընդգրկէ Ե. դարու առաջին կէսը, երկրորդ շրջանը կապուած է յունական դպրոցի գործունէութեան հետ (Ե. դարու կէսէն մինչեւ Է. դարու սկիզբ): «Թարգմանիչ» անուանած են հայ գիրերու գիւտի հեղինակ՝ Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Հայոց կաթողիկոս՝ Սահակ Պարթեւի շուրջ հաւաքուած 100 աշակերտները, որոնք անմիջականօրէն աշակերտած են անոնց,ինչպէս նաեւ «կրտսեր թարգմանիչները», հիմնական աշակերտներու աշակերտները։ Թարգմանիչ նշանակած է նաեւ մեկնիչ, մեկնող, Աստուածաշունչի այս կամ այն դրոյթը բացատրող։

Մեսրոպ Մաշտոց

Առաջին թարգմանիչներէն յայտնի են մօտաւորապէս երեսուն անուն, իսկ Տօնացոյց մտած են երեքը՝ Ե. դարու պատմիչ՝ Եղիշէն, Մովսէս Քերթողը եւ Դաւիթ Անյաղթը: Հայ եկեղեցին «սրբոց թարգմանչաց վարդապետացն մերոց» անուան ներքոյ կը տօնէ վեց թարգմանիչներու յիշատակը` Մեսրոպ Մաշտոցի գլխաւորութեամբ։ Այս վեցեակին մէջ են նաեւ Գրիգոր Նարեկացին եւ Ներսէս Շնորհալին: Հայ գիրերու գիւտով (404-406) սկզբնաւորուած թարգմանչաց շարժումը դարերու ընթացքին համալրուած է նորանոր անուններով եւ թարգմանական արժէքաւոր գործերով։ Հայ քրիստոնէական միտքը, մեկնելով Սուրբ Գիրքէն, թարգմանութիւնը համարած է Սուրբ Հոգիի շնորհներէն («մէկուն Հոգիէն տրուած է իմաստութեան խօսք,... միւսին` բժշկումներու շնորհ՝ նոյն Հոգով, ...միւսին՝ լեզուներու թարգմանութեան շնորհէ, Ա Կորնթ. 12.8–10): Մեսրոպ Մաշտոց-Սահակ Պարթեւ-Վռամշապուհ արքայ եռեակին առաջին նպատակը իրականացուցած էր Ս. Գիրքի թարգմանութիւնը։ Սահակ Պարթեւի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի անմիջական առաջնորդութեամբ կատարուած այդ թարգմանութեամբ լուծուած են շարք մը խնդիրներ՝

  • թարգմանչական դպրոցի ստեղծման,
  • հոգեւոր-մշակութային,
  • գաղափարաքաղաքական։
Սահակ Պարթեւ հայրապետ

Թարգմանչական առաջին խումբը՝ յանձինս Մեսրոպ Մաշտոցի, Սահակ Պարթեւի եւ այլոց, թարգմանած է Աստուածաշունչը. Երկրորդը՝ Պաղնացի, Յովհան Եկեղեցացի, Ղեւոնդ Վանանդեցի եւ ուրիշներ իրենց ուսուցիչներուն հետ միասին, փաստօրէն կատարած են Աստուածաշունչի երկրորդ թարգմանութիւնը՝ համեմատութեամբ յունարէն Եօթանասնից թարգմանութեան։ Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութիւնը, որ կը համարուի «թարգմանութիւններու թագուհին, վիթխարի դեր խաղացած է հայերէնը համազգային եկեղեցական եւ գրական լեզուի վերածելու գործին մէջ, նպաստած է ամբողջ Հայաստանի հոգեւոր մշակութային զարթօնքին: Սակայն Աստուածաշունչի բազմաշերտ ու բազմանշանակ գործերը յստակօրէն, ուղիղ դաւանանքով մեկնաբանելու, ինչպէս նաեւ ծայր առած աղանդաւորական շարժումներուն ի պատասխան` Ս.գրային իմաստները անխաթար ու ամբողջական պահելու համար անհրաժեշտ էր նաեւ հայերէնի թարգմանել ամբողջ ուղղադաւան-եկեղեցական ու հայրախօս աստուածաբանական գրականութիւնը։

