Արսէն Այտընեան

Արսէն Այտընեան;
Ծնած է	7 (19) Յունուար 1825
Ծննդավայր	Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն; Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	8 (21) Յուլիս 1902 (77 տարեկանին)
Մահուան վայր	Մաուեր
Քաղաքացիութիւն	Սիսլեթանիա
Ազգութիւն	Հայ եւ Հայ
Կրօնք	Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցի
Ուսումնավայր	Վիեննայի Մխիթարեան վանք?
Մասնագիտութիւն	լեզուաբան, բանասէր, Կաթոլիկ եպիսկոպոս
Աշխատավայր	Հանդէս Ամսօրեայ
Վարած պաշտօններ	տիտղոսաւոր եպիսկոպոս եւ general abbot of the Mekhitarist Monastery of Vienna?

Արսէն Այտընեան (7 (19) Յունուար 1825^[1]^[2], Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն^[3]^[1]^[2]
Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 8 (21) Յուլիս 1902^[1], Մաուեր^[3]^[7]), հայ բանասէր, հագեւորական եւ լեզուաբան, տիրապետած բազմաթիւ լեզուներու^[8]։

Կեանք եւ գործունէութիւն

Այտընեանի կեանքն ու գործունէութիւնը զուգընթաց է աշխարհաբարի զարգացման հետ։ Իր անունը բացառիկ կարեւորութիւն ունեցած է բանասիրական ուսումնասիրութեան տեսակէտէն. աշխարհաբարը, որ մինչ այդ անկանոն վիճակ ունէր, կանոնաւորուեցաւ անոր պատրաստած քննական քերականութեան շնորհիւ։

Որդի՝ Պետրոս Այտընեանի, ծնած է Պոլիս՝ Բերայի մէջ։ Ժամանակի ձախորդ պատահարներէն ստիպուած, ծնողքը լքած են իրենց տունը եւ 1828-1830-ին Ղալաթիա ապրած։ Այտընեան Վենետիկի Մխիթարեաններու եւ ապա Ղալաթիոյ Վիեննայի Մխիթարեաններու վարժարանը յաճախած է։ Ուսման սաստիկ սիրահար, գրեթէ ինքնօգնութեամբ, լատիներէն սորված է եւ օր մըն ալ իր ուսուցիչներուն անակնկալ մը ըրած ՝ այդ լեզուով ատենախօսութիւն մը կատարելով, որով արժանացած է մէկ դասարան բարձրանալու։ Ան ութը տարեկանին Բերայի Վիեննական հայրերու վարժարանին մէջ աշակերտած է Հ. Վրթանէս Չալըխեանին, իսկ 1835-ին Վիեննա ղրկուած, ուր սորված է իտալերէն, ֆրանսերէն, արաբերէն, թրքերէն եւ ձեռնարկած՝ հոգեւոր ճառախօսութիւններու եւ այլ աշխատութիւններու։

Տասնեօթ տարեկանին ուխտած է պատրաստուիլ եկեղեցական ծառայութեան։ 1845-ին Ագաթանգեղոս-ի կրկնագիր օրինակը, որ իր հնութեամբ զմայլեցուցած էր Այտընեանը, նիւթ մատակարարած է մանր քննութեան մը, որուն արդիւնքով յայտնի դարձած է, որ այս հին ձեռագիրը անընթեռնելի գիրեր ունի իր ընթեռնելի գիրերուն տակ, որուն քանի մը էջերուն առաջին անգամ ընթերցումը Այտընեանին յանձնուած է։ Գերպ. Արիստակէս՝ վանահայրը, Այտընեանին հրահանգած է Նոր Կտակարան-ի քննութիւն մը կատարել, համեմատելով զայն ծանօթ ձեռագիրներու հետ։

1848-ին ան պատրաստած է հայերէն մեծ աշխարհագունդ մը, որ չորս գոյներով տպուած է։ Այդ աշխարհագունդը կը մրցի նմանօրինակ որեւէ եւրոպական օրինակի հետ եւ Վիեննայի Աշխարհագրական Ընկերութեան զարմանքը շարժած է։ 1851-ին Այտընեան պատրաստած է արաբերէն մեծ երկրագունդ մը, որ հակառակ իր կամքին, ձեռագիր մնացած է։

Այսպիսի գործունէութեամբ գրեթէ տասը տարիներ այլ եւ այլ տեղեր այցելեց՝ Պոլիս, Զմիւռնիա, Այտըն, Փարիզ եւ 1862-ին այցելեց նաեւ Ս. Ղազար։ Ճամբորդութիւններէն միտքը սփոփած, գրիչը սրած, սկսաւ գլուխ հանել իր գործը, որուն տարիներէ ի վեր աշխատած էր եւ որ պիտի անմահացնէր իր անունը՝ «Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի», որ աշխարհաբարի նոր դարագլուխ մը բացաւ, այդ ճամբորդութիւնները կատարած էր լեզուն մօտէն ուսումնասիրելու համար եւ իբրեւ արդիւնք իր քրտնաջան աշխատութեան, 1866-ին կը հրատարակուէր այդ գործը Վիեննայի տպարանէն՝ 836 էջերով։

Ունէր լեզուներու ընդունակութիւն, կը խօսէր յունարէն, պարսկերէն, ասորերէն, հայերէնի կողքին:

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1. — է. 352.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 https://data.matricula-online.eu/de/oesterreich/wien/23-mauer/03-05/?pg=41 — հատոր 5.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q105169096"></a>
↑ Ստեփանյան Գ. Կենսագրական բառարան — 1973. — ISBN 978-5-550-00265-0
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q20509296"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28714267"></a>
↑ ^5,0 ^5,1 Catholic-Hierarchy.org — USA: 1990.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3892772"></a>
↑ https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=pab&datum=18860820&query=%22neuer+generalabt%22&ref=anno-search&seite=4
↑ ««Հանդէս Ամսօրեայ»-ի Ութսունամեակը»
↑ «Collège Dictionnaires Machtotz France (CDMF) - Linguistes»։ www.dictionnaires-machtotz.org։ արտագրուած է՝ 2019-10-11

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1525071_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q13053618">[[:hy:Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան|Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1990._—_հատոր&nbsp;1._—_է.&nbsp;352.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a></div>-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1. — է. 352.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q708653"_data-entity-id="Q105169096">[https://data.matricula-online.eu/de/oesterreich/wien/23-mauer/03-05/?pg=41_https://data.matricula-online.eu/de/oesterreich/wien/23-mauer/03-05/?pg=41]<span_class="wef_low_priority_links">_—_հատոր&nbsp;5.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q105169096"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 https://data.matricula-online.eu/de/oesterreich/wien/23-mauer/03-05/?pg=41 — հատոր 5.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q105169096"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q57933693"_data-entity-id="Q28714267"><i_class="wef_low_priority_links">[[:Գառնիկ_Ստեփանեան|Ստեփանյան&nbsp;Գ.]]</i>_[[:d:Q28714267|Կենսագրական_բառարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_1973._—_ISBN_978-5-550-00265-0</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q20509296"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28714267"></a></div>-4] Ստեփանյան Գ. Կենսագրական բառարան — 1973. — ISBN 978-5-550-00265-0
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q20509296"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28714267"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q35127_citetype_Q8513"_data-entity-id="Q3892772">[[:en:Catholic-Hierarchy.org|Catholic-Hierarchy.org]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Ամերիկայի_Միացեալ_Նահանգներ|USA]]:_1990.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3892772"></a></div>-5] 5,0 ^5,1 Catholic-Hierarchy.org — USA: 1990.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3892772"></a>

[[https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=pab&datum=18860820&query=%22neuer+generalabt%22&ref=anno-search&seite=4_https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=pab&datum=18860820&query=%22neuer+generalabt%22&ref=anno-search&seite=4]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-6] ttps://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=pab&datum=18860820&query=%22neuer+generalabt%22&ref=anno-search&seite=4

[7] ««Հանդէս Ամսօրեայ»-ի Ութսունամեակը»

[8] «Collège Dictionnaires Machtotz France (CDMF) - Linguistes»։ www.dictionnaires-machtotz.org։ արտագրուած է՝ 2019-10-11

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]