Խաղաղական Ովկիանոս

Jump to navigation Jump to search

Խաղաղական ովկիանոս, Երկիր մոլորակի ամենամեծ մակերեսով եւ ամենախորունկ ովկիանոսն է, արեւմուտքէն Եւրասիա եւ Աւստրալիա մայր ցամաքներու, արեւելքէն Ամերիկա աշխարհամասի եւ հարաւէն Անթարքթիքայի միջեւ։

Հիմնական բնութագրական տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խաղաղական ովկիանոսը հիւսիսէն հարաւ երկարութիւնը մօտաւորապէս 15․8 հազար իսկ արեւելքէն արեւմուտք 19․5 հազար քմ է։ Ծովերու հետ միասին տարածքը 178․684 միլիոն մ² է, միջին խորութիւնը՝ 3984 մեթր։ Ովկիանոսին առաւելագոյն խորութիւնը (նաեւ Համաշխարհային ովկիանոսինը)՝ 10. 994 մեթր է (Մարիանի իջուածք)[1]։ Խաղաղական ովկիանոսի տարածքով՝ մօտաւորապէս 180° միջօրէականով կ'անցնի ամսաթիւի փոփոխման գիծը[2]։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածքը կը գերազանցէ ամբողջ ցամաքի մակերեսը գրեթէ 30 միլիոն քմ²-ով։ Հասարակածը ովկիանոսը գրեթէ երկու հաւասար մասերու կը բաժնէ[3]:

Պատմութիւն եւ ծագումնաբանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Առաջին եւրոպացին, որ տեսած է ովկիանոսին արեւելեան ափը՝ սպանացի Վասքօ Նունիես տը Պալպոանն էր[4] (սպ.՝ Vasco Núñez de Balboa)։ Ան 1513-ին իր ուղեկիցներուն հետ կ'անցնի Փանամայի նեղուցը եւ կ'ելլէ անյայտ ովկիանոսի մը ափը։

28 Նոյեմբեր 1520-ին, ովկիանոսին բացերը կը նաւարկէ Ֆերնան Մակելանը[5]։ Ան ովկիանոսը կը ճեղքէ Հրոյ Երկիր կղզիէն մինչեւ Ֆիլիպինեան կղզիներ՝ 3 ամիս եւ 20 օրուան ընթացքին[6]։ Այդ նաւարկութեան ամբողջ ընթացքին կը տիրէր խաղաղ եւ հանգիստ եղանակ մը, որու համար Մակելան ովկիանոսը կը կոչէ Խաղաղական[7]։

Ժթ. դար[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Թրիէսթ» պաթիսքափը դէպի Մարիանեան Ստորոտ իջնելէն առաջ, 23 Յունուար 1960

Ժթ. դարու աճող նուաճողական քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք Ովկիանոսին մեծ մասը կը գրաւեն եւրոպական տէրութիւնները, այնուհետեւ՝ Ճափոնը եւ Միացեալ Նահանգները: Ովկիանագիտութեան նշանակալի իրադարձութիւն մըն էր 1830-ականներուն «Պիկլ» (անգլերէն՝ Beagle) նաւուն ճամբորդութիւնը Չարլզ Տարուինին հետ, Չելէնճըրինը (անգլերէն՝ Challenger)՝ 1870-ականներուն, Tuscarora-ինը՝ 1873–76-ին եւ գերմանական Gazelle-ինը 1874–76-ին:

Ֆրանսացիները կ'իջնեն Թահիթի 9 Սեպտեմբեր 1842-ին

Ովկիանիոյ մէջ, Ֆրանսա առաջատար դիրք կը գրաւէ 1842-ին եւ 1853-ին Թահիթիի եւ Նոր Քալետոնիոյ վրայ տիրապետութիւն հաստատելէ ետք:[8] 1875-ին եւ 1887-ին դէպի Զատկի կղզի կատարած նաւարկային այցելութիւններէ ետք, չիլիացի ծովային սպայ Փոլիքարփօ Թորօ կը յաջողի բնիկներուն հետ բանակցելով կղզին մուծել Չիլիի կազմին մէջ:[9]Կաղապար:Rp By 1900 nearly all Pacific islands were in control of Britain, France, United States, Germany, Japan, and Chile.[8] Թէեւ Միացեալ նահանգները վերահսկողութիւն հաստատած էին Կուամի եւ Ֆիլիփիներուն վրայ 1898-ին առնելով զանոնք Սպանիայէն,[10] 1914-ին մօտ Ճափոնը կը վերահսկէր արեւմտեան Խաղաղականի մեծ մասը եւ կը նուաճէ շատ այլ կղզիներ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմին: Այդ պատերազմին աւարտին Ճափոնը կը պարտուի եւ Միացեալ նահանգներու նաւատորմը կը դառնայ ովկիանոսին տիրակալը: Բ.Պատերազմին աւարտէն ետք Խաղաղականի կարգ մը գաղութներ անկախութիւն ձեռք կը բերեն:

Աշխարհագրական Տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խաղաղական Ովկիանոսը Ամերիկաներէն կը բաժնէ Ասիան եւ Աւստրալիան: Հասարակածին միջոցաւ զայն կը բաժնէ հարաւային եւ հիւսիսային մասերու եւ կը տարածէ հարաւին Անթարքթիքայէն մինչեւ հիւսիսը՝ Արքթիքա: Խաղաղական Ովկիանոսը կը զբաղեցնէ Երկրի մակերեւոյթի մօտաւորապէս մէկ երրորդը, ունենալով 165. 200 000 մ2 մակերես:[11] Տարածուելով մօտաւորապէս 15000 քմ. Պերինկի Ծովէն մինչեւ Հարաւային Ովկիանոսի հիւսիսային շրջագիծը 60-րդ հարաւային զուգահեռականին վրայ, Խաղաղականը կը հասնի իր առաւելագոյն լայնութեանը 5-րդ հիւսիսային զուգահեռականին մօտակայքը, որ կը կազմէ մօտաւորապէս 19. 800 քմ. Ինտոնիսյայէն մինչեւ Քոլոմպոյի ափը՝ Երկրի շրջագիծին կէսը:[12] Երկրին մեզի յայտնի ամէնէն ցած կէտը՝ Մարիանայի Իջուածքը 10911 մ խորութեան վրայ է: Միջին խորութիւնը 4 280 մ. է, ամբողջ ջուրին ծաւալը՝ 10 միլիար մ3: Թեքթոնական սալերու տեղաշարժումներու պատճառաւ Խաղաղականը ներկայիս կ'ընդարձակուի տարեկան 2,5 սմ-ով դէպի երեք ուղղութիւնները, մակերեսի 0.52 մ2 չափ մեծացումով: Ատոր հակառակ, Ատլանտեան Ովկիանոսը կը փոքրանայ:[13][14] Ովկիանոսին արեւմտեան եզրին երկայնքով կան բազմաթիւ ծովեր, որոնցմէ ամենամեծերն են Celebes Sea-ն, Քորալեան Ծովը, Արեւելաչինական ծովը, Ֆիլիփինեան ծովը, Ճափոնի Ծովը, Հարաւչինական ծովը, Թասմանի Ծովը եւ Դեղին Ծովը:[15] Հակառակ իր անուան, Խաղաղական Ովկիանոսը նոյնքան խաղաղ բնութիւն չունի: Շատ արեւադարձային փոթորիկներ կը ցնցեն Խաղաղականի կղզիները:[5] Pacific Rim-ի շուրջի ցամաքներուն վրայ կան մեծ թիւով հրաբուխներ եւ յաճախակի պատահող երկրաշարժներ:[16] Ցունամիները, ստորերկրեայ երկրաշարժներ յառաջ բերելով, աւերած են շրջակայ կղզիներէն շատերը:[17]

Կենդանականութիւն Եւ Բուսականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խաղաղական ովկիանոսին կը պատկանի Համաշխարհային ովկիանոսի ամբողջ կենսազանգուածի 50 %-ը: Կեանքը ովկիանոսին մէջ առատ է եւ բազմազան, յատկապէս արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային գօտիներուն մէջ՝ Ասիոյ եւ Աւստրալիոյ ափերուն: Այստեղ հսկայական տարածքներ կը զբաղեցնեն քորալեան խութերն ու մանկրային բուսականութիւնը:

Ծովային կաղամբի (լամինարիում) թփուտներ ովկիանոսի ծանծաղուտին մէջ, Քալիֆորնիոյ ծովափ, ԱՄՆ
Ծովակատուներու գաղութ Ալասքայի մէջ

Խաղաղական ովկիանոսի կենդանական աշխարհը 3-էն 4 անգամ հարուստ է միւս ովկիանոսներու կենդանական աշխարհներէն: Յատկապէս հարուստ են արեւադարձային գօտիներու ջուրերը: Ինտոնեսիական ծովերուն մէջ յայտնի են երկու հազար տեսակի ձուկեր, մինչ հիւսիսային ծովերուն մէջ այդ տեսակներու քանակը մօտաւորապէս 300 է: Արեւադարձային գօտիի ջուրերուն մէջ կը բնակին վեց հազար տեսակի փափկամարմիններ, իսկ Պերինկի Ծովուն մէջ ընդամէնը 200 տեսակի: Խաղաղական ովկիանոսի բուսական աշխարհի համար բնորոշ առանձնայատկութիւն մըն է կարգաբանական խումբերու հնութիւնն ու էնտեմիկութիւնը: Կաթնասուններու էնտեմիկ տեսակներէն են՝ ծովոզնին, թրապոչերը: Խաղաղական ովկիանոսի հիւսիսային ջուրերուն բնորոշ կենդանիներ են վիթխարի երկփեղկանիներ՝ միտիաներ եւ ոստրէներ: Հասարակածային գօտիի ջուրերուն մէջ ապրող երկփեղկանիներու առանձին տեսակներուն կշիռքը կը հասնի 300 քկ.-ի: Խաղաղական ովկիանոսի հսկայական գերճնշման, ցած ջերմաստիճանի եւ աւելի քան 8 ու կէս քմ. խորութեան պայմաններուն մէջ կ'ապրին 45 կենդանատեսակներ, որոնց 71 %-ը էնտեմիկ են:

Առափնեայ Երկիրները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արեւմտեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)

Արեւելեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)

Point Reyes հրուանդանը Քալիֆորնիոյ հիւսիսին

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. ↑ [1]
  2. ↑ Agno, Lydia (1998)։ Basic Geography։ Goodwill Trading Co., Inc.։ էջեր 25–։ ISBN 978-971-11-0165-7։ արտագրուած է՝ 9 June 2013 
  3. ↑ "Pacific Ocean". Britannica Concise. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
  4. ↑ Ober Frederick Albion։ Vasco Nuñez de Balboa։ Library of Alexandria։ էջ 129։ ISBN 978-1-4655-7034-5։ արտագրուած է՝ 12 June 2013 
  5. ↑ 5,0 5,1 "Pacific Ocean: The trade winds", Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 June 2013.
  6. ↑ Camino, Mercedes Maroto. Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606), p.76. 2005.
  7. ↑ "Life in the sea: Pacific Ocean", Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.
  8. ↑ 8,0 8,1 Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. The Asia-Pacific Profile. Routledge. p. 250.
  9. ↑ William Sater, Chile and the United States: Empires in Conflict, 1990 by the University of Georgia Press, 0-8203-1249-5
  10. ↑ Tewari Nita, Alvarez Alvin N. (17 September 2008)։ Asian American Psychology: Current Perspectives։ CRC Press։ էջ 161։ ISBN 978-1-84169-749-9։ արտագրուած է՝ 12 June 2013 
  11. ↑ "Area of Earth's Land Surface", The Physics Factbook. Retrieved 9 June 2013.
  12. ↑ Nuttall Mark (2005)։ Encyclopedia of the Arctic: A-F։ Routledge։ էջ 1461։ ISBN 978-1-57958-436-8։ արտագրուած է՝ 10 June 2013 
  13. ↑ "Plate Tectonics", Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.
  14. ↑ Young Greg (2009)։ Plate Tectonics։ Capstone։ էջեր 9–։ ISBN 978-0-7565-4232-0։ արտագրուած է՝ 9 June 2013 
  15. ↑ International Hydrographic Organization (1953)։ Limits of Oceans and Seas։ International Hydrographic Organization։ արտագրուած է՝ 9 June 2013 
  16. ↑ Shirley Rousseau Murphy (1979)։ The Ring of Fire։ Avon։ ISBN 978-0-380-47191-1 
  17. ↑ Bryant Edward (2008)։ Tsunami: The Underrated Hazard։ Springer։ էջեր 26–։ ISBN 978-3-540-74274-6։ արտագրուած է՝ 9 June 2013 
Դիտել այս կաղապարը
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ եւ հանրագիտարաններ
Չափորոշիչային վերահսկողութիւն
GND: 4044981-6 · LCCN: sh85096476 · NDL: 00572510 · NKC: ge131078 · VIAF: 239882807, 304910555 · FAST: 1243528
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Խաղաղական_Ովկիանոս&oldid=173283» էջէն