Գեղեցկութիւն

Գեղեցկութիւն, գեղագիտական բաժանմունք մը, որ կը նշանակէ առարկայի մը տարբեր ներդաշնակ համադրումն ու կատարելութիւնը, ինչ որ դիտողին գեղագիտական հաճոյք կը պատճառէ: Գեղեցկութիւնը մշակոյթի կարեւոր մասերէն մէկն է: Գեղեցկութեան հականիշը տգեղութիւնն է: Գեղեցկութիւնը կը բնութագրէ իրականութեան եւ արուեստի մէջ դրսեւորուող գեղագիտական բարձրագոյն արժէքը:

«Գեղեցկութիւն» բառին գործածութիւնը սովորական է տարբեր պարունակներու մէջ, որ զայն սահմանելու փորձ մը կատարելը կը նմանի ծիածանը գրկել փորձելու: Գեղեցկութեան փորձառութիւնը ենթակայական է, սիրոյ եւ ճշմարտութեան պէս: Անոր ոչ-առարկայական բնոյթին գիտակցելու պատճառով է, որ գիտնականներ ընդհանրապէս խուսափած են գործածելէ այս բազմիմաստ բառը^[1]:

Գեղեցկութեան Ըմբռնումները

Հին ժամանակաշրջանէն ի վեր գեղեցկութիւնը կարեւորագոյն հասկացութիւններէն մէկն է կեցութեան ընկալման փիլիսոփայութեան մէջ: Գեղեցկութիւնը, ըստ իր բնոյթի, հնագոյն յունական փիլիսոփաներուն կողմէ կ'ընկալուի առարկայական եւ գոյաբանական առումով^[2]: Գեղեցկութեան տարբեր մեկնաբանումները միշտ եղած են գաղափարա-փիլիսոփայութեան եւ բուն գեղագիտական շահերու եւ նախասիրութիւններու բախման առարկայ:

Փիթակորասի (pitagoras) դպրոցը գեղեցկութիւնը կը կապէ թուաբանութեան հետ, նշելով, որ տարրերը, որոնց համաչափութիւնը կը մտնէ ոսկեայ հատումի մէջ, աւելի գեղեցիկ կը թուին^[3]: Դասական յունական ճարտարապետութիւնը հիմնուած է գեղեցկութեան այս ընկալման վրայ:
Սոկրատի ժամանակաշրջանին գեղեցկութիւնը կը հասկցուէր ո՛չ միայն գոյաբանական առումով, այլեւ՝ միտքի գիտակցութեան առումով: Սոկրատ արդէն ինք «գեղեցկութիւն»ը կը համարէ տիեզերքի կարեւորագոյն բաժանմունքը:
Արիստոտէլ գեղեցկութիւն կը համարէր բարութեան եւ լաւի մարմնաւորումը:
Ըստ Պղատոնի` մարդը ծնելէ առաջ կ'ըլլայ գեղեցկութեան եւ մաքուր միտքի ոլորտին մէջ: Գեղեցկութեան եւ բարութեան ըմբռնումը, իբրեւ բարձրագոյն գաղափար, կը հանդիսանայ իր փիլիսոփայական աշխատանքներուն հիմնական շարժառիթը:

Գեղեցկութեան ըմբռնումը, իբրեւ կանոն, անմիջական է եւ կը յենի իրերու արտաքին տեսքին վրայ, սակայն միջնորդաւորուած է անհատին ողջ կենսափորձով եւ ձեւի միջոցով իրերու բովանդակութեան մասին դատելու ընդունակութեամբ^[4]:

Հին փիլիսոփայութեան մէջ գեղեցկութեան ընկալումը կ'ամփոփուի Պղատոնի աշխատութիւններուն մէջ: Գեղեցկութեան պատմութեան ծաւալուն հրապարակումը, որուն խմբագիրն էր իտալացի գրող, փիլիսոփայ Ումպերթօ Էքօ (umberto eko), կը պարզէ գեղեցկութեան ընկալումը ողջ մարդկութեան պատմութեան ընթացքին: Յատկապէս ան կը վկայէ, թէ Պղատոն յաջորդ դարերուն համար հիմք դրած է երկու կարեւոր գեղեցկութեան ըմբռնումներու^[5].

