Խաղաղական Ովկիանոս
Խաղաղական ովկիանոս, Երկիր մոլորակի ամենամեծ մակերեսով եւ ամենախորունկ ովկիանոսն է, արեւմուտքէն Եւրասիա եւ Աւստրալիա մայր ցամաքներու, արեւելքէն Ամերիկա աշխարհամասի եւ հարաւէն Անթարքթիքայի միջեւ։
Բովանդակութիւն
Հիմնական բնութագրական տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Խաղաղական ովկիանոսը հիւսիսէն հարաւ երկարութիւնը մօտաւորապէս 15․8 հազար իսկ արեւելքէն արեւմուտք 19․5 հազար քմ է։ Ծովերու հետ միասին տարածքը 178․684 միլիոն մ² է, միջին խորութիւնը՝ 3984 մեթր։ Ովկիանոսին առաւելագոյն խորութիւնը (նաեւ Համաշխարհային ովկիանոսինը)՝ 10. 994 մեթր է (Մարիանի իջուածք)[1]։ Խաղաղական ովկիանոսի տարածքով՝ մօտաւորապէս 180° միջօրէականով կ'անցնի ամսաթիւի փոփոխման գիծը[2]։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածքը կը գերազանցէ ամբողջ ցամաքի մակերեսը գրեթէ 30 միլիոն քմ²-ով։ Հասարակածը ովկիանոսը գրեթէ երկու հաւասար մասերու կը բաժնէ[3]:
Պատմութիւն եւ ծագումնաբանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Առաջին եւրոպացին, որ տեսած է ովկիանոսին արեւելեան ափը՝ սպանացի Վասքօ Նունիես տը Պալպոանն էր[4] (իսպ.՝ Vasco Núñez de Balboa)։ Ան 1513-ին իր ուղեկիցներուն հետ կ'անցնի Փանամայի նեղուցը եւ կ'ելլէ անյայտ ովկիանոսի մը ափը։
28 Նոյեմբեր 1520-ին, ովկիանոսին բացերը կը նաւարկէ Ֆերնան Մակելանը[5]։ Ան ովկիանոսը կը ճեղքէ Հրոյ Երկիր կղզիէն մինչեւ Ֆիլիպինեան կղզիներ՝ 3 ամիս եւ 20 օրուան ընթացքին[6]։ Այդ նաւարկութեան ամբողջ ընթացքին կը տիրէր խաղաղ եւ հանգիստ եղանակ մը, որու համար Մակելան ովկիանոսը կը կոչէ Խաղաղական[7]։
Ժթ. դար[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
.jpeg)
Ժթ. դարու աճող նուաճողական քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք Ովկիանոսին մեծ մասը կը գրաւեն եւրոպական տէրութիւնները, այնուհետեւ՝ Ճափոնը եւ Միացեալ Նահանգները: Ովկիանագիտութեան նշանակալի իրադարձութիւն մըն էր 1830-ականներուն «Պիկլ» (անգլերէն՝ Beagle) նաւուն ճամբորդութիւնը Չարլզ Տարուինին հետ, Չելէնճըրինը (անգլերէն՝ Challenger)՝ 1870-ականներուն, Tuscarora-ինը՝ 1873–76-ին եւ գերմանական Gazelle-ինը 1874–76-ին:
Ովկիանիոյ մէջ, Ֆրանսա առաջատար դիրք կը գրաւէ 1842-ին եւ 1853-ին Թահիթիի եւ Նոր Քալետոնիոյ վրայ տիրապետութիւն հաստատելէ ետք:[8] 1875-ին եւ 1887-ին դէպի Զատկի կղզի կատարած նաւարկային այցելութիւններէ ետք, չիլիացի ծովային սպայ Փոլիքարփօ Թորօ կը յաջողի բնիկներուն հետ բանակցելով կղզին մուծել Չիլիի կազմին մէջ:[9]Կաղապար:Rp By 1900 nearly all Pacific islands were in control of Britain, France, United States, Germany, Japan, and Chile.[8] Թէեւ Միացեալ նահանգները վերահսկողութիւն հաստատած էին Կուամի եւ Ֆիլիփիներուն վրայ 1898-ին առնելով զանոնք Սպանիայէն,[10] 1914-ին մօտ Ճափոնը կը վերահսկէր արեւմտեան Խաղաղականի մեծ մասը եւ կը նուաճէ շատ այլ կղզիներ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմին: Այդ պատերազմին աւարտին Ճափոնը կը պարտուի եւ Միացեալ նահանգներու նաւատորմը կը դառնայ ովկիանոսին տիրակալը: Բ.Պատերազմին աւարտէն ետք Խաղաղականի կարգ մը գաղութներ անկախութիւն ձեռք կը բերեն:
Աշխարհագրական Տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Խաղաղական Ովկիանոսը Ամերիկաներէն կը բաժնէ Ասիան եւ Աւստրալիան: Հասարակածին միջոցաւ զայն կը բաժնէ հարաւային եւ հիւսիսային մասերու եւ կը տարածէ հարաւին Անթարքթիքայէն մինչեւ հիւսիսը՝ Արքթիքա: Խաղաղական Ովկիանոսը կը զբաղեցնէ Երկրի մակերեւոյթի մօտաւորապէս մէկ երրորդը, ունենալով 165. 200 000 մ2 մակերես:[11] Տարածուելով մօտաւորապէս 15000 քմ. Պերինկի Ծովէն մինչեւ Հարաւային Ովկիանոսի հիւսիսային շրջագիծը 60-րդ հարաւային զուգահեռականին վրայ, Խաղաղականը կը հասնի իր առաւելագոյն լայնութեանը 5-րդ հիւսիսային զուգահեռականին մօտակայքը, որ կը կազմէ մօտաւորապէս 19. 800 քմ. Ինտոնիսյայէն մինչեւ Քոլոմպոյի ափը՝ Երկրի շրջագիծին կէսը:[12] Երկրին մեզի յայտնի ամէնէն ցած կէտը՝ Մարիանայի Իջուածքը 10911 մ խորութեան վրայ է: Միջին խորութիւնը 4 280 մ. է, ամբողջ ջուրին ծաւալը՝ 10 միլիար մ3: Թեքթոնական սալերու տեղաշարժումներու պատճառաւ Խաղաղականը ներկայիս կ'ընդարձակուի տարեկան 2,5 սմ-ով դէպի երեք ուղղութիւնները, մակերեսի 0.52 մ2 չափ մեծացումով: Ատոր հակառակ, Ատլանտեան Ովկիանոսը կը փոքրանայ:[13][14] Ովկիանոսին արեւմտեան եզրին երկայնքով կան բազմաթիւ ծովեր, որոնցմէ ամենամեծերն են Celebes Sea-ն, Քորալեան Ծովը, Արեւելաչինական ծովը, Ֆիլիփինեան ծովը, Ճափոնի Ծովը, Հարաւչինական ծովը, Թասմանի Ծովը եւ Դեղին Ծովը:[15] Հակառակ իր անուան, Խաղաղական Ովկիանոսը նոյնքան խաղաղ բնութիւն չունի: Շատ արեւադարձային փոթորիկներ կը ցնցեն Խաղաղականի կղզիները:[5] Pacific Rim-ի շուրջի ցամաքներուն վրայ կան մեծ թիւով հրաբուխներ եւ յաճախակի պատահող երկրաշարժներ:[16] Ցունամիները, ստորերկրեայ երկրաշարժներ յառաջ բերելով, աւերած են շրջակայ կղզիներէն շատերը:[17]
Կենդանականութիւն Եւ Բուսականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Խաղաղական ովկիանոսին կը պատկանի Համաշխարհային ովկիանոսի ամբողջ կենսազանգուածի 50 %-ը: Կեանքը ովկիանոսին մէջ առատ է եւ բազմազան, յատկապէս արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային գօտիներուն մէջ՝ Ասիոյ եւ Աւստրալիոյ ափերուն: Այստեղ հսկայական տարածքներ կը զբաղեցնեն քորալեան խութերն ու մանկրային բուսականութիւնը:
Խաղաղական ովկիանոսի կենդանական աշխարհը 3-էն 4 անգամ հարուստ է միւս ովկիանոսներու կենդանական աշխարհներէն: Յատկապէս հարուստ են արեւադարձային գօտիներու ջուրերը: Ինտոնեսիական ծովերուն մէջ յայտնի են երկու հազար տեսակի ձուկեր, մինչ հիւսիսային ծովերուն մէջ այդ տեսակներու քանակը մօտաւորապէս 300 է: Արեւադարձային գօտիի ջուրերուն մէջ կը բնակին վեց հազար տեսակի փափկամարմիններ, իսկ Պերինկի Ծովուն մէջ ընդամէնը 200 տեսակի: Խաղաղական ովկիանոսի բուսական աշխարհի համար բնորոշ առանձնայատկութիւն մըն է կարգաբանական խումբերու հնութիւնն ու էնտեմիկութիւնը: Կաթնասուններու էնտեմիկ տեսակներէն են՝ ծովոզնին, թրապոչերը: Խաղաղական ովկիանոսի հիւսիսային ջուրերուն բնորոշ կենդանիներ են վիթխարի երկփեղկանիներ՝ միտիաներ եւ ոստրէներ: Հասարակածային գօտիի ջուրերուն մէջ ապրող երկփեղկանիներու առանձին տեսակներուն կշիռքը կը հասնի 300 քկ.-ի: Խաղաղական ովկիանոսի հսկայական գերճնշման, ցած ջերմաստիճանի եւ աւելի քան 8 ու կէս քմ. խորութեան պայմաններուն մէջ կ'ապրին 45 կենդանատեսակներ, որոնց 71 %-ը էնտեմիկ են:
Առափնեայ Երկիրները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Արեւմտեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)
- Ռուսիոյ դաշնութիւն
- Ճափոն
- Հարաւային Քորէա
- Չինաստան
- Վիեթնամ
- Աւստրալիա
- Նիու Զիլանտա
Արեւելեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)
- Ալասքա Միացեալ նահանգներ
- Քանատա
- Միացեալ նահանգներ
- Մեքսիքա
- Փանամա
- Փերու
- Չիլի
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ [1]
- ↑ Agno, Lydia (1998)։ Basic Geography։ Goodwill Trading Co., Inc.։ էջեր 25–։ ISBN 978-971-11-0165-7։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
- ↑ "Pacific Ocean". Britannica Concise. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
- ↑ Ober Frederick Albion։ Vasco Nuñez de Balboa։ Library of Alexandria։ էջ 129։ ISBN 978-1-4655-7034-5։ արտագրուած է՝ 12 June 2013
- ↑ 5,0 5,1 "Pacific Ocean: The trade winds", Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ Camino, Mercedes Maroto. Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606), p.76. 2005.
- ↑ "Life in the sea: Pacific Ocean", Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ 8,0 8,1 Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. The Asia-Pacific Profile. Routledge. p. 250.
- ↑ William Sater, Chile and the United States: Empires in Conflict, 1990 by the University of Georgia Press, 0-8203-1249-5
- ↑ Tewari Nita, Alvarez Alvin N. (17 September 2008)։ Asian American Psychology: Current Perspectives։ CRC Press։ էջ 161։ ISBN 978-1-84169-749-9։ արտագրուած է՝ 12 June 2013
- ↑ "Area of Earth's Land Surface", The Physics Factbook. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ Nuttall Mark (2005)։ Encyclopedia of the Arctic: A-F։ Routledge։ էջ 1461։ ISBN 978-1-57958-436-8։ արտագրուած է՝ 10 June 2013
- ↑ "Plate Tectonics", Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ Young Greg (2009)։ Plate Tectonics։ Capstone։ էջեր 9–։ ISBN 978-0-7565-4232-0։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
- ↑ International Hydrographic Organization (1953)։ Limits of Oceans and Seas։ International Hydrographic Organization։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
- ↑ Shirley Rousseau Murphy (1979)։ The Ring of Fire։ Avon։ ISBN 978-0-380-47191-1
- ↑ Bryant Edward (2008)։ Tsunami: The Underrated Hazard։ Springer։ էջեր 26–։ ISBN 978-3-540-74274-6։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
| ||||||||||
