Հայերը Յունաստանի մէջ

Լոզանի դաշնագրի ժողովրդագրութեան հետեւանքները

Հայերը Յունաստանի մէջ (յուն․՝ Αρμένιοι στην Ελλάδα, անգլ․՝Armenians in Greece)․Հայերու ներկայութիւնը Յունաստանի մէջ Ե․ դարէն ի վեր է, երբ պատմական զանազան եղելութիւններու պատճառով հայեր կը սկսին հաստատուիլ Մակետոնիա, Թեսալիա, Թրակիա, Կրետէ, Քերքիրա եւ Քիքլատես (Նաքսոս)։ ԺԹ․ դարավերջին եւ Ի․ դարասկիզբին, Համիտեան ջարդերուն, Պալքանեան պատերազմներուն եւ մասնաւորաբար Փոքր Ասիոյ ռազմաճակատին յունական բանակին նահանջով ու Լոզանի դաշնագրին հետեւանքով հայերուն թիւը կը բազմանայ։ Անոնք կը կեդրոնանան մայրաքաղաք Աթէնքին շրջակայքը եւ գլխաւոր քաղաքներուն մէջ ու կը կազմակերպուին։

Առաջին գաղթականութիւններ

Ե․ - Թ․ դար

Հայերու ներկայութիւնը Յունաստանի մէջ կը սկսի Ե․ դարէն երբ Արշակունեանց հարստութեան անկումէն ետք, ինչպէս նաեւ երբ Հայաստան Բիւզանդիոնի եւ Պարսկաստանի միջեւ պատերազմներուն թատերաբեմ կը դառնայ, հայեր՝ Յունաստան կ՛ապաստանին։

Բիւզանդական կայսրութեան շրջան

Պատմական Հայաստանէն արտագաղթը կը շարունակուի Բիւզանդական կայսրութեան օրերուն երբ Նիքիֆորոս Ֆոքաս կայսր Կրետէն (տե՛ս նաեւ Կրետէի հայերը) կ՛ազատագրէ Սարաքինի արաբներէն, անոր բանակին մէջ ծառայող մեծ թիւով հայ զինուորներուն կ՛արտօնէ կղզին հաստատուիլ իրենց ընտանիքներով եւ կամ ալ ամուսնանալ տեղացի աղջիկներու հետ։

Թ․ - ԺԹ․ դարեր

Թ․ դարավերջ

Թ․ դարավերջերուն, Հիւսիսային Յունաստանի Մակետոնիոյ եւ Թրակիոյ շրջաններէն հայեր մաս կազմած են Մակետոնական պահակազօրքին եւ իրենց ընտանիքներով շրջանը՝ մանաւանդ Սելանիկ նաւահանգիստը, հաստատուած են։ Մինչեւ ԺԵ․ դար, հայերու թիւը աստիճանաբար կ՛աւելնայ։

Վենետիկեան գերիշխանութեան շրջան

Սուրբ Յովհաննու Կարապետ եկեղեցի․ Իրաքլիօ, Կրետէ

Հայեր Կրետէ կը հաստատուին՝

• 1363-ին Սեւ Ծովուն շրջանէն չդիմանալով մոնկոլներուն եւ օսմանցիներուն ճնշումներուն, , թիւով՝ 2 000։
• 1414-ին Տրապիզոնի շրջանէն 80 հայ ընտանիք։

Օսմանեան կայսրութեան ժամանակաշրջան

Օսմանեան գեռավարութեան ժամանակաշրջանին հայեր կը հաստատուին՝

• ԺԶ․ դարուն Քերքիրա, Հիւսիսային Յունաստան եւ Քիքլատեսի Նաքսոս (տե՛ս Հայերուն ներկայութիւնը Նաքսոս) կղզին։
• ԺԷ․ դարավերջերէն Ռոտոփի շրջան (հիւսիս-արեւելեան Յունաստան) եւ Սելանիկ։

ԺԹ․ դար - Ի․ դարասկիզբ

Ըստ Միւնիխի թերթի մը մէջ գերմանական արձանագրութեան, ԺԹ․ դարուն հայերու թիւը հիւսիսային Յունաստանին մէջ եւ Յունաստանի տարածքին 87 000 է։

Համիտեան ջարդերէն փրկուած եւ օսմանեան կայսրութենէն փախուստ տուած հայեր կը հաստատուին Յունաստան․ Հիւսիսային շրջաններ, Կրետէ, Կորնթոս, Աթէնք, եւայլն։

Ըստ օսմանեան արձանագրութիւններուն, Թրակիոյ շրջանին մէջ (հիւսիս-արեւելեան Յունաստան եւ հիւսիս-արեւմտեան Թուրքիա), հայերու ներկայութիւնը կը տեղադրուի ԺԸ․ դարասկիզբէն մինչեւ անոր կէսերուն։ 1881-1893 թուականներուն Ատրիանուպոլսոյ (Էտիրնէ) վիլայէթին մէջ որ կը ներառնէր Ատրիանուպոլիս, Ռոտոսթօ, Կելլիպոլ (Թուրքիա) ու Տիտիմոթիխօ, Տէտէաղաճ՝ այժմ Ալեքսանտրուպոլիս եւ Կիւմիւլճինա՝ այժմ Քոմոթինի (Յունաստան), հայերու թիւը 16 642 եղած է, 1907-ին՝ 26 144, իսկ 1914-ին երբ արեւմտեան Թրակեան Պուլկարիոյ կը միացուի հայերուն թիւը 19 725 հասած է։

1890-ին Աթէնքի եւ Փիրէայի մէջ կայ հայկական փոքրաթիւ համայնք մը որ կը հաշուէ 150 հոգի, իսկ թիւը 600-ի կը հասնի երբ 1912-ին Սելանիկ Յունաստանի սահմաններուն մէջ կը ներառնուի եւ հայեր Աթէնքի ու Փիրէայի շրջանները կը հաւաքուին, ինչպէս նաեւ Պալքանեան պատերազմներէն ետք։

Յուլիս 1891-ին, Աթէնքի մէջ հայերը հայրենասիրական ձեռնարկ մը կը կազմակերպեն։ Ներկայ կը գտնուին Կորնթոսի ջրանցքին բացման աշխատանքներուն մասնակցող հայ բանուորներուն մեծամասնութիւնը։

1920-էն մինչեւ 1922 արեւելեան Թրակիոյ մէջ հայերը կ՛ունենան միակ հայազգի երեսփոխան Յունաստանի խորհրդարանին մէջ՝ Գէորգ Փափազեանը։

• 
  Քոմոթինի․ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցի, (1834)
• 
  Սելանիկի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի, (1902-1903)
• 
  Տիտիմոթիխօ․ Սուրբ Գէորգ եկեղեցի։ Նախ եղած է յունական՝ Այոս Եորղոս եկեղեցին, ուր թագադրուած է Բիւզանդիոյ Յովհաննէս Քաթաքուզինոս Զ․ կայսր 1341-ին։
• 
  Քերքիրա, 1922․ հայ որբերուն ընկերակցող հայ ուսուցիչները

Ի․ դար

1922 - 1960

Յոյն եւ հայ որբեր Աթէնք, 1923

Փոքր Ասիոյ ռազմաճակատին յունական բանակին նահանջով եւ թրքական բանակին կողմէ Իզմիրի վերագրաւումով՝ 1922-ի ամրան վերջաւորութեան եւ աշնան, մէկ միլիոն յոյն գաղթականներուն հետ մօտաւորապէս 100 000 հայեր (ներառեալ 8 000 հայ որբեր) Յունաստան կ՛ապաստանին։