Գեղեցկութիւնը ինչպէս ներդաշնակութիւն եւ համամասնական մասեր (որոնք սկիզբ կ'առնեն Փիթակորասէն)^[6]:
Գեղեցկութիւնը ինչպէս փայլք, որ կը նկարագրուի Ֆետրի (Phaedrus) տրամախօսութենէն:^[7]

Այս ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան նաեւ յաջորդ ըմբռնումները.

Սովորաբար մենք հրաշալի կը համարենք համաչափ առարկաները:
Համաչափութիւնը կը դառնայ դասական արուեստի գեղեցիկ կանոններէն մէկը:

Այնուհետեւ Թովմաս Աքուինացի ցոյց կու տայ^[8], որ գեղեցկութեան համար պարտադիր է,

ոչ միայն պատշաճ համաչափութիւն, այլեւ ամբողջականութիւն (այսինքն ամէն առարկայ պէտք է ունենայ բաղադրիչ մասեր, իսկ խեղանդամ մարմինները կը համարուին տգեղ),
փայլքը (որովհետեւ գեղեցիկ կը համարուի այն, ինչ որ ներկուած է մաքուր գոյներով),
համաչափութիւն, կամ համանմանութիւն:

Գեղեցկութեան Ընկալումը Արուեստի Մէջ

Ներկայիս կայ վարկած մը, որ կ'ըսէ, թէ գեղեցկութեան մասին ընկալումները բնազդներ են, որոնք արմատաւորուած են մարդուն յիշողութեան մէջ, շնորհիւ իրենց նախորդող կենդանի էակներու սերունդներուն անգիտակից փորձառութիւններուն^[9]:

Խարիթես (յուն․՝ Χάριτες (յոգն․)) հին Յունական քանդակագործութեան պատճէն
Հերմէս` հին յունական քանդակագործութիւն
Ռուս գեղեցկուհի, Կոստանդին Մակովսկովիի նկարը (1839—1915).
«Հելկա», Անտերս Լէօնարտ Զօրն, 1917
«Լուղորդուհի», Փիեռ-Օկիւսթ Ռենուար, 1893
Աֆրոտիթը, Էրոսն ու Պանը
Քամիյյ Ռոկոպլեն`(Camille rogoblen) Ծաղիկներով աղջիկը
Պորիս Կուսթոտիեւ` Ռուսական Վեներան
Սանտրօ Պոթիչելլի` Վեներայի ծնունդը, շուրջ 1485
«Երեք Գեղուհիները», Ժան Ժաք Փրատիէ (Jean Jacques Pradier),1831

Էրոս եւ ֆիզիքական Գեղեցկութիւնը

Տղամարդիկ եւ կանայք գեղեցիկ են, երբ ուրիշին աչքին հաճելի կը թուին: Կին/տղամարդ ըմբռնումը, իբրեւ հնարաւոր խաղընկեր, երբեք չեն սխալիր, թէ որ սեռին ինչ պէտք է: Հոս կը գործէ «նախորդ սերունդներուն փորձառութիւն

Գեղեցկութեան տեսակներ

Գոյութիւն ունին երեք տեսակի տարբեր գեղեցկութիւններ. սեռային, բնական եւ արուեստի իրի մը, այսինքն` մարդկային ձեռքով շինուած իրի մը յատուկ գեղեցկութիւն: Այս երեք տեսակի գեղեցկութիւնները կը միաձուլուին:

Ամէնէն տարօրինակը արուեստի իրի մը գեղեցկութիւնն է: Թէեւ մարդը բազմաթիւ այլ արարածներու պէս գործիք կը շինէ յատուկ նպատակի մը համար, սակայն միակ արարածն է, որ գեղագիտական ճաշակով կը շինէ զայն: Արհեստագործութեան նպատակով գործիք շինող մարդը զարգացում մը ապրելով` դարձած է արուեստագէտ: Անոր շինած իրերը հետզհետէ նուազ գործածական արժէք ստացած են, մինչեւ որ արուեստագէտը մղուած է շինելու բան մը, որ գործածական չէ, այսինքն` կիրարկած է արուեստ` արուեստի սիրոյն:

«Գեղեցկութիւն գնահատելու» գաղափարը ծնունդ առած է սեռային գրաւչութեամբ: Այսինքն, երբ մարդը իր բնազդային մէկ մղումը` սերդնագործելու իր տենչը վերածած է այն ուժին, որ Լէոնարտօն մղած է գծելու «Վերջին ընթրիքը»: Ասիկա կ'օգնէ հասկնալու, թէ ինչպէ՛ս գեղեցկութեան փնտռտուքը դարձած է մարդկային ստեղծագործականութեան անբաժան մէկ մասը:

