Վիքտոր Համբարձումեան
.png)
Վիքտոր Համբարձումեան Համազասպի (5 (18) Սեպտեմբեր 1908[1][2][3], Թիֆլիս, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն[2][3] - 12 Օգոստոս 1996[1][4][5][…], Բիւրական, Արագածոտն, Հայաստան[6][3]), հայ աստղագէտ եւ աստղաֆիզիկոս, տեսական աստղաֆիզիքայի հիմնադիրներէն մէկը։
Համբարձումեանին աշխատութիւնները կը վերաբերին, աստղերու եւ միգամածութիւններու ֆիզիքայի, արտայարդգողական աստղագիտութեան, աստղային համակարգերու ուժաբանութեան, աստղերու եւ յարդգողերու տիեզերածնութեան եւ մաթեմատիկական ֆիզիկայի, միջուկային ֆիզիկայի[14] բնագաւառներուն։ Սկզբունքօրէն նոր տիեզերածնական հայեցակարգի հեղինակ է։ Ստալինեան մրցանակի կրկնակի (1946, 1950) դափնեկիր, Սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս (1968, 1978), Հայաստանի ազգային հերոս (1996), Ռուսաստանի Դաշնութեան պետական մրցանակի դափնեկիր, արժանացած է բազմաթիւ ակադեմիական պարգեւներու։ Բիւրականի աստղադիտարանի հիմնադիրն է[15][16]։
Կենսագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վիքտոր Համբարձումյան ծնած էր Թիֆլիս, 18 Սեպտեմբեր 1908-ին։ Հայրը՝ Համազասպ Համբարձումեան եղած է իրաւաբան, գրականագէտ։ Նկատելով երեք-չորս տարեկան որդիին՝ թիւերու նկատմամբ ունեցած մեծ հետաքրքրութիւնը, հայրն աւելի լրջօրէն կը զբաղի օժտուած զաւակով՝ զարգացնելով անոր բնատուր բնագիտական ձիրքը[17]։ Դպրոցական տարիներուն առաւել ցայտուն ցոյց կու տայ թուաբանութեան եւ աստղագիտութեան նկատմամբ անոր հակումները։ Այդ տարիներուն արդէն հրապարակային դասախօսութիւններ կը կարդար ֆիզիքայի (այսինքն՝ բնագիտութիւն անգլ.՝ Physics) եւ աստղագիտութեան խնդիրներու վերաբերեալ։ 1924 թուականի Մարտին՝ 15-ամեայ Համբարձումեան, Երեւանի պետական Համալսարանի անուանի Փրոֆեսէօրներու, դասախօսներու ուսանողներու եւ աշակերտներու համար դասախօսութիւն կը կարդայ Ալպերթ Այնշէայնի (անգլ. Albert Einstein) յարաբերականութեան տեսութեան վերաբերեալ, որ կ՛ընդունուի մեծ հետաքրքրութեամբ[17]։ Մի քանի ամիս ետք նոյն դասախօսութիւնը կրկին կը կարդայ Թիֆլիսի մէջ[17]։
1924 թուականին Վիքտոր կ՝ ընդունուի Լենինկրատի մանկավարժական հիմնարկի «ֆիզիկա-մաթեմատիկական» բաժինը։ Մէկ տարի ետք կը տեղափոխուի Լենինկրատի պետական համալսարան։ 1926-ին, տակաւին ուսանող, ան կը հրատարակէ իր առաջին գիտական յօդուածը՝ նուիրուած արեգակնային ջահերուն։ Ուսանողական տարիներուն կը տպագրէ աւելի քան 15 յօդուած։ Համալսարանն աւարտելէն ետք, 1928-1931 թուականներուն Վ. Համբարձումեան ուսանած է Փուլքովոյի աստղադիտարանի ասպիրանտուրա՝ ակադեմիկոս Ա․ Պելոփորսքիի ղեկավարութեամբ։ 1934-ին Լենինկրատի համալսարանէն ներս չորս տարի աշխատելէ ետք, Համբարձումեան կը հիմնադրէ ու կը ղեկավարէ ԽՍՀՄ առաջին աստղաֆիզիկայի ամպիոնը։
1935 թուականին Համբարձումեանին կը շնորհուի ֆիզմաթ գիտութիւններու դոկտորի աստիճան՝ առանց ատենախօսութեան պաշտպանութեան, զոր իրեն գիտական մեծ հեղինակութեան եւ համաշխարհային համբաւի եւ վաստակի արդիւնքն էր։
1939 թուականին կ՝ ընտրուի ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից-անդամ, եւ կը նշանակուի համալսարանի «պրոռեկտոր»՝ (այսինք՝ փոխ տնօրէն անգլ.՝ Vice Rector) գիտակազմակերպչական աշխատանքներու գծով։ 1943-ին կը հիմնադրուի Հայկական ԽՍՀ գիտութիւններու ակադեմիան, Վ. Համբարձումեան կ՝ ընտրուի փոխ նախագահ։ 1947-էն Երեւանի համալսարանի փրոֆեսէօր էր։ 1947-ին կ՝ ընտրուի Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիայի նախագահ՝ փոխարինելով Յովսէփ Օրբելիին։ Այդ պաշտօնին կը վերընտրուի մինչեւ 1993։
1947 թուականին կը հրատարակուի իր յայտնի աշխատանքը՝ «Աստղերու էվոլիւցիան (այսինքն՝ զարգացում անգլ.՝ evolution) եւ աստղաֆիզիկան», որ կ՝ ապացուցէ իր յայտնագործած աստղային համակարգերը՝ աստղասփիւռները, կազմուած են միանման աստղերէն, եւ այդպսով պայմանաւորուած նմանատիպ աստղերու բարձր խտութիւնը։ Համբարձումեանի ստացած արդիւնքներով աստղասփիւռներու տարիքը չէր կարնար գերազանցել մի քանի տասնեակ միլիոն տարին։ Եզրակացուեցաւ նաեւ, որ նոյն աստղասփիւռի բոլոր աստղերը առաջացած են միասին։ Այդպիսով նոյնպէս ապացուցուեցաւ, որ մեր համաստեղութեան մէջ (այսինքն՝ ծիր կաթին կամ անգլ.՝ galaxy) աստղերու յառաջացման ընթացքը (այսինքն՝ արարք կամ ընթացք - անգլ.՝ process) կը շարունակուի, եւ ծեր աստղերու հետ միասին գոյութիւն ունին նաեւ երիտասարդ աստղեր։ Այս աշխատանքին համար Վ. Համբարձումեան 1950-ին արժանացաւ պետական մրցանակի։
1948-1955 թուականներուն եղեր է Միջազգային աստղադիտական միութեան փոխ նախագահ[18], 1961-1964 թուականներ՝ նախագահ[14], 1968-1972 թուականներուն՝ Գիտական ընկերութիւններու միջազգային խորհուրդի նախագահ։
1953 թ-ին Վիկտոր Համբարձումեան կ՝ ընտրուի ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս։
1966-ին Բիւրականի աստղադիտարանին մէջ կազմակերպուեցաւ միջազգային աստղագիտական միութեան 29-րդ ժողովը, որ կը վկայէ Բիւրականի աստղադիտարանին մէջ իրականացուող հետազօտութուններուն կարեւորութեան մասին։
Մինչեւ կեանքին վերջը Վիքտոր Համբարձումեան համոզուած էր, որ մեր ժամանակներուն նոյնպէս համաստեղութիւններ (այսինքն՝ ծիր կաթին աստղեր - անգլ.՝ galaxies) կը ծնին։
Վիկտոր Համբարձումեան աշխարհի աւելի քան 30 ազգային ակադեմիաներու եւ միջազգային կազմակերպութիւններու պատուաւոր անդամ էր, իսկ 1958-61 թուականներուն գլխաւորած է միջազգային աստղագիտական ընկերութիւնը։ Ան երկու անգամ ընտրուած է Գիտական միութիւններու համաշխարհային խորհուրդի նախագահ (1966 - 72)։
1993 թուականին կը դառնայ Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիայի պատուաւոր նախագահ։
1994 թուականին արժանացած է Հայաստանի ազգային հերոսի կոչման։
Մահացած է՝ 12 Օգոստոս 1996-ին, Բիւրական։ Թաղուած է Բիւրականի աստղադիտարանի 2.6 մ աստղադիտակէն ոչ հեռու՝ Համբարձումեաններու ընտանեկան գերեզմանատան մէջ։ Անոր առանձնատունն այժմ մեծ գիտնականի տուն-թանգարանն է, իսկ Բիւրականի աստղադիտարանը 1998-էն կը կրէ իր հիմնադիրի անունը։
Ընտանիք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հայրը՝ Համազասպ Համբարձումեան, իրաւաբան էր, թարգմանիչ, գրականագէտ։ Յայտնի թարգմանութիւններէն՝ Հոմերոսի «Իլիականը»։ Մայրը՝ Հռիփսիմէն, Ցխինվալիի քահանայ Տէր Սահակ Խախանեանցի դուստրն էր։ Քոյրը՝ Գոհար Համբարձումեան, մաթեմատիկոս էր, բնագիտութեան եւ թուաբանութեան (ֆիզմաթ) գիտութիւններու անդամակակից փրոֆէսօր կամ ուսուցչապետ (Associate Professor of Mathematical Sciences)։ Վիկտոր Համբարձումեանին եղբայրը՝ Լեւոնը, իրմէ փոքր էր երկու տարիով, աշխատած է Լենինկրատի աստղագիտական հիմնարկի ծանրաչափական (gravimetric) արշաւախմբերուն մէջ (expedition)։ Մահացած է 1933-ին[17]։
1931 թուականի վերջաւորութեան ամուսնացեր է Վերա Ֆիոտորովնա Քլոչիխինայի հետ։ Չորս զաւակներէն երկուքը՝ Ռաֆայէլը եւ Ռուբէնը, բնագէտներ են (ֆիզիկոսներ, physicist)։
Գիտական Գործունէութեան Հիմնական Ուղղութիւնները
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Աստղերու Թաղանթներու Եւ Կազային Միգամածութիւններու բնագիտութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1932 թուականին Լոնտոնի Թագաւորական աստղագիտական ընկերութեան «Monthly Notices» հանդէսը հրապարակեց Համբարձումեանի «On the radiative equilibrium of a planetary nebula» (Մոլորակաձեւ միգամածութեան ճառագայթման հաւասարակշռութեան մասին) յօդուածը, որ այժմ կը համարուի կազային միգամածութիւններու ժամանակակից տեսութեան հիմնաքարը։
Այդ խնդիրին նուիրուած է Համբարձումեանի աշխատութիւններու ամբողջ շարք մը, որոնց մէջ ստեղծուած է աստղերու կազային թաղանթներու եւ կազային միգամածութիւններու տեսութեան հիմքը եւ բացատրուած են անոնց լուսապատկերի շարք մը իւրայատկութիւններ։
Անոր մշակած եղանակները կիրառուած են անկայուն աստղերու կազային թաղանթներու հետազօտման համար։ Այդ աշխատութիւններէն մէկուն մէջ (Ն. Ա. Քոզիրեւի հետ համատեղ) յաջողուած է առաջին անգամ գնահատել նոր աստղերու արտանետած կազային թաղանթներու զանգուածները։ Այդ զանգուածներու գնահատականը շատ էական դեր ունեցաւ աստղերու զարգացման խնդիրները դիտարկելու պահուն։ Մասնաւորապէս, այն առիթ ընձեռեց յայտնաբերելու աստղային անկայունութեան ամենաչնչին բացայայտումները։
Աստղային Համակարգերու Ուժաբանութիւն Եւ Վիճակագրական Մեքենագիտութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Կիրառելով վիճակագրական Մեքենագիտութեան ինքնատիպ եղանակներ՝ Համբարձումեան կարեւոր արդիւնքներ ստացած է։ 1936 թուականին այդ ճանապարհով լուծած է անգլիացի աստղագէտ Արթուր Էտինկթընի առաջադրած թուաբանական խնդիրը՝ գտնել աստղակոյտի աստղերուն տարածական արագութիւններու բաշխումը՝ ունենալով անոնց տեսագծային արագութիւններու բաշխումը։ Այդ խնդիրի լուծումը տպագրուած է «Monthly Notices» հանդէսին մէջ նոյն ինքն Էտինկթընի ներկայացմամբ։ Տասնամեակներ ետք այդ նոյն խնդիրը վերստին ի յայտ եկաւ՝ բժշկական համակարգչային ախտորոշման կապակցութեամբ։ Ի վերջոյ (1979 թուականին), այդ թունաբանական խնդիրի լուծումը նշանաւոր դարձաւ բժշկութեան բնագաւառի Նոպէլեան մրցանակով «Համակարգչային շողանկարի (tomography) մշակման համար»։
Աստղային համակարգերու վիճակագրական Մեքենագիտութեան եղանակները Համբարձումեանին կարելիութիւն տուին գնահատել աստղային համակարգերու տարիքները։ Մասնաւորապէս, 1935-1937 թուականներուն Համբարձումեան գիտական բանավէճ ունեցաւ անգլիացի նշանաւոր գիտնական Ճէյմս Ճինզի հետ՝ մեր աստղային համակարգի՝ Ծիր կաթինի տարիքին առիթով եւ ապացուցեց, որ մեր Ծիր կաթինը առնուազն 1000 անգամ երիտասարդ է Ճինզի տուած գնահատականէն[19], որ համընդհանուր ընդունելութիւն ունէր։
Աստղային համակարգերու ուժաբանութեան եւ վիճակագրութեան վերաբերեալ Համբարձումեանի աշխատութիւնները հանդիսացած են աստղային համակարգերու արդի վիճակագրական Մեքենագիտութեան հիմք։ 1995 թուականին Համբարձումեան այդ հետազօտութիւններուն համար Ռուսաստանի Դաշնութենէն Պետական մրցանակ ստացած էref>Վիկտոր Համբարձումյանի մասին ռուսալեզու կայք</ref>։
Միջաստղային Նիւթի Բնոյթը Եւ Տատանումներու Տեսութիւնը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վիկտոր Համբարձումեանի աշխատանքներու ամբողջ շարք մը նուիրուած է Կալաքսիի միջաստղային նիւթի հետազօտութեան։ Էական նոր արդիւնք կը ստանայ, որուն համաձայն՝ Կալաքսիի մէջ կլանող նիւթը ունի պատառաձեւ բաշխում եւ լոյսի կլանման պատճառը միջաստղային տարածութեան մէջ բազմաթիւ կազափոշային ամպերու առկայութիւնն է։ Միջաստղային ամպերու ամբողջութեան հետազօտման հզօր միջոց եղաւ տատանումներու տեսութիւնը, որ նոր ուղիներ բացաւ աստղագիտութեան մէջ։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 3.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Massevitch A. G. Viktor Amazaspovich Ambartsumian
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Ambartsumian R. V. A life in astrophycis. Selected papers of Viktor A. Ambartsumian // Astrophysics — Springer Science+Business Media, 1998. — Vol. 41, Iss. 4. — P. 328–330. — ISSN 0571-7256; 1573-8191 — doi:10.1007/BF02894658
- ↑ 6,0 6,1 6,2 The Modern Physics of Compact Stars — Volkswagen Foundation.
- ↑ Litvinov V. G., Medvedev N. G. Some optimal and inverse problems for orthotropic noncircular cylindrical shells // Journal of Optimization Theory and Applications — Springer Science+Business Media, 1984. — Vol. 42, Iss. 2. — P. 229–246. — ISSN 0022-3239; 1573-2878 — doi:10.1007/BF00934298
- ↑ Armenia famous native sons and daughters
- ↑ Halton C. Arp, Astronomer Who Challenged Big Bang Theory, Dies at 86 // The New York Times / J. Kahn — Manhattan: New York Times Company, A. G. Sulzberger, 2014. — ISSN 0362-4331; 1553-8095; 1542-667X
- ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
- ↑ https://doi.org/10.1098/rsbm.1998.0002 — է. 31.
- ↑ https://council.science/6-administration-governance/
- ↑ http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-49360.ln-ru.dl-.pr-inf.uk-12
- ↑ 14,0 14,1 Ю. А. Храмов, Физики. Биографический справочник, Москва, Наука, 1983
- ↑ «BAAS 29 (1997) 1466»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-10-14-ին։ արտագրուած է՝ 2015-02-27
- ↑ JRASC 90 (1996) 351
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Ակադեմիկոս Վ․ Հ․ Համբարձումյան, Կյանքի դրվագներ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան, 2003, ISBN 99930-78-14-X, «Համազասպ Համբարձումյանի հուշերից», էջ 84-91։
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան, Վիկտոր Համբարձումյան, հ․ 6, էջ 109։
- ↑ Խաչիկյան Է․, Վիկտոր Համբարձումյան
| ||||||||||
