Խաղաղական Ովկիանոս

Խաղաղական ովկիանոս, Երկիր մոլորակի ամէնէն ընդարձակ մակերեսով եւ ամէնէն խորունկ ովկիանոսն է: Կը գտնուի՝ Արեւմուտքէն Եւրասիոյ եւ Աւստրալիոյ ցամաքամասերուն, արեւելքէն՝ Ամերիկայի եւ հարաւէն՝ Անթարքթիքայի միջեւ։

Հիմնական բնութագրական տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խաղաղական ովկիանոսը հիւսիսէն հարաւ երկայնքը մօտաւորապէս 15,8 հազար իսկ արեւելքէն արեւմուտք՝ 19,5 հազար քմ է։ Ծովերուն հետ միասին տարածութիւնը 178,684 միլիոն մ² է, միջին խորութիւնը՝ 3984 մ։ Ովկիանոսին առաւելագոյն խորութիւնը (նաեւ Համաշխարհային ովկիանոսինը)՝ 10, 994 մեթր է (Մարիանի իջուածք)^[1]։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածութեամբ՝ մօտաւորապէս 180° միջօրէականով կ'անցնի ամսուան փոփոխման գիծը^[2]։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածութիւնը կը գերազանցէ ամբողջ ցամաքին մակերեսը՝ գրեթէ 30 միլիոն քմ²-ով։ Հասարակածը ովկիանոսը գրեթէ երկու հաւասար մասերու կը բաժնէ^[3]:

Պատմութիւն եւ ծագումնաբանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Առաջին եւրոպացին, որ տեսած է ովկիանոսին արեւելեան ափը՝ սպանացի Վասքօ Նունիէս տը Պալպոանն էր^[4] (սպ.՝ Vasco Núñez de Balboa)։ Ան 1513-ին իր ուղեկիցներուն հետ կ'անցնի Փանամայի նեղուցը եւ կ'ելլէ անյայտ ովկիանոսի մը ափը։

28 Նոյեմբեր 1520-ին, փորթուկալցի ծովագնաց Ֆերտինանտ Մակելան կը դառնայ Խաղաղական ովկիանոսը հատող առաջին անձնաւորութիւնը: (Ferdinand Magellan)^[5]։ Ան ովկիանոսը կը հատէ Հրոյ Երկիր կղզիէն մինչեւ Ֆիլիփինեան կղզիներ՝ 3 ամիս եւ 20 օրուան ընթացքին^[6]։ Ամբողջ նաւարկութեան ընթացքին կը տիրէր խաղաղ եւ հանգիստ եղանակ մը, որուն համար Մակելան ովկիանոսը կը կոչէ Խաղաղական^[7]։

ԺԹ. դար[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Թրիէսթ» պաթիսքափը դէպի Մարիանեան Ստորոտ իջնելէն առաջ, 23 Յունուար, 1960:

ԺԹ. դարուն աճող նուաճողական քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք, Ովկիանոսին մեծ մասը կը գրաւեն եւրոպական տէրութիւնները, այնուհետեւ՝ Ճափոնը եւ Միացեալ Նահանգները: Ովկիանագիտութեան նշանակալի իրադարձութիւն մըն էր 1830-ականներուն «Պիկլ» (անգլերէն՝ Beagle) նաւուն ճամբորդութիւնը Չարլզ Տարուինին հետ, Չելէնճըրինը (անգլերէն՝ Challenger)՝ 1870-ականներուն, Tuscarora-ինը՝ 1873-76-ին եւ գերմանական Gazelle-ինը 1874-76-ին:

Ֆրանսացիները կ'իջնեն Թահիթի 9 Սեպտեմբեր 1842-ին

Ովկիանիոյ մէջ, Ֆրանսա յառաջատար դիրք կը գրաւէ 1842-ին եւ 1853-ին Թահիթիի եւ Նոր Քալետոնիոյ վրայ տիրապետութիւն հաստատելէ ետք:^[8] 1875-ին եւ 1887-ին դէպի Զատիկ կղզի կատարած նաւարկային այցելութիւններէն ետք, չիլիցի ծովային սպայ Փոլիքարփօ Թորօ կը յաջողի բնիկներուն հետ բանակցելով կղզին մուծել Չիլիի կազմին մէջ:^[9]1900-ին, Խաղաղական ովկիանոսին մօտաւորապէս բոլոր կղզիները Անգլիոյ, Ֆրանսայի, ԱՄՆ-ի, Գերմանիոյ, Ճափոնի եւ Չիլիի հսկողութեան տակ կը գտնուէին:^[8]

Թէեւ Միացեալ նահանգները վերահսկողութիւն հաստատած էին Կուամի եւ Ֆիլիփինի վրայ 1898-ին զանոնք առնելով Սպանիայէն,^[10] 1914-ին Ճափոն կը վերահսկէ արեւմտեան Խաղաղականի մեծ մասին եւ կը նուաճէ բազմաթիւ այլ կղզիներ՝ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմին: Այդ պատերազմին աւարտին Ճափոն կը պարտուի եւ Միացեալ նահանգներու նաւատորմը կը դառնայ ովկիանոսին տիրակալը: Բ.Պատերազմին աւարտէն ետք, Խաղաղականի կարգ մը գաղութներ անկախութիւն ձեռք կը բերեն:

Աշխարհագրական Տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խաղաղական Ովկիանոսը Ամերիկաներէն կը բաժնէ Ասիան եւ Աւստրալիան: Հասարակածին միջոցով զայն կը բաժնէ հարաւային եւ հիւսիսային մասերու եւ կը տարածէ հարաւին, Անթարքթիքայէն մինչեւ հիւսիս՝ Արքթիքա: Խաղաղական Ովկիանոսը կը զբաղեցնէ Երկիրին մակերեւոյթին մօտաւորապէս մէկ երրորդը, ունենալով 165, 200 000 մ² մակերես:^[11]

Մօտաւորապէս 15,000 քմ տարածուելով Պերինկի Ծովէն մինչեւ Հարաւային Ովկիանոսին հիւսիսային շրջագիծը 60-րդ հարաւային զուգահեռականին վրայ, Խաղաղականը կը հասնի իր առաւելագոյն լայնքին 5-րդ հիւսիսային զուգահեռականին մօտակայքը, որ կը կազմէ մօտաւորապէս 19, 800 քմ Ինտոնիսիայէն մինչեւ Քոլոմպոյի ափը՝ Երկիրին շրջագիծին կէսը:^[12] Երկիրին մեզի ծանօթ ամէնէն ցած կէտը՝ Մարիանայի Իջուածքը 10,911 մ խորութեան վրայ է: Միջին խորութիւնը 4,280 մ է, ջուրին ամբողջ ծաւալը՝ 10 միլիար մ³: Թեքթոնական սալերու տեղաշարժումներու պատճառով, Խաղաղականը ներկայիս կ'ընդարձակուի տարեկան 2,5 սմ-ով դէպի երեք ուղղութիւնները, մակերեսի 0,52 մ² չափ ընդլայնումով: Անոր հակառակ, Ատլանտեան Ովկիանոսը կը փոքրանայ:^[13]^[14]

Ովկիանոսին արեւմտեան եզրին երկայնքով կան բազմաթիւ ծովեր, որոնցմէ ամէնէն մեծերն են Celebes Sea-ն, Քորալեան Ծովը, Արեւելաչինական ծովը, Ֆիլիփինեան ծովը, Ճափոնի Ծովը, Հարաւչինական ծովը, Թասմանի Ծովը եւ Դեղին Ծովը:^[15]

Հակառակ իր անուան, Խաղաղական Ովկիանոսը նոյնքան խաղաղ բնութիւն չունի: Բազմաթիւ արեւադարձային փոթորիկներ կը ցնցեն Խաղաղականին կղզիները:^[5] Pacific Rim-ի շուրջի ցամաքներուն վրայ կան մեծ թիւով հրաբուխներ եւ յաճախակի պատահող երկրաշարժներ:^[16] Ցունամիները, ստորերկրեայ երկրաշարժներ յառաջ բերելով, աւերած են շրջակայ կղզիներէն շատերը:^[17]

Կենդանական Աշխարհ Եւ Բուսականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խաղաղական ովկիանոսին կը պատկանի Համաշխարհային ովկիանոսին ամբողջ կենսազանգուածին 50%-ը: Կեանքը ովկիանոսին մէջ առատ է եւ բազմազան, յատկապէս արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային գօտիներուն մէջ՝ Ասիոյ եւ Աւստրալիոյ ափերուն: Հոս հսկայական տարածքներ կը զբաղեցնեն քորալեան խութերն ու մանկրային բուսականութիւնը:

Ծովային կաղամբի (լամինարիում) թփուտներ ովկիանոսի ծանծաղուտին մէջ, Քալիֆորնիոյ ծովափ, ԱՄՆ

Ծովակատուներու գաղութ Ալասքայի մէջ

Խաղաղական ովկիանոսին կենդանական աշխարհը 3-էն 4 անգամ հարուստ է միւս ովկիանոսներու կենդանական աշխարհներէն: Յատկապէս հարուստ են արեւադարձային գօտիներու ջուրերը: Ինտոնեսիական ծովերուն մէջ նշանաւոր են երկու հազար տեսակի ձուկեր, մինչ հիւսիսային ծովերուն մէջ այդ տեսակներու քանակը մօտաւորապէս 300 է: Արեւադարձային գօտիի ջուրերուն մէջ կը բնակին վեց հազար տեսակի փափկամարմիններ, իսկ Պերինկի Ծովուն մէջ ընդամէնը 200 տեսակի: Խաղաղական ովկիանոսին բուսական աշխարհին համար բնորոշ առանձնայատկութիւն մըն է կարգաբանական խումբերու հնութիւնն ու բնաշխարհիկութիւնը: Կաթնասուններու բնաշխարհիկ տեսակներէն են՝ ծովոզնին, թրապոչերը: Խաղաղական ովկիանոսի հիւսիսային ջուրերուն բնորոշ անասուններ են վիթխարի երկփեղկանիներ՝ միտիաներ եւ ոստրէներ: Հասարակածային գօտիի ջուրերուն մէջ ապրող երկփեղկանիներու առանձին տեսակներուն կշիռքը կը հասնի 300 քկ-ի: Խաղաղական ովկիանոսին հսկայական գերճնշման, ցած ջերմաստիճանի եւ աւելի քան 8 ու կէս քմ խորութեան պայմաններուն մէջ կ'ապրին 45 անասուններու տեսակներ, որոնց 71%-ը բնաշխարհիկ են:

Առափնեայ Երկիրները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արեւմտեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)

Ռուսիոյ դաշնութիւն
Ճափոն
Հարաւային Քորէա
Չինաստան
Վիեթնամ
Աւստրալիա
Նիու Զիլանտա

Արեւելեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)

Ալասքա Միացեալ նահանգներ
Քանատա

Point Reyes հրուանդանը Քալիֆորնիոյ հիւսիսին

Միացեալ նահանգներ
Մեքսիքօ
Փանամա
Փերու
Չիլի

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

↑ [1]
↑ Agno, Lydia (1998)։ Basic Geography։ Goodwill Trading Co., Inc.։ էջեր 25–։ ISBN 978-971-11-0165-7։ արտագրուած է՝ 9 Յունիս, 2013
↑ "Pacific Ocean". Britannica Concise. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
↑ Ober Frederick Albion։ Vasco Nuñez de Balboa։ Library of Alexandria։ էջ 129։ ISBN 978-1-4655-7034-5։ արտագրուած է՝ 12 June 2013
↑ ^5,0 ^5,1 "Pacific Ocean: The trade winds", Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 June 2013.
↑ Camino, Mercedes Maroto. Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606), p.76. 2005.
↑ "Life in the sea: Pacific Ocean", Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.
↑ ^8,0 ^8,1 Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. The Asia-Pacific Profile. Routledge. p. 250.
↑ William Sater, Chile and the United States: Empires in Conflict, 1990 by the University of Georgia Press, 0-8203-1249-5
↑ Tewari Nita, Alvarez Alvin N. (17 September 2008)։ Asian American Psychology: Current Perspectives։ CRC Press։ էջ 161։ ISBN 978-1-84169-749-9։ արտագրուած է՝ 12 June 2013
↑ "Area of Earth's Land Surface", The Physics Factbook. Retrieved 9 June 2013.
↑ Nuttall Mark (2005)։ Encyclopedia of the Arctic: A-F։ Routledge։ էջ 1461։ ISBN 978-1-57958-436-8։ արտագրուած է՝ 10 June 2013
↑ "Plate Tectonics", Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.
↑ Young Greg (2009)։ Plate Tectonics։ Capstone։ էջեր 9–։ ISBN 978-0-7565-4232-0։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
↑ International Hydrographic Organization (1953)։ Limits of Oceans and Seas։ International Hydrographic Organization։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
↑ Shirley Rousseau Murphy (1979)։ The Ring of Fire։ Avon։ ISBN 978-0-380-47191-1
↑ Bryant Edward (2008)։ Tsunami: The Underrated Hazard։ Springer։ էջեր 26–։ ISBN 978-3-540-74274-6։ արտագրուած է՝ 9 June 2013

Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Juan J. Morrone (1994)։ «On the Identification of Areas of Endemism»։ Systematic Biology 43 (3): 438–441։ doi:10.1093/sysbio/43.3.438
CDL Orme, RG Davies, M Burgess, F Eigenbrod եւ այլք (18 Օգոստոս, 2005)։ «Global hotspots of species richness are not congruent with endemism or threat»։ Nature 436 (7053): 1016–9։ Bibcode:2005Natur.436.1016O։ PMID 16107848։ doi:10.1038/nature03850
JT Kerr (Հոկտեմբեր 1997)։ «Species Richness, Endemism, and the Choice of Areas for Conservation»։ Conservation Biology 11 (55): 1094–1100։ JSTOR 2387391։ doi:10.1046/j.1523-1739.1997.96089.x։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 09-08-2017-ին։ արտագրուած է՝ 10-03-2013

[oceanographers.ru-1] [1]

[Lydia-2] Agno, Lydia (1998)։ Basic Geography։ Goodwill Trading Co., Inc.։ էջեր 25–։ ISBN 978-971-11-0165-7։ արտագրուած է՝ 9 Յունիս, 2013

[ebc-3] "Pacific Ocean". Britannica Concise. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.

[Ober2-4] Ober Frederick Albion։ Vasco Nuñez de Balboa։ Library of Alexandria։ էջ 129։ ISBN 978-1-4655-7034-5։ արտագրուած է՝ 12 June 2013

[Pacific_Ocean:_The_trade_winds-5] 5,0 ^5,1 "Pacific Ocean: The trade winds", Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 June 2013.

[6] Camino, Mercedes Maroto. Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606), p.76. 2005.

[oceanario-7] "Life in the sea: Pacific Ocean", Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.

[Asiapacific-8] 8,0 ^8,1 Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. The Asia-Pacific Profile. Routledge. p. 250.

[9] William Sater, Chile and the United States: Empires in Conflict, 1990 by the University of Georgia Press, 0-8203-1249-5

[TewariAlvarez2008-10] Tewari Nita, Alvarez Alvin N. (17 September 2008)։ Asian American Psychology: Current Perspectives։ CRC Press։ էջ 161։ ISBN 978-1-84169-749-9։ արտագրուած է՝ 12 June 2013

[11] "Area of Earth's Land Surface", The Physics Factbook. Retrieved 9 June 2013.

[12] Nuttall Mark (2005)։ Encyclopedia of the Arctic: A-F։ Routledge։ էջ 1461։ ISBN 978-1-57958-436-8։ արտագրուած է՝ 10 June 2013

[13] "Plate Tectonics", Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.

[Young2009-14] Young Greg (2009)։ Plate Tectonics։ Capstone։ էջեր 9–։ ISBN 978-0-7565-4232-0։ արտագրուած է՝ 9 June 2013

[15] International Hydrographic Organization (1953)։ Limits of Oceans and Seas։ International Hydrographic Organization։ արտագրուած է՝ 9 June 2013

[16] Shirley Rousseau Murphy (1979)։ The Ring of Fire։ Avon։ ISBN 978-0-380-47191-1

[17] Bryant Edward (2008)։ Tsunami: The Underrated Hazard։ Springer։ էջեր 26–։ ISBN 978-3-540-74274-6։ արտագրուած է՝ 9 June 2013

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]