Գեղեցկութեան Մրցոյթներ

Գեղեցկութեան մրցոյթներուն կ'ընտրուին ամէնէն գեղեցիկ մասնակիցները: Յաճախ նման մրցոյթներու ընթացքին կը պահանջուին տարբեր տաղանդներ, մտային կարողութիւններ եւ խօսքի արուեստ ցուցադրել:

Ըստ դիցաբանութեան՝ գեղեցկութեան առաջին մրցոյթը տեղի ունեցած է Հերա, Աթինա եւ Աֆրոտիթի ատուածուհիներուն միջեւ: Իբրեւ մրցատեան անոնք ընտրած էին Փարիս (Πάρης) աստուածը, որ գլխաւոր մրցանակը՝ խնձորը, տուած է ամէնէն գեղեցիկ տիտղոսը կրողին՝ Աֆրոտիթին: Հոսկէ ալ ծագած է Դրոյեան պատերազմը:

Ըստ անուղղակի հաստատումներու, հին Դրոյի մէջ տեղի ունեցող գեղեցկութեան մրցոյթին դատական կազմին մաս կազմած են երգիչներ, քանդակագործներ, ճարտասաններ եւ ռազմիկներ:

Աւելի ուշ, գեղեցկութեան մրցոյթներ կազմակերպուած են Կորնթոսի մէջ Ե. դարուն: Մրցոյթին յաղթողը իբրեւ մրցանակ ոսկի կը ստանար: Յոյներուն հաճելի կը թուին այդ մրցոյթները: Նման մրցոյթներ կը սկսին կազմակերպուիլ Աթէնքի մէջ եւ Լեզվոս կղզիին վրայ՝ Եգէական Ծովուն մօտ:

Հին Բաբելոնի մէջ գեղեցկութեան մրցոյթին յաղթողը ոչ միայն գեղեցիկի կոչում, այլեւ դրամական նուէրներ կը ստանար: Կը կանչէին աղջկան անունը, իսկ տղամարդիկ դրամ կ'առաջարկէին: Այդպէս ալ այդ գումարը կը վճարուէր աղջկան ընտանիքին աղջկան հետ ամուսնանալու թոյլտուութիւն ստանալու համար:

Հին Չինաստանի մէջ, ինչպէս նաեւ մալիզիացիներուն մօտ ստեղծուած էին գեղեցկուհին ընտրելու համար յատուկ կանոններ: Ընտրուած յաղթողը անոնք կը զոհաբերէին աստուածութեան:

Հակառակ իսլամական խիստ սովորութիւններուն՝ Օսմանեան Կայսրութեան կանանոցներու մէջ նոյնպէս կ'ընտրէին ամէնէն գեղեցիկ հարճը:

Աւստրալիոյ եւ Խաղաղական Ովկիանոսի ցեղերը մինչեւ Ի. դար մրցոյթներ կը կազմակերպէին. չամուսնացած, բարետես աղջիկները կը մրցէին մերկ: Յաղթողը կ'ամուսնանար «գիւղին առաջին տղուն» հետ:

Իուկանտայի մէջ կը կազմակերպէին գեղեցկութեան մրցոյթներ, որոնց ժամանակ դէմքի գեղեցկութեան ուշադրութիւն չէր դարձուեր:

Ռուսաստանի մէջ գեղեցկութեան մրցոյթներուն արդիւնքով կ'ընտրուէր թագուհին:

Եւրոպայի գեղեցկութեան մրցոյթներ կը կազմակերպէին միջնադարեան շրջաններուն ընթացքին: Մրցոյթին յաղթողը իրաւունք ունէր խարոյկի մէջ նետուելու: Քրիստոնէական եկեղեցին կը հաւատար, որ ամէնէն գեղեցիկ եւ ամէնէն տգեղ կանայք կը ծառայեն սատանային^[10]:

19 Սեպտեմբեր 1888-ին Պելճիքացի Սպայ քաղաքին մէջ կայացած է գեղեցկութեան առաջին մրցոյթը: 350 թեկնածուներէն 21-ը կը հասած է եզրափակիչ փուլ, ուր բացարձակապէս տղամարդոցմէ կազմուած դատակազմը ընտրած է անոնցմէ միայն մէկը փակ դռներու ետեւէն: Անիկա 18-ամեայ Փերտայ Սուկարէն էր, որ 5000 ֆրանքի մրցանակ ստացած էր^[11]:

Գեղեցկութեան Միջազգային Մրցոյթներ

Աշխարհի գեղեցկուհի (անգլերէն՝ Miss World), ամէնամեայ միջազգային մրցոյթ, աշխարհի ամէնէն նշանաւոր մրցոյթներէն մէկն է:

Miss World կը յայտնաբերուի Մեծն Բրիտանիոյ մէջ 1951-ին Էրիք Մորլիի շնորհիւ: 2000-էն ի վեր, անոր կինը՝ Ճուլիա Մորլի, կը հանդիսանայ մրցոյթին համահեղինակը: Մրցոյթին եզրափակիչի հեռուստահաղորդումը ամէնէն մեծն է աշխարհի տարածքին: Անիկա կը հրապարակուի աւելի քան 200 երկիրներու մէջ:

1959-ին BBC կը սկսի ցուցադրել մրցոյթը:

1980-ականներուն մրցոյթին պայմաններուն մէջ կ'աւելնան տրամաբանութիւնը եւ անհատականութիւնը ստուգող հարցեր: Սակայն մրցոյթը քաղաքականացուած կը համարուի Մեծն Բրիտանիոյ մէջ:

Երկիր Մոլորակի գեղեցկուհի (անգլերէն՝ Miss Earth), գեղեցկութեան ամէնէն շատ ժողովրդականութիւն ունեցող մրցոյթներէն մէկը՝ Աշխարհի գեղեցկուհի, Համաշխարհային գեղեցկուհի եւ Տիեզերքի գեղեցկուհի մրցոյթներու շարքին մէջ:

Տիեզերքի գեղեցկուհի (անգլերէն՝ Miss Universe), գեղեցկութեան տարեկան միջազգային մրցոյթ, մեծ ժողովրդականութիւն ունեցող մրցոյթներէն մէկը:

1951-ին Ամերիկայի գեղեցկութեան մրցոյթին, Եոլանտա Պեդպեզըն դափնեկիր դառնալէ ետք, կը հրաժարի Pacific Mills վաճառանիշին Catalina լողազգեստներով ցուցադրութիւններ կազմակերպելէ, որ կը հանդիսանար մրցոյթին հովանաւորը: Անկէ ետք, 1952-ին Pacific Mills կը հրաժարի մրցոյթը հովանաւորելէն եւ կը ստեղծէ իր սեփական մրցոյթը, որ կը կոչուի «Տիեզերքի գեղեցկուհի»: Առաջին մրցոյթը կը կայանայ Քալիֆորնիոյ Լոնկ Պիչի մէջ: Իսկ 1972-էն սկսեալ, մրցոյթը ամէն տարի մէկ վայրի մը մէջ կը կայանայ:

Աշխարհի գեղեցկութեան մրցոյթը 4-րդ ամէնէն մեծ մրցոյթն է աշխարհի վրայ: Ի սկզբանէ կայացած է Քալիֆորնիոյ Լոնկ Պիչ քաղաքին մէջ: Մինչեւ 1967 մրցոյթը կայացած է Լոնկ Պիչի մէջ, իսկ 1968-ին մրցոյթը սկսած է կայանալ Ճափոնի մէջ՝ Էքսպոյ 70 քաղաքին մէջ:

Գեղեցկութեան այս մրցոյթը, որ յայտնի է նաեւ իբրեւ գեղեցկութեան տօն, չէ հիմնուած միայն արտաքին տեսքի վրայ: Մրցոյթին մասնակիցները պէտք է դրսեւորեն անկեղծութիւն, ընկերասիրութիւն եւ պէտք է կարենան որոշումներ կայացնել:

Տղամարդոց Գեղեցկութեան Մրցոյթներ

Կարգ մը երկիրներու մէջ, Երկիր Մոլորակի տղամարդոց գեղեցկութեան մրցոյթներ կը կազմակերպուին: Լայն առումով անոնք կը նմանին կանանց գեղեցկութեան մրցոյթներուն եւ կը տարբերին միայն անով, որ հոն կը գնահատուին տղամարդուն յատկութիւնները, ինչպէս՝ քաջութիւնը եւ ուժը: Նման մրցոյթներ, ամէն տարի կը կազմակերպուին Զուիցերիոյ մէջ, որուն դափնեկիրը կ'արժանանայ «Պարոն Զուիցերիա» տիտղոսին^[12]: