Տուրմ

Տուրմ, եզր է, քաքաոյի սերմերու կիրառմամբ պատրաստուած հրուշակեղենի անուանման համար։

Տուրմի Պատմութիւն

Վաղ Շրջան

Տուրմ

Ք.Ե. 7-րդ դարուն, Մայաներու քաղաքակրթութիւնը կը շարունակէր ծաղիկի մէջ ապրիլ, ի յայտ կու գային նորանոր բուրգ-դղեակներ ու հոյակերտ տաճարներ, որոնց մէջ յաճախ կ'երկրպագէին Աստուծոյ։ Աւելին, գագաոն կը համարուէր ծառերուն աճող հարստութիւն, որ Աստուածային պտուղներուն կը վերագրուէին ամէն տեսակ բուժիչ եւ նույնիսկ միստիկական յատկութիւններ։ Այդ հաւատալիքներէն, թէ՛ «տուրմի» նկատմամբ ունեցած թուլութիւնէն ելլելով՝ թերեւս Մոնտեսումա ցեղապետը իր ոսկեայ բաժակով օրական մօտ 5 անգամ իրեն թոյլ կու տար երկրի երեսին վայելել երկնայինը՝ «տուրմ» ըմպելիքը։

Եւ չէ բացառուած, որ ան եւ միւս առաջնորդները հաստատ կը դատապարտէին այն եւրոպացիներու տգիտութիւնը, ովքեր, վախնալով տուրմի վնասակարութիւնէնխ, պետք է զրկէին իրենց այն վայելելու հաճոյքէն։ Բայց պետք է ըսել նաեւ, որ Ամերիկան յայտնաբերելով՝ ոչ բոլոր եւրոպացիները այդքան դաժան գտնուեցան սեփական անձի նկատմամբ, շատերը ճիշտ եւ ժամանակին գնահատեցին ինչպէս հնդկացիներու ոսկին, այնպէս ալ «գագասոլատան»՝ քաքաոյի պտուղները։

Պատրաստուած Առաջին Տուրմը

Եւրոպայի մէջ, ինքերու բաղադրատոմսերով առաջին տուրմը պատրաստեց Քորդէզը՝ Լոլոմպոսի արշաւախմբէն, սակայն նրբաքիմք սպանացիներուն այն բարեբախտաբար չափազանց դառն թուաց եւ անոնք տուրմը համադրեցին եղեգնաշաքարի հետ։ Եւրոպական միւս ազգերուն «Հնդկական ժառանգութիւնէն» բաժին հասաւ միայն կէս դար անց, երբ սպանացիները հասցուցած էին, թերեւս կուշտ մը վայելել այն։ Արդէն 17-րդ դարուն՝ ան Եւրոպական գրեթէ բոլոր արքունիքներու ամենահարգի ըմպելիքն էր։

Առաջինը «համբուրվելով» Լուի 13-ի կնոջ՝ Մարիա Աւստրիացի հետ՝ տուրմը հետագային մէջ գերեց ան շատ այլ ազնուականուհիներու սիրտերը, որոնք տուրմի մասին լեգենդներուն աւելացրին եւս մէկը, ըստ անոնց՝ քաքաոյի ծառը պետք Է որ աճելու ընթացքին ըլլայ դրախտին մէջ։ Սակայն տուրմի այս տեսակէտը ծաղրի արժանացաւ այսպէս կոչուած «տուրմ»ի կողմէն, անոնցմէ մէկը՝ Մադամ Տէ Սեվինյէն, փորձեց նոյնիսկ համոզել հանրութեանը, թէ՛ իր ընկերուհին սեւամորթ երեխայ ունեցած է միայն այն պատճառով, որ չարաշահած է տուրմը։ Բարեբախտաբար անոր չհաւատացին անգամ անոնք, ովքեր չգիտէին, թէ՛ իրականութեան մէջ ինչպէս կը պատահի, որ երեխաները սեւամորթ կը ծնին։ Եւ կարծես այդպէս անոնք որոշեցին, որ տուրմը պետք է գնահատել ոչ թէ՛ «օգտակար է կամ օգտակար չէ» սկզբունքով, այլ «համեղ է կամ համեղ չէ» մոտեցմամբ։ Այսպէս տուրմը վերածուեցաւ նորաձեւութեան, որ 19-րդ դարուն, շնորհիւ ընդլայնուող տուրմի պլանտացիաներու, մատչելի դարձաւ նաեւ դղեակներէն դուրս։

19-20-րդ Դար

1820 թուականին, մինչ այդ իբրեւ խմիչք օգտագործուող տուրմը համադրուեցաւ քաքաոյի իւղի, շաքարաւազի եւ լիւքէօրի հետ՝ ստանալով «Ֆրայ եւ Սանս»–ի սալիքներու ձեւը։

1828 թուականին, Ամեդէ Քոլերի միտքով՝ անցաւ տուրմին ընկոյզներ աւելացնել։ 1875 թուականին, գոյութիւն ունէր արդէն նաեւ՝ կաթով տուրմը, իսկ Շվեյցարիան հասցուցած էին հռչակել «տուրմի երկիր»։ Այնուհետեւ, իտալացիները հնարեցին տուրմի արտադրութեան համար անհրաժեշտ լիցենզիան, Անգլիոյ մէջ «Chocolate House»ներն աւելի յաճախելի դարձան, քան թէյարանները, իսկ 1920 թուականին՝ անգլիացի Ճօն Մարսն իրեն հաւերժացուցած է համանուն տուրմէ բատոններով։

Տուրմը եւ Փողը

Գերմանիոյ կայսր Քարլ 5-րդի կառավարութիւնը, ժամանակին ճիշտ գնահատելով տուրմի եկամտաբերութիւնը, կը ցանկար այս ապրանքի համար պետական մենաշնորհ սահմանել։ Իսկ՝ ինչպէս կը գրէ սպանացի պատմաբան Ովիէդոն՝ «դարեր շարունակ միայն հարուստն ու ազնուականը կրնար իրեն սուրմ թոյլ տալ, քանի որ ան բառացիօրէն փող կը խմէր»։ Իսկ քաքաոյի պտուղները իբրեւ արժոյթ օգտագործած են շատ ազգեր... 100 այդպիսի սերմի դիմաց հնում կարելի Էր լաւ ստրուկ ձեռք բերել։ Ըստ նոյն այս հաշւարկի 100 պտուղ արժեր խեցգետինը, 200՝ եփուսծ հնդկահաւը, 6 պտուղ՝ մարմնավաճառը։

Տուրմը եւ Վիճակագրութիւնը

Ըստ ատոր՝ գերմանացին տարեկան կ'ուտէ 8 ՔԿ. տուրմ, անգլիացին եւ բելգիացին՝ 9 ՔԿ., շուեյցարացին՝ 11 ՔԿ,։ Ֆրանսիացիները միայն Ս. Ծննդեան տօներուն կ'ուտեն 36 հազար տուրմէ քոնֆէդ, որոնք իրենց քաշով 4 անգամ կը գերազանցեն Էյֆելեան աշտարակի կշիռքը։ ժամանակակէն ամերիկացիներու 90 տոկոսը տուրմ կ'ուտեն ամէն օր։ Աշխարհին մէջ, ամենածանր տուրմը կշռած է 2280 ՔԿ. (ներկայացուած է 2000 թ–ին Թուրինի մէջ), իսկ ամենամեծ շոկոլադը ունեցած է 8,5 մ. բարձրութիւն (պատրաստուած Է Բարսելոնի մէջ, 1991 թ–ին)։

Տուրմը եւ Տուրիզմը

Տուրմի բուժիչ յատկութիւններուն շնորհիւ վերջին ժամանակներուն աւելի մեծ հեղինակութիւն ձեռք բերած են տուրմէ հանգստավայրերը, ուր տուրմով հիմնականին մէջ կը բուժեն դեպրեսիաներէն։ Ամենայայտնի հանգստավայրերէն է Հերշէսը՝ Քալիֆորնիոյ մէջ։ Այսօր տուրիստական շատ գործակալութիւններ չեն վարաներ իրենց ծրագրերուն մէջ՝ ներառել այցելություններ «տւրմի սրճարաններ», ուր 6 տուրմը կարելի է ճաշակել ոչ միայն իբրեւ դեսերտ, այլեւ որպէս սնունդ՝ ըսենք տուրմէ սուսով բադ։ Այցելութիւններու մեծ ցուցանիշ ունին նաեւ Պարսելոնի տուրմի թանգարանը եւ Տուրմեան Գերմանիոյ մէջ։

Տուրմը Գիտութեան եւ Արուեստի մէջ

Ժամանակին Մոցարթը տուրմը հաւերժացուցած է իր «Cose Fan Tutte» օփերային մէջ։ 1999–ին Իտալիոյ մէջ, կազմակերպուեցաւ փառատոն, որ ժամանակ նկարիչները լուրջ գործեր կը ստեղծէին՝ ներկերու փոխարէն օգտագործելով միայն տուրմ։ Իսկ Սբ.Վալենտինի տօնի առիթով ճապոնացիները 20 ՔԿ.-անոց տուրմէ սալիկի վրայ վերարտադրեցին Ջոկոնդային, որ ի տարբերութիւն օրիգինալի, կը խոստանայ բաւարարել ոչ միայն գեղագիտական ճաշակը։ Ինչկը վերաբերէ տուրմ-գիտութիւն «փոխհարաբերութիւններուն», ապա աշխարհի տարբեր երկրներուն մէջ, այսօր արդէն ապացուցուած կը համարուի այն փաստը, որ քաքաոն ընդհանրապէս կ'երկարացէ կեանքը, իսկ հոլլանտացի գիտնականները կը պնդեն, որ ան առավելագոյնս դրական կ'ազդէ հղի կանանց վրայ։

Տուրմը եւ Նորաձեւութիւնը

Լուվրի ստորգետեայ առեւտրական ցուցասրահին մէջ «քաղցր օրերու» շրջանակներոնմ կը ցուցադրուին իսկական գլուխգործոցներ, որոնք կը ստեղծեն ֆրանսական տուրմի նորաձեւութեան վարպետները։ Սակայն սրահի ամենավառ իրադարձութիւնը կը համարուի 15յայտնի նորաձեւութեան տուների (Cacharel, Nina Ricci եւ այլն) ստեղծած տուրմէ զգեստներու ցուցադրութիւնը։ Եւրոպացի այս «ձեւագործներուն» ձեռնոց կը նետեն անոնց ամերիկացի պաշտռօնակիցները. 1998 թուականին, Նիւ-Յորքին մէջ, կայացած ցուցադրութիւնը վտանգեց եւրոպացիներու մենաշնորհը, այնտեղ յատկապէս ցնցող Էին տուրմէ կորսետները, զարդերը եւ հարսանեաց զգեստը։ Բայց, ի տարբերութիւն Օլիվյէ Լապիտուսի կամ Ռոպերթօ Կավալլիի, այսօր կայ նաեւ դիզայներմը, որ տուրմի նկատմամբ իր սէրը կ'արտայայտէ անմիջականօրէն։ Պրիտանացի դիզայներ Ջեֆ Բենքսը կը խօստանայ դատարանէն ետ վերցնել «Sinsbury»’s խանութներու ցանցի դէմ հարուցած 15 միլիոն օգնութիւն ստերլինգի հարցը, եթէ ատոր ղեկավարութիւնը համաձայնի իրեն տուրմով ապահովել մինչեւ կեանքի վերջը։

Սեքսը եւ Տուրմը

Տուրմ

Այսօր կարծիք կայ, որ սեռական ուժեղ գրգռիչ հանդիսացող տուրմը կրնայ փոխարինել այդպէս սեքսը. ամենայն դէպս, ամերիկուհիներիու կէսը պատրաստ Է աւելի շուտ հրաժարուած է սեքսէն, քան տուրմէն։ Բացի այս, յայտնի Է, որ Կազանովան ամենուր իր հետ կը տանէր արծաթեայ «տուրմի տուփ», որուն մէջ ըստ անոր՝ կը կայանար իր սիրային յաջողութիւննեուի գաղտնիքը։ Դեռեւս Մադամ Պոմպադուրը՝ Ֆրանսայի թագաւորի հետ առանձնանալէն առաջ նախ՝ «կը համբուրուէր» տուրմի հետ, իսկ մադամ Դիւ Բարին՝ ատով կը կշտանար իր բազմաթիւ ֆաւորիտներուն՝ իր ցանկութիւններուն ամբողջովին համապատասխանելու համար։ Աստիճանաբար ֆրանսական արքունիքին մէջ, ձեռք բերելով «աֆրոդիզիակի» համարին մէջ, հետագային մէջ շիշ մը լաւ գինիի հետ տուրմը դարձաւ ռոմանթիկ երեկոներու անբաժան մասը։ Պատահական չէ, որ ժամանակին ֆրանսացի հրուշակագործ ժակ Բոկելը որոշեց «Կամասուտրայի » մէջ նկարագրուած դիրքերը վերարտադրել այդպէս տուրմէ արձանիկներու միջոցաւ, ան մտահղացման արդյունքը տեսնելու հնարավորություն էր տալիս միայն չափահասներին։ Պատահական չէ նաև, որ մերօրեայ ամենասեքսուալ սեւամորթ կանանց եւս կ'անուանուին «տուրմ»։

Տուրմը եւ Հայաստանը

«Գրանդ քենդի» ընկերութեան արտադրած 4 տոննա 410 ՔԿ. քաշ, 5600 մմ. երկարութիւն, 2750 մմ .լայնութիւն, 250 մմ . հաստութիւն ցուցանիշով հայկական տուրմէ հսկան 2010-ի՝ Սաեպտեմբեր ամսուան սահմանեց համաշխարհային արձանագրութիւն եւ Գինեսի արձանագրութիւններու գիրքին մէջ գրանցուեցաւ իբրեւ աշխարհի ամենամեծ տուրմէ սալիկը։