Հայաստանի Եկեղեցական Ճարտարապետութիւն

Քրիստոնէական կրօնի պաշտամունքային շէնքերու, այլ շինութիւններու եւ անոնց համալիրներու կառուցման արուեստ։ Հայաստանի մէջ եկեղեցական ճարտարապետութիւնը ձեւաւորուած է 4-6-րդ դարերուն, երբ ստեղծուած են եկեղեցական շէնքերու գրեթէ բոլոր այն յօրինուածքները, որոնք կիրառուած են նաեւ հետագային։

Քրիստոնէութեան ընդունումը

301-ին Հայաստանը աշխարհի առաջինն էր, որ ընդունեց քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն՝ սկիզբէն ինքնուրոյն մշակած է եկեղեցական շէնքերու տիպերը։

Եկեղեցական ճարտարապետութիւնը հայ ժողովուրդի միջնադարեան մշակոյթի կարեւորագոյն բնագաւառն է, անոր բազմաթիւ կառոյցներուն մէջ ցայտուն արտայայտուած են հայկական ճարտարապետութեան ինքնատիպութիւնը, բարձր մակարդակը եւ գեղարուեստական հարուստ աւանդները։

Քրիստոնէութեան ընդունումէն ետք առաջին տասնամեակները, ամբողջ երկրին մէջ նոր պաշտամունքի շէնքերու բուռն կառուցման շրջանը եղած են։ Ըստ պատմիչներ Զենոբ Գլակի եւ Փաւստոս Բուզանդի՝ Գրիգոր Լուսաւորիչը եւ Տրդատ Գ թագաւորը հեթանոսական տաճարներու տեղը կառուցած են առաջին եկեղեցիները՝ անոր հետ իսկ կապելով դարերով սրբագործուած վայրերը նոր կրօնի հետ։ Ըստ որուն տաճարներու մէկ մասը վերակառուցուելով՝ փոխարկուած է եկեղեցւոյ, մէկ մասն ալ աւերուած է, եւ անոնց հիմքերու վրայ եկեղեցի կառուցուած է։ Այդ ընթացքին կրկնուած է հեթանոսական տաճարի երկայնական՝ արեւելքէն արեւմուտք ձգուած յօրինուածքը, միայն բեմը արեւմուտքէն տեղափոխուած է արեւելք։ Ագաթանգեղոսը միանգամայն որոշակի կը յայտնէ Գրիգոր Ա Լուսաւորիչի՝ նորակառոյց եկեղեցիներու առաջին ճարտարապետ ըլլալուն մասին։

Գրիգոր Լուսաւորիչ
Տրդատ Գ Մեծի կնքումը
Ագաթանգեղոսի պատկերը Մոսկուայի ՀԱԵ առաջնորդարանի Սուրբ Պայծառակերպութեան եկեղեցւոյ պատին

Հնագոյն եկեղեցիներ

Հայաստանի՝ մեզի հասած հնագոյն եկեղեցիները միանաւ դահլիճներ են եւ, աւելի սակաւ, եռանաւ պազիլիքներ։ 4-6-րդ դարերուն տարածուած միանաւ եկեղեցիներու (Լեռնակերտի, Թուղի, Ագարակի, Շենիկի, Կարենիսի վանքի) մեծ մասի խորանը ներգծուած է շէնքի արտաքին պատերու ուղղանկիւն պարագիծին մէջ, սակայն կան նաեւ ընդհանուր ծաւալէն դուրս եկող, արտաքուստ կիսաշրջանաձեւ կամ բազմանիստ խորանով եկեղեցիներ (Լուսակերտի, Ջարջառիսի, Ոսկեվազի, Փարպիի, Բայբուրդի)։ 4-րդ դարու վերջին եկեղեցիներու խորանի մէկ կողքին կամ երկու կողքերուն կառուցուած են սենեակներ՝ եկեղեցիին մէջ քահանայի բնակավայրին հետ վերաբերեալ կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթեւի կանոններուն համապատասխան։ 4-6-րդ դարերուն մէջ միանաւ եկեղեցիներու առանձին ենթատիպն են արտաքին սրահ ունեցողները։ Արեւելեան պատին վրայ յաճախ փոքրիկ խորանով այդ սրահները նախատեսուած են դեռ չմկրտուածներու եւ ապաշխարողներու համար (Գառնի, Թանահատի վանք, Կուրթան, Վարդաբլուր)։

Սահակ Ա Պարթեւ
Թանահատի վանք
Սաղմոսավանքի Աւագ խորանը
Հրեական խորան (վերականգնուած տեսքը)

Վաղ միջնադարեան ճարտարապետութիւն

Վաղ միջնադարեան ճարտարապետութեան մէջ եռանաւ պազիլիքները տարածում չեն ստացած. այդ ժամանակաշրջանէն յայտնի են միայն եօթը այդ տիպի եկեղեցիներ (ըստ որուն 6-րդ դարէն մինչեւ 17-րդ դարու պազիլիքներ այլեւս չեն կառուցուած)։ Անոնք բոլորն ալ կը պատկանին, այսպէս կոչուած, «արեւմտեան» տիպին. միջին նաւը բարձր է կողայիններէն եւ ունի առանձին ծածկ։ Եռանաւ պազիլիքները, չնայած փոքրաթւութեան, ունին բազմապիսի ճարտարապետական լուծումներ։ Աղցի պազիլիքը ունին երկու զոյգ մոյթ, Երերոյքի Սուրբ Կարապետ վկայարանը, Քասաղի, Աշտարակի պազիլիքները՝ երեք զոյգ, Ծիծեռնավանքի եւ Եղուարդի պազիլիքները՝ չորս զոյգ, իսկ Հայաստանի ամէնամեծ՝ Դուինի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (Դուինի Կաթողիկէ)՝ 7 զոյգ մոյթ։ Տարբեր է անոնց Աւագ խորանի շուրջը եղած սենեակներու քանակը։ Սիւնասրահով շրջապատուած էին Երերոյքի եւ Դուինի պազիլիքները։ Որոշ միանաւ ու եռանաւ եկեղեցիներ նախապէս ունեցած են փայտէ ծածկ, որ 6-7-րդ դարերուն փոխարինուած է թաղով։

Վաղ շրջանի եկեղեցիներու կառուցուածքը

Հայաստանի վաղքրիստոնէական եկեղեցական ճարտարապետութեան մէջ յստակ կը նկատուի անոր զարգացման հիմնական գիծը՝ գմբեթաւոր, հիմնականին՝ կեդրոնագմբեթ եկեղեցիներու կառուցումը։ Ճարտարապետական այս յօրինուածքը ունի տեղական արմատներ՝ քարէ գմբէթներու ակունքները կը բխին հայկական ժողովրդական բնակելի տուներու երդիկով, փայտէ գմբէթով ծածկերէն (Ք..ա. 5-րդ դար զայն նկարագրած է յոյն պատմագիր Քսենոփոնը)։

Հայաստանի հնագոյն գմբէթաւոր եկեղեցին Էջմիածնի Մայր տաճարն է՝ ամբողջ քրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետութեան մէջ հանգուցային մէկ կառոյց, որուն յօրինուածքը հետագային տարածուած է նաեւ Եւրոպայի մէջ։ Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբէլեանի նկարագրութեան՝ Մեծ Հայքի Սիւնիք նահանգի կեդրոն Շաղատի եկեղեցին (4-րդ դար) եղած է խորանարդաձեւ գմբէթով, ուղղանկիւն խորաններով խաչաձեւ կառոյց։ Հայաստանի մէջ եկեղեցական շէնքի խաչաձեւութիւնը՝ քրիստոնէական կրօնի խորհրդանիշը, առաւել յստակ արտայայտուած է «ազատ խաչ» տիպի գմբէթաւոր եկեղեցիներուն մէջ, որոնք բաժնուած են ստորաբաժանումներու, երեք ենթատիպի՝ քառախորան, եռախորան եւ միախորան (միայն արեւելեան կողմին մէջ)։ Անոնց լաւագոյն օրինակներն են 7-րդ դարէնանփոփոխ պահպանուած՝ Աշտարակի Կարմրաւոր Ս. Աստուածածին եկեղեցին եւ վերձիգ համաչափութիւններով Լմբատավանքի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին։ Ներսէն եւ դուրսէն խաչաձեւ յրինուածքի զարգացման յաջորդ փուլը կը ներկայացուի Մաստարայի Ս. Յովհաննէս եկեղեցին, որուն գմբէթատակ տարածութիւնը զգալի ընդարձակուած է։ Այս տիպին կը պատկանին նաեւ 7-րդ դարու Ոսկեպարի Սուրբ Աստուածածին, Արթիկի Սուրբ Գէւորգ եւ Հառիճավանքի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցիները։

Մայր Տաճար
Կարմրաւոր
Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի, ընդհանուր տեսք
Հառիճավանք

Եկեղեցական շէնքի կառուցուածքը

Հայաստանի մէջ եկեղեցական շէնքի կեդրոնագմբէթ համակարգը 6-րդ դարուն նոր ուղղութիւն ստացած է՝ միջանկեալ խորշերով եւ անկիւնային սենեակներով քառախորանի ձեւով, որուն ամէնավաղ թուագրուած օրինակը Աւանի կաթողիկոսութեան Ս. Յովհաննէս եկեղեցին է (6-րդ դարու վերջ)։ Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը այս յօրինուածքը առաւել կատարեալ կիրառած է հայկական ճարտարապետութեան գլուխգործոց՝ Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմէ վանքի եկեղեցիին մէջ։ Նոյն տիպին կը պատկանին Սիսիանի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցին, Արծուաբերի Սուրբ Աստուածածին վանքը, Զորադիրի Սուրբ Էջմիածին եկեղեցին, Արամուսի Ծիրանաւոր, Գառնհովտի Սուրբ Գէւորգ եկեղեցիները։ 6-7-րդ դարերու հայկական կեդրոնագմբէթ եկեղեցիներու մէկ այլ տարբերակն են բազմախորանները, որոնցմէ են Արագածի Գրիգորաշէն, Եղուարդի Սուրբ Թէոդորոս վանքի եւ Իրինդի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիները։

Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցի (Էջմիածին)
Կաթողիկէ
Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի (Արենի)
Սուրբ Գայանէ հայկական եկեղեցին Էջմիածինի մէջ

Զուարթնոց տաճար

Շրջանի մէջ ներգծուած քառախորանի իւրօրինակ յօրինուածք միաւորուած է Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի կառուցած Զուարթնոց տաճարը։ Ան ունեցած է եկեղեցական շէնքի նոր՝ եռայարուս ծաւալային լուծին տակ եւ 7-րդ դարու հայկական եկեղեցական ճարտարապետութիւն մեծ նուաճումն է։ Կեդրոնագմբէթ եկեղեցիներուն մէջ՝ Հայաստանի մէջ ստեղծուած եւ կիրառուած տիպերու նման բազմազանութիւնը, գմբեթատակ տարածութեան շուրջը ներքին յօրինուածքներու միաւորման ձգտումը 7-րդ դարու հայկական եկեղեցական ճարտարապետութիւն բնորոշ գիծերն են, որոնք կ՛արանձնացնեն զայն քրիստոնէական աշխարհի միւս ճարտարապետական դպրոցներէն։

7-րդ դար

Հայաստանի մէջ վաղ միջնադարեան կեդրոնագմբէթներէն զատ կառուցուած են նաեւ երկայնական՝ պազիլիքատիպ եկեղեցիներ։ Քառամոյթ գմբէթաւոր պազիլիք են Տեկորի Սուրբ Սարգիս վկայարանը, Օձունi Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիn, Էջմիածնի Սուրբ Գայանէ վանքի եկեղեցին, Բագաւանի Սուրբ Յովհաննէս վանքը, Մրենի Կաթողիկէ եկեղեցին։ Հայաստանի մէջ 7-րդ դարուն մշակուած է խաչաձեւ, եռախորան գմբէթաւոր պազիլիք ոճը, որուն կը պատկանին Դուինի Կաթողիկէ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (վերակառուցումէն ետք) եւ Թալինի Կաթողիկէն։ Սակայն գմբէթաւոր պազիլիքներու ներսի մասնատումը առանձին կանգնած մոյթերով նպատակայարմար չէր ծիսակատարութեան ժամանակ բեմի առջեւ աղօթասրահի միասնական տարածութիւն ունենալու առումով։ Միաժամանակ, առանձին կանգնած մույթերը կամ սիւները շէնքին թոյլ տարրերն են երկրաշարժերու ժամանակ, եւ վաղ միջնադարուն հայ ճարտարապետները յաղթահարած են երկայնական, պազիլիք եկեղեցիական շէնքերու այդ թերութիւնը՝ ստեղծելով միանգամայն նոր՝ առանց միջանկեալ յենարաններու «գմբէթաւոր դահլիճ» ոճը։ 7-րդ դարուն այդ ոճի լաւագոյն կառոյցներն են Պտղնավանքը եւ Արուճի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, որոնց գմբէթները յենուած են երկայնական պատերուն կից երկու զոյգ հզօր որմնամոյթերու վրայ։

4-6-րդ դարեր

4 –6-րդ դարերուն հայ ճարտարապետները եկեղեցիներ կառուցելէ ետք հիմնականին ուշադրութիւն դարձուցած են արտաքին ճակատներուն։ Յարդարանքի տարրերով շեշտուած են. շքամուտքերով՝ դռները, յօնքաձեւ քանդակազարդ շրջանակներով՝ լուսամուտները, նախապէս ատամնաւոր, ապա կիսակամարիկներով գօտիներով՝ քիւերը։ Ներսի պատերը սրբատաշ քարերով են եւ մեծ մասամբ՝ առանց որմնանկարներով։ Բազմաթիւ լայն պատուհաններով եկեղեցիներու ներսը ողողուած են լոյսով։ Գմբէթներու թմբուկները արտաքուստ բազմանիստ են, գմբէթատակ քառակուսիէ գմբէթին անցումը մինչեւ 7-րդ դարու սկիզբը իրականացուած է տրոմպներով, յետոյ՝ առագաստներով։ Ըստ 5-րդ դարուն գործող հայկական եկեղեցիներու կանոնի՝ կառուցուելիք եկեղեցւոյ ձեւը հաստատած է եպիսկոպոսը։ Յովհաննէս Ա Մանդակունի կաթողիկոսի կանոններով եկեղեցւոյ յատակագիծը գծուած է գետնին, 12 առաքյալներուն խորհրդանշող 12 քարերով նշուած են եկեղեցւոյ անկիւնները, աբսիդը, մոյթերը, մուտքերը, եւ քարերը օծուելէ ետք սկսած է շինարարութիւնը։ Վաղ միջնադարէն մինչեւ 14-րդ դարը եկեղեցիներու նախագծին մէջ իրականացուած է քարով մանրակերտներով։ Շինարարութիւնը աւարտելէ ետք եկեղեցին օծուած եւ անուանակոչուած է։ Միջնադարուն Հայաստանի եկեղեցիներու մեծ մասը կոչուած է Աստուածածնի, ապա՝ Գրիգոր Լուսաւորչի, սուրբ Յովհաննէսի, սուրբ Գէւորգի, սուրբ Ստեփանոսի եւ այլ սուրբերու անուններով։

7-րդ դարը աւարտած է եկեղեցական ճարտարապետութիւն հայկական դպրոցի ձեւաւորումը, որուն նպաստած է նաեւ 6-րդ դարու հայ եւ բիւզանդական եկեղեցիներու խզումը։ 4-6-րդ դարերու հայկական եկեղեցական ճարտարապետութիւնը շատ ընդհանուր գիծեր ունի հարեւան քրիստոնեայ երկրներու ճարտարապետութեան հետ, բայց 7-րդ դարէն ան դարձած է միանգամայն ինքնատիպ։ Հայաստանի մէջ եկեղեցական շէնքերու նոր ձեւերը հայկական եկեղեցական ճարտարապետութեան խոշոր աւանդն են ամբողջ քրիստոնրական ճարտարապետութեան մէջ։