Առաջին թարգմանութիւններն ու թարգմանիչները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սահակ-մեսրոպեան շրջանին եւ հետագային յունարէնէն եւ ասորերէնէն հայերէնի թարգմանուած են Բարսեղ Կեսարացիի, Յովհան Ոսկեբերանի, Եփրեմ Ասորիի, Աթանաս Ալեքսանդրացիի, Գրիգոր Նազիանզացիի, Կիւրեղ Ալեքսանդրացիի, Գրիգոր Նիւսացիի եւ միւսներու մեկնողական, աստուածաբանական, դաւանական երկերը, ինչպէս նաեւ՝ Արիստիդես Աթենացիի, Հիպպոլիտի, Մեթեդիոս Ոլիմպիացիի, Եպիփան Կիպրացիի եւ այլոց ջատագովական բնոյթի երկերը։ Ե.դարու Առաջին կիսուն կատարուած թարգմանութիւնները կը խմբաւորուին ըստ հետեւեալ բաժիններու.ծիսական երկեր (Խորհրդատետր-պատարագամատոյց, Ժամագիրք եւ այլն),հայրախօսական գրականութիւն՝ (տես Հայրաբանութիւն), վկայաբանութիւն եւ վարքագրութիւն, կանոնական (եկեղեցական ժողովներու եւ սուրբ հայրերու կողմէն գրուած կանոններ ու սահմանումներ), պատմական բնոյթի երկեր։