Փաթրայի հայ սկաուտները, 1938

Յունաստան անպատրաստ, կ՛ընդունի գաղթականներուն հեղեղը։ Յանկարծ Սելանիկի հայութեան թիւը 10 000-ի կը բարձրանայ։ Արեւմտեան եւ Արեւելեան Թրակիոյ հայութեան թիւը 8 000-ով կ՛աւելնայ իսկ 65 000 հայ կը ցրուին Յունաստանի մնացեալ շրջանները, մանաւանդ Աթէնք ու Փիրէա։

1924-էն 1925 (հետեւանք՝ Լոզանի դաշնագրին) բաւական մեծ թիւով հայեր հիւսիսային Յունաստանի Թրակիոյ եւ Մակեդոնիոյ շրջաններէն կը փոխադրուին Պելոպոնես (Փաթրա, Նաֆփլիօ, Քալամաթա, Փիրղոս Իլիաս, եւայլն) եւ Կրետէ։

Լուրջ թիւ մը, 1927-էն մինչեւ 1933 եւ 1944 - 1947 Խորհրդային Հայաստան կը ներգաղթէ։

8 000 հայ որբերուն մեծ մասը արագօրէն կը հաստատուի Քերքիրայի, Սիրոսի, Կորնթոսի որբանոցներուն մէջ, իսկ աւելի փոքր թիւերով որբեր կը տեղաւորուին Հալքիտայի, Գավալայի եւ ուրիշ քաղաքներու որբանոցներուն մէջ։ Որբերուն մեծ մասը կարճ ժամանակի ընթացքին կը փոխադրուի Եգիպտոս (տե՛ս Արսէն Պալեան), Կիպրոս, Պէյրութ։

Սելանիկի հայոց գերեզմանատունը

Հայութիւնը բոլոր շրջաններուն մէջ արագօրէն կը կազմակերպուի․ հիւսիսային Յունաստան, Քերքիրա, Աթէնք, Փիրէա, Փաթրաս, Նաֆփլիօ, Քեֆալոնիա,․․։ Գաղութը կը համախմբուի Առաքելական, Կաթողիկէ ու Աւետարանական եկեղեցիներուն շուրջ։ Կը հիմնուին դպրոցներ, եկեղեցիներ, ակումբներ, ինչպէս նաեւ մարզական, բարեսիրական, բնութասիրական եւ մշակութային միութիւններ (1924-ին Յունաստանի Հ․Մ․Ը․Մ․, Հայ Կապոյտ Խաչ, Հայ Գթութեան Խաչ, Հայ Բարեգործական Միութեան մասնաճիւղը (1925), Հ․Յ․Դ․ Պատանեկանի եւ Երիտասարդականի միութիւնները (1925), Հայ Աւետարանական Ջանից Միութիւնը, Հայրենակցական միութիւններ եւ Յունահայ Արարատ Մարզական եւ Մշակութային Միութիւնը (1947)), ինչպէս նաեւ դասական քաղաքական գաղափարախօսութիւնները՝ Հ․Յ․Դ․ (Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն), Ռ․Ա․Կ․ (Ռամկավար ազատական կուսակցութիւն) եւ Ս․Դ․Հ․Կ․ (Սոցեալ Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւն)։ Կը հրատարակուին բազմաթիւ հայ թերթեր եւ պարբերաթերթեր, որոնք սական քանի մը ամսուան կամ տարուան կեանք կ՛ունենան, բացի Աթէնքի մէջ հրատարակուող «Նոր Օր» թերթը, որ մինչեւ այսօր կը շարունակէ իր հրատարակութիւնը՝ Բ․ Համաշխարհային Պատերազմէն ետք «Ազատ Օր» անունով։

1940-1944 ողբերգական պատերազմին անմիջական հետեւանքները կ'ըլլան ներգաղթն ու արտագաղթը։ Յունահայոց թիւը կը նոսրանայ։ Դպրոցներ, հրատարակութիւններ կը փակուին։ Գաղութը կը վերակազմուի։ Յունաստանի տարածքին հայութիւնը կը համախմբուի հայահոծ շրջաններուն մէջ։

Արտագաղթ

1946-էն մինչեւ 1960-ական թուականներուն, Յունաստանի ամբողջ տարածքին ծայր կ'առնէ արտագաղթ մը դէպի՝ Հարաւային եւ Հիւսիսային Ամերիկա (մանաւանդ Արեւմտեան ԱՄՆ, Արժանթին եւ Քանատա)։

Ներգաղթ

1944 - 1948 ներգաղթի երկրորդ հոսք մը ծայր կ՛առնէ (1925-էն մինչեւ 1948 Հայաստան կը ներգաղթեն 18 000-է աւելի յունահայեր)։ Միայն 1947-ին, Փիրէայի նաւահանգիստէն կը ներգաղթեն 2000-է աւելի յունահայեր։

Ժամանակակակից շրջան

Յունահայութեան կեդրոնները

Հայութիւնը համախմբուած է Յունաստանի մայրաքաղաքին եւ գլխաւոր քաղաքներուն մէջ։ Յունահայերու թիւը թեթեւ ելեւէջներ ունեցած է վերջին տասնամեակներուն ընթացքին։

Լիբանանի ազգամիջեան պատերազմին եւ Սուրիոյ խառնակ վիճակին հետեւանքով լիբանահայեր եւ սուրիահայեր ապաստան կը գտնեն Աթէնքի եւ Փիրէայի հայահոծ շրջաններուն մէջ։ Յաջորդող ամիսներուն կամ տարիներուն անոնցմէ շատեր կ՛արտագաղթեն հայկական սփիւռքի զանազան շրջաններ, մասնաւորաբար Ա․Մ․Ն․ եւ Քանատա։

Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք Հայաստանէն տասնեակ հազարներով հայրենակիցներ Յունաստան կ՛արտագաղթեն եւ կը հաստատուին Հիւսիսային Յունաստանի (Սերես, Սելանիկ, Գավալա, Քսանթի, Քոմոթինի, Ալեքսանտրուպոլիս, Տիտիմօթիհօ), Աթէնքի եւ Փիրէայի շրջանները։ Փոքր թիւով հայրենակիցներ (ներկայիս մօտաւորապէս 20-30 ընտանիք) ալ կը հաստատուին Պելոպոնեսի հարաւը գտնուող Քալամաթա․անոնք 1945-1947 քաղաքէն Հայաստան ներգաղթող հայերու բեկորներն են։

Միութիւններ

1923-էն ետք, Յունաստանի տարածքին յաջորդաբար կը կազմակերպուին ու կը սկսին գործել հետեւեալ միութիւնները։

Բարեսիրական - Մշակութային

• Հայ Կապոյտ Խաչ՝ Ատիկէ նահանգ․ Աթէնք (Տուրղութի-Նէոս Գոզմոս), Փիրէա (Քոքինիա, Քերացինի), Ատիկէի հարաւ-արեւմտեան շրջաններ։
• Հայ Գթութեան Խաչ․ հիւսիսային Յունաստան (Սելանիկ, Սերես, Գավալա, Քոմոթինի, Քսանթի)։
• Հայ բարեգործական միութեան մասնաճիւղեր հիւսիսային Յունաստան եւ Ատիկէ։
• Ատիկէի մէջ՝ Յունաստանի Համազգային Մշակութեային Միութիւնը։

Մարզական

• Յունաստանի Հ․Մ․Ը․Մ․՝ Հիւսիսային Յունաստանի, Աթէնքի եւ Փիրէայի մասնաճիւղերով։ Կը պահէ սկաուտական եւ մարզական խումբեր։

  

  Հ․Կ․Խ.-ի «Զաւարեան» կեդրոնը․ ա․ յարկին՝ համանուն վարժարանը։ Նկարին, շրջափակին մէջ դպրոցին 2018-ի աշակերտութիւնը

• Յունահայ Արարատ Մարզական եւ Մշակութային Միութիւնը (1947)։

Երիտասարդական-պատանեկան

Հիւսիսային Յունաստանի եւ Ատիկէի շրջանները կը գործեն Հ․Յ․Դ․ պատանեկան եւ երիտասարդական խումբերը, իսկ Ալեքսանտրուպոլսոյ մէջ կը գործէ հայ երիտասարդներու միութիւնը։

Կրթական հաստատութիւններ

Բ․ Համաշխարհային պատերազմէն ետք, արտագաղթին եւ ներգաղթին պատճառով, հայութեան թիւը կը նուազի։ Այդ պատճառով դպրոցներ կը փակուին, մանաւանդ հիւսիսային Յունաստան, ուր կը գործէին 12 դպրոցներ՝ 5 Սելանիկի մէջ, 2 Ռոտոփի նահանգին մէջ եւ մէկական Էվրոս (Թուրքիոյ սահմանակից) նահանգին մէջ եւ Տրամա, Գավալա ու Սերես քաղաքներուն մէջ։

ԻԱ․ դարուն, կրթական վիճակը հետեւեալն է․-

Քոքինիոյ (Փիրէա) Սուրբ Յակոբ եկեղեցին

Ամենօրիայ վարժարաններ

Նախակրթարան եւ Մանկապարտէզ

Ատիկէ․ կը գործեն 3 նախակրթարաններ իրենց մանկապարտէզներով՝

• Փիրէա․ 1927-ին հիմնուած Հ․Կ․Խ․-ի «Զաւարեան» դպրոց եւ «Հայաստան Ուշագլեան» մանկապարտէզ,
• Նէոս Քոզմոս (Աթէնք)․ 1962-ին հիմնուած Հ․Կ․Խ․-ի «Լ․ եւ Ս․Յակոբեան» դպրոց եւ «Գալուստեան» մանկապարտէզ,
• Ամֆիթէա (Աթէնք)․ 1957-ին հիմնուած Հայ Բարեգործական Միութեան «Գալփաքեան» դպրոց եւ մանկապարտէզ։

Միջնակարգ

1993-էն Աթէնքի մէջ կը գործէ Հ․Կ․Խ․ի «Ս․Ճենազեան» միջնակարգը։

Միօրիայ դպրոցներ

Հիւսիսային Յունաստան (Սելանիկ, Քավալա, Քոմոթինի, Քսանթի եւ Ալեքսանտրուպոլիս) կը գործեն Հայ Գթութեան Խաչին հոգատարութեան տակ գտնուող միօրիայ դպրոցները։

Կրօնական

Նէոս Քոզմոս (Աթէնք)․ Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (ճերմակ շէնքը)

Հայ Առաքելական եկեղեցուոյ Յունահայոց Թեմը կապուած է Մեծն Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան եւ պաշտօնապէս ճանչցուած է յունական պետութեան կողմէն եւ անոր առաջնորդ հայրը որպէս Յունաստանի հայ գաղութին առաջնորդ։

Հայ Առաքելական եկեղեցիներ

Ատիկէ նահանգ

Մեծն Տանն Կիլիկիոկ Կաթողիկոսութեան կապուած

• Աթէնք (պատմական կեդրոն)․ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր եկեղեցի,
• Քոքինիա (Փիրէա). Սուրբ Յակոբ եկեղեցի,
• Նէոս Քոզմոս (Աթէնք). Սուրբ Կարապետ եկեղեցի։

Հայ Կաթողիկէ Սուրբ Թերեզա եկեղեցի, Քոքինիա

Էջմիածնի Կաթողիկոսութեան կապուած

• Փերիստերի. Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի։

Հիւսիսային Յունաստան

• Սելանիկ. Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի,
• Գավալա. Սուրբ Խաչ եկեղեցի,
• Քոմոթինի. Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցի,
• Քսանթի. Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի,
• Տիտիմոթիհօ. Սուրբ Գէորգ եկեղեցի,
• Ալեքսանտրուպոլիս. Սուրբ Կարապետ եկեղեցի:

Կրետէ

• Իրաքլիոնի Ս․ Յովհաննու Կարապետ եկեղեցի (կը պատկանի Կոստանդնուպոլսոյ Հայ Պատրիարքութեան)։

Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներ

Յունաստանի Հայ Կաթողիկէ Առաքելութիւնը անկախ է լատինածես եւ յունածես կեդրոններէն․ կապուած է ուղղակի Պէյրութի Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքարանին։ Ունի 2 եկեղեցիներ՝

• Քոքինիա (Փիրէա). Սուրբ Թերեզա եկեղեցի,

  

  Հայ Աւետարանական եկեղեցի-ժողովարանը, Քոքինիա

• Նէոս Քոզմոս (Աթէնք). Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցի։

Հայ Աւետարանական եկեղեցի

• Քոքինիա (Փիրէա). Հայ Աւետարանական եկեղեցի։ Կը պատկանի Ժողովական դաւանանքին։

Հայանպաստ բարեսիրական հիմնարկութիւններ եւ հաստատութիւններ

• Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւն․ 1960-ական թուականներուն, շնորհիւ հիմնարկին հսկայական գումարներու ներդրումին, հարիւրաւոր հայ ընտանիքներ կ'ունենան բնակարաններ։
• Հայասէր Զուիցերեացիներուն Ընկերակցութիւն․ Աթէնքի հիւսիսը կը հիմնէ տկարակազմ հայ փոքրերու կազդուրման ծառայող հանգստեան տուն մը։ 1957-ին կը հիմնէ կեանքի մայրամուտին հասած հայերուն համար պատսպարան մը՝ Հայկական Ծերանոցը եւ 30 Դեկտեմբեր 1985-ին, զայն կը փոխանցէ Յունահայոց Թեմի Ազգային Առաջնորդարանին։
• Հաուըրտ Գարակէօզեան հիմնարկութիւն․ Յունաստանի մէջ կը գործէ 1937-էն մինչեւ 1980-ական թուականները։ Սատարած է հայ մանուկներուն, պատանիներուն առողջութեան։ Հսկած է վարժարաններու աշակերտութեան առողջապահական վիճակին, վերջիններս հերթական դրութեամբ բժշկական քննութիւններու կ' ենթարկուէին եւ կը վայելէին ընդհանուր կամ մասնաւոր հոգատարութիւն։
• Դանիացի Հայասէրներու Առաքելութիւն․ հիմնուած 1922-ին, այս առաքելութիւնը իր գործունէութիւնը գլխաւորաբար կեդրոնացուցած էր յունահայ գաղութին շուրջ մինչեւ 1965-ական թուականները։ Ձմեռը կը պատսպարէր հայ աղջիկներ, որոնք կը հետեւէին կարի, տնային տնտեսութեան, առողջապահութեան եւ կենցաղագիտութեան դասընթացքներու։ Իսկ ամառը, կ'ընդունուէին կազդուրման կարօտեալներ։

Տե՛ս նաեւ

Քոքինիոյ հայկական գաղութը

Սելանիկի հայկական գաղութը

Քերքիրայի հայերը

Հայերու ներկայութիւնը Կորնթոս

Փաթրայի հայերը

Քեֆալոնիա․ Հայ որբերու ժամանումը Քեֆալոնիա

Սիրոս․ Հայ որբերը եւ Near East Relief Որբանոցը

Նաֆփլիոնի հայերը

Արսէն Պալեան

Կորնթոս

Աղբիւրներ

• «Ամենուն Տարեգիրք», 1957, Կարօ Գէորգեան
• «Քոքինիոյ հայկական համայնքը», Փանտելիս Մանալիս, 2022 (յունարէն)
• «Քոմոթինիին հայերը», Քոմոթինիի հայերու Մշակութային միութիւն, 2009 (յունարէն)
• «Նոր Աշխարհ» Տարեգիրք, 2004