Ճարտարապետական դպրոցներու ձեւաւորումը

7-րդ դարու վերջը Հայաստանի մէջ հաստատուած արաբական ծանր լուծը երկու դար ընդհատած է երկրի զարգացման բնականոն ընթացքը։ 9-րդ դարու վերջը, անկախութեան վերականգնումէն ետք, նախադրեալներ ստեղծուած են ճարտարապետութեան զարգացման նոր փուլի համար։ 9-11 դարերուն Հայաստանի աւատատիրութեան մասնատուածութիւնը հանգեցուցած է առանձին՝ Անիի, Սիւնիքի, Վասպուրականի, Լոռիի ճարտարապետական դպրոցներու ձեւաւորմանը։ Սկզբնապէս եկեղեցիներ կառուցելէ ետք, փորձի եւ շինութեան աւանդոյթներու կորուստի պատճառով, կիրառած եւ կրկնուած են 7-րդ դարու մշակած եւ յայտնի ձեւերը՝ թաղածածկ դահլիճի (Բիւրականի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի), «ազատ խաչի» (Սեւանավանք, Հայրավանք), գմբէթաւոր դահլիճի (Շիրակավանի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի), մաստարայատիպ (Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի), հռիփսիմէատիպ (Վարագավանքի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի)։ Այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետութեան մէջ առաջատար դեր խաղցած է երկրի մայրաքաղաք Անիի ճարտարապետական դպրոցը, որ ազդեցութիւն ունեցած է հայկական ճարտարապետութեան զարգացման ամբողջ ընթացքի վրան. անոր մշակած ոճական ուղղութիւնը, հարդարանքի ձեւերը տարածուած են երկրի նահանգներուն մէջ, կախեալ թագաւորութիւններուն մէջ։ Անիի ստեղծագործական դպրոցի նուաճումները անխզելիօրէն կապուած են միջնադարեան Հայաստանի խոշորագոյն ճարտարապետ Տրդատի անուան հետ, որ կարեւոր աւանդ մուծած է յատկապէս եկեղեցական ճարտարապետութեան ձեւերու մշակման գործին մէջ։ Անիի մէջ տարածում գտած են կեդրոնագմբէթ եկեղեցիներու քառախորան ու վեցախորան ձեւերը, որոնց շարքին մէջ են իրենց ճարտգեղական բարձր յատկանիշներով կ՛առանձնանան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին, Աբուղամրէնի Սուրբ Գրիգոր եւ Հովուի եկեղեցիները։ Անիի ճարտարապետական դպրոցի ոճական առանձնայատկութիւններէն են եկեղեցիներու արտաքին ճակատներու եւ գմբէթներու թմբուկներու՝ կամարաշարով ձեւաւորումը, գմբէթներու հովանոցաձեւ ծածկը։ Անի քաղաքի կառոյցներէն զատ այս դպրոցի լաւագոյն գործերն են Մարմաշէնի վանքի, Խծկոնքի վանքի, Ամբերդ ամրոցի Վահրամաշէն, Հոռոմոսի վանքի, Բագնայրի վանքի եկեղեցիները։

Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի (Բիւրական)
Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Կարս)
Սեւանավանքի Սուրբ Առաքելոց (ձախ) եւ Սուրբ Կարապետ (աջ) եկեղեցիները
Թալինի մէջ գտնուող Կաթողիկէ եկեղեցին
Ամբերդ (ամրոց)
Մարմաշէնի վանք
Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Անի)
Վարագավանք

Սիւնիքի ճարտարապետական դպրոց

Անիէն ետք իր նշանակութեամբ երկրորդը Սիւնիքի ճարտարապետական դպրոցն է, որ 8-11-րդ դարերուն ստեղծած է այնպիսի բարձրարուեստ գործեր, որոնցմէ են Բղենո Նորավանքի, Վահանավանքի, Գնդեվանքի, Որոտնավանքի, Ցաղաց քար վանքի եկեղեցիները եւ հռչակաւոր կրօնական, գիտական եւ կրթական կեդրոն Տաթեւի վանքի՝ Հայաստանի այդ ժամանակաշրջանի ամէնախոշոր՝ Սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճարը։

Վասպուրականի ճարտարապետական դպրոց

Վասպուրականի ճարտարապետական դպրոցը 10-րդ դարուն ստեղծած է հայկական միջնադարեան արուեստի գլուխգործոց, ճարտարապետ Մանուէլի կերտած Աղթամարի վանքի Սուրբ Խաչ եկեղեցին', որ երեք արուեստներու՝ ճարտարապետութեան, քանդակագործութեան եւ որմնանկարչութեան ամէնափայլուն օրինակն է։

9-14-րդ դարեր

9-14-րդ դարերու հայկական եկեղեցական ճարտարապետութիւնը հիմնականին զարգացած է վանքային համալիրներուն մէջ։ Միջնադարուն կառուցուած է աւելի քան 1000 վանք, որ բաւական մեծ թիւ է Հայաստանի նման ոչ մեծ երկրի համար։ 10-11-րդ դարերուն ստեղծուած է եկեղեցական շէնքի նոր՝ «ներգծուած խաչ» տիպը։ Ան ունի ներսէն խաչաձեւ, չորս