Դաւիթ Անյաղթ

Հայ գիրերու գիւտէն մինչեւ 440-ական թուականներ թարգմանուած են՝

  • Աստուածաշունչը (405-408 թուականին եւ 430-ական թուականներուն),
  • Խորհրդատետր-պատարագամատոյցներ (թրգմ. յունարէնէն եւ ասորերէնէն),
  • Աթանաս Ալեքսանդրացիի 15 ճառերը (յունարէնէն),
  • Ժամագիրք (յունարէնէն),
  • Յովհան Ոսկեբերանի ճառերը, քարոզները եւ մեկնութիւնները,
  • Կիւրեղ Ալեքսանդրացիի մեկնութիւնները՝ նուիրուած ծննդոց գիրքին եւ Պօղոս առաքեալի թուղթերուն, «ճառ Ս. Երրորդութեան մասին», «նամակներ Նեստորին եւ 12 նզովքները» (յունարէնէն),
  • Եւթաղի «նախաբաններ եւ մեկնութիւններ»-ը՝ նուիրուած Գործք առաքելոցին եւ Պօղոս առաքեալի թուղթերուն (յունարէնէն),
  • Հիերոնիմոսի մեկնութիւնը,
  • Եւսեբիոս Կեսարացիի «եկեղեցական պատմութիւն»-ը (416-420 թուականներուն, յունարէնէն),
  • Եպիփան Կիպրացիի «մարգարէներու վախճանի մասին» (յունարէնէն),
  • Սեբերիանոս (Սեւերիանոս) Գաբաղացիի ճառերը (յունարէնէն),
  • Եւագր Պոնտացիի ճառերն ու մեկնութիւնները (յունարէնէն),
  • Եւսեբիոս Եմեսացիի ճառերը (յունարէնէն),
  • Կիւրեղ Երուսաղէմացիի «կոչումն ընծայութեան»-ը (յունարէնէն),
  • Բարսեղ Կեսարացիի «վեցօրեայ արարչութեան մասին», նաեւ՝ ճառեր, մեկնութիւններ, խրատներ (յունարէնէն),
  • Արիստիդես Աթենացիի «քրիստոնէական հաւատի ջատագովութիւնը» (420–430 թուականին յունարէնէն, ըստ որուն յունարէն բնագիրը չէ պահպանուած),
  • Եւսեբիոս Կեսարացիի «քրոնիկոնը» (430-ական թուականներուն, յունարէնէն, յունարէն բնագիր չէ պահպանուած),
  • Պրոկղ եպիսկոպոսի թուղթերը՝ ուղղուած Սահակ Պարթեւին եւ Մեսրոպ Մաշտոցին (430-ական թուականներուն, յունարէնէն),
  • Ակակիոս Մելիտենացիի երկու թուղթերը (430-ական թուականներ, յունարէնէն),
  • Եփրեմ Ասորիի ճառերը, աղօթքները եւ Սուրբ Գիրքի մասերուն նուիրուած մեկնութիւններ (ասորերէնէն),
  • Սուրբ Թադէոսի եւ սուրբ Սանդուխտի վկայաբանութիւնը (430 թուականին, ասորերէնէն),
  • Մեթոդիոս Օլիմպիացիի «անձնիշխանութեան մասին» երկը (յունարէնէն, յունարէն բնագիրը չէ պահպանուած, երկի զգալի մասը օգտագործուած է Եզնիկ Կողբացիի «Եղծ Աղանդոց»-ին մէջ),՛
  • Եպիփան Կիպրացիի «ընդդէմ աղանդոց» երկը (յունարէնէն, որոշ հատուածներ միայն պահպանուած են Եզնիկ Կողբացիի «Եղծ Աղանդոց»-ին մէջ),
  • Հիպպոլիտոս Բոստրացիի ճառերն ու մեկնութիւնները, «բոլոր աղանդներու հերքում»ն է (430 – 440-ական թուականներ, յունարէնէն, պահպանուած է եզնիկ Կողբացիի «Եղծ Աղանդոցին մէջ),
  • Գրիգոր Սքանչելագործի «Քրիստոսի ծննդեան մասին» (յունարէնէն),
  • Զէնոպ Ամիդացիի ճառը (ասորերէնէն),
  • Այիթալա Եդեսացիի ճառը (ասորերէնէն),
  • Գրիգոր Նազիանզացիի ճառերը (յունարէնէն),
  • Անտիոքի, Գանգրայյի, Լաոդիկէի, Նէոկեսարիայի ժողովներու եւ Նիկիայի տիեզերական ժողովի կանոնները (430–440-ական թուականներ, յունարէնէն):

Ե. դարու առաջին կիսուն թարգմանուած են նաեւ անվաւեր կամ պարականոն ճանչցուած բնագրեր. «Պիղատոսի նամակը Տիբերիոս կայսեր», «Եդեսիա քաղաքի թագաւոր Աբգարի նամակը», «Յակոբի ուղերձը Կոնդրատիոսին», «Քրիստոս Պոնտիոս Պիղատոսի առջեւ», «Առաքեալնեու վարդապետութիւնը» (միայն «Աբգարի նամակը»՝ ասորերէնէն, մնացեալները՝ յունարէնէն)։ Թարգմանուած են նաեւ բազմաթիւ վկայաբանութիւններ եւ վարքագրութիւններ՝ թէ՛ յունարէնէն, եւ թէ՛ ասորերէնէն։ Ամբողջ թարգմանական գրականութիւնը հիմքեր ստացած է հայ ինքնուրոյն՝ մեկնողական, աստուածաբանական-դաւանական, իմաստասիրական, պատմական եւ այլաբնոյթ գրականութեան ստեղծման համար՝ Գրիգոր Ա Լուսաւորիչի (կամ անոր վերագրուող) «Յաճախապատում ճառերը», Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը», Կորիւնի «Վարք Մաշտոցի»-ն, Եզնիկ Կողբացիի «Եղծ Աղանդոցը», Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմությունը» եւ այլ երկեր։ Հայալեզու թարգմանական գրականութիւնը չէզոքանացուցած է յունարէնի եւ ասորերէնի գերիշխանութիւնը, թուլցած յունական եւ ասորական եկեղեցիներու ազդեցութիւնը, իսկ միջնորդաւորուած կերպով՝ նաեւ այդ եկեղեցիներու թիկունքին կանգնած տիրութիւններու գաղափարաքաղաքական նկրտումները։

Թարգմանուած աշխարհիկ գիտական երկերը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կրօնադաւանական երկերէն զատ հայ աստուածաբան-իմաստասիրական միտքը անհրաժեշտաբար անդրադարձած է նաեւ աշխարհիկ գիտական երկերու թարգմանութեան։ Անոր համար անհրաժեշտ էր ընդլայնել գրաբարի բառապաշարը՝ լեզուաոճական եւ գիտական, փիլիոսոփայական եզրաբանութեան հայացման ճամբով։ Այս ասպարէզին մէջ կարեւոր գործ կատարած է յունական դպրոցը (Ե. դարու կէսէն Ը. դարու սկիզբ): Փիլօն Ալեքսանդրացիի երկերու եւ Իրենէոս Լուգդոնացիի (Բ. դար) եւ Տիմոթէոս Կուզի դաւանական գրուածքներու թարգմանութենէն (480-ական թուականներէն) ետք Ալեքսանդրիոյ եւ Աթէնք ուսանած հայ թարգմանիչները, մինչ Արիստոտէլի բուն երկերու թարգմանութեան անցնիլը, կատարել եւ ճանաչողական նշանակութիւն ունեցող՝ Պորփիւրի «ներածութիւն ստորոգութեանց» Արիստոտէլիէ երկի թարգմանութիւնը, որ հիմք ստեղծած է 490-ական թուականներուն թարգմանելու Արիստոտէլի «ստորոգութեանց» եւ «յաղագս մեկնութեան երկեր», այնուհետեւ, 490–500-ական թուականներուն՝ նորպլատոնական Եամբլիխօսին (Եամբլիքոս) վերագրուող «ստորոգութեանց» եւ «յաղագս մեկնութեան» երկերը։ Ապա թարգմանուած են հին մտածողութեան աւանդոյթները պահպանող քրիստոնեայ հեղինակներու (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նիւսացի, Նեմեսիոս Եմեսացի) երկերը։

Յունական դպրոցի թարգմանիչները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անանիա Շիրակացիի արձանը մատենադարանին առջեւ

Յունական դպրոցի թարգմանիչներու (յատկապէս Դաւիթ Անյաղթի ինքնուրոյն եւ թարգմանական երկերու) շնորհիւ Հայաստանի մէջ տարածուած են նորպլատոնականութիւնը եւ նորպլատոնականութեան հայր Պլոտինի երկերը։ Հայ հեղինակներու՝ Պետրոս Սիւնեցիի, Դաւիթ Հարքացիի, Խոսրովիկ Թարգմանիչի, Անանիա Շիրակացիի, Ստեփանոս Սիւնեցիի ինքնուրոյն, ապա թարգմանական Արիստոտէլի «յաղագս աշխարհի եւ «յաղագս առաքինութեան» բնագիրները, «սահմանք փիլիսոփայականք» փիլիսոփայական յօդուածը եւ այլն) երկերուն մէջ զգալի է Արիստոտէլի, Պորփիւրի եւ յատկապէս Դաւիթ Անյաղթի գաղափարներու եւ մտածողութեան որոշակի ազդեցութիւնը։ Հայ աստուածաբան-փիլիսոփայական-թուաբանական միտքի զարգացման առումով արժէքաւոր են նաեւ Անանիա Շիրակացիի (Է. դար)ու երկերը եւ անոր վերագրուող՝ Պապպոս Ալեքսանդրացիի, Պողոս Ալեքսանդրացիի եւ միւսներու աստղաբաշխական ու օդերեւութաբանական երկերու թարգմանութիւնները, Ստեփանոս Սիւնեցիի՝ 712-ին թարգմանած՝ Նեմեսիոս Եմեսացիի «յաղագս բնութէան մարդոյ» եւ Գրիգոր Նիւսացիի «յաղագս մարդոյ կ'ազմութեան» աստուածաբանական, բնափիլիսոփայական, մարդակազմական երկերը, նոյն՝ Ստեփանոս Սիւնեցիի՝ Դաւիթ Հիւպատի աշխատակցութեամբ թարգմանած Դիոնիսիոս Արիոպագացիի «յաղագս երկնային քահանայապետութեան», «յաղագս եկեղեցական քահանայապետութեան», «յաղագս աստուածայնոց անուանց», «յաղագս խորհրդական աստուածաբանութեան» երկերն ու 10 թուղթերը։

Թարգմանչաց շարժման աւանդոյթներու շարունակութիւնը հետագային[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թովմա Աքուինացի

Թարգմանչաց շարժման աւանդոյթները շարունակուած են նաեւ հետագայ դարերուն (Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի), բայց նոր թափ ստացած են յատկապէս ժդ. դարուն, լատին միարարներու եւ անոնց հայ հետեւորդներուն շնորհիւ։ Քռնայի եւ Ծործորի դպրոցներուն մէջ լատիներէնէն թարգմանուած են թովմա Աքուինացիի, Պոնաւենտուրայի, Ժիլպեր Պոռետացիի, Ալպերթ Մեծի, Բարդուղիմէոս Պոլոնիացիի, Պետրոս Արագոնացիի եւ ուրիշներու երկերը։ Թէեւ միարարներու նպատակն էր հիմնաւորել կաթոլիկութեան առաւելութիւնը, սակայն անոնց գործունէութիւնը մեծապէս նպաստած է եւրոպական քրիստոնէական միտքի նուաճումներու իւրացման, որ հմտօրէն իրագործած են Հայ եկեղեցւոյ վարդապետներն ու գաղափարախօսները, հակադրուելով իրենց՝ միարարներուն։ ժէ. դարու, հոգեւոր մշակոյթի աշխուժացման զուգընթաց, վերականգնուած են Թարգմանչաց շարժման աւանդոյթները։ Թարգմանչաց շարժումը առհասարակ, իր սկզբնաւորումէն ի վեր, խթանած է լուսաւորականութեան, կրթութեան, գիտութեան, լեզուաշինութեան եւ նոր գաղափարներու զարգացումը։

Թարգմանչաց շարժման նշանակութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հին հայկական թարգմանութիւններու շնորհիւ պահպանուած են համաշխարհային մշակոյթի եւ գիտութեան բազմաթիւ յուշարձաններ (բնագիրները կորսուած են): Հայ եկեղեցին սահմանած է «Սրբոց Թարգմանչաց» տօնը, որ կը նշուի Բուն Բարեկենդանին նախորդող կիրակիէն առաջ՝ Շաբաթ օրը, կը տօնուի սուրբ Սահակ Պարթեւի յիշատակը, իսկ Յունիսի վերջը կամ Յուլիսի սկիզբը կը նշուի Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի տօնը՝ Օշականի մէջ («Սրբոց թարգմանչացն մերոյ Սահակայ եւ Մեսրոպայ»). Հոկտեմբերին՝ Մեսրոպ Մաշտոցի եւ իր աշակերտ-թարգմանիչներու տօնը («Սրբոց թարգմանչաց վարդապետացն մերոյ` Մեսրոպայ, Եղիշէի, Մովսիսի Քերթողին, Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփային, Գրիգորի Նարեկացիի եւ Ներսէսի Կլայեցւոյ): Թարգմանչաց շարժման, սուրբ թարգմանիչներուն ձօնուած է վարդան Արեւելցիի «որք զարդարեցին» շարականը` իր կանոնով: Հայոց մէջ տարածուած են Ս. Թարգմանչաց անունով վանքեր, եկեղեցիներ, կրթական կեդրոններ (ճեմարաններ, վարժարաններ եւ այլն): Հայաստանի գրողներու միութեան նախաձեռնութեամբ 1979-էն կը նշուի (երկու տարին մէկ) «թարգմանչաց տօն»` որպէս համաժողովրդական նշանակութեան իրադարձութիւն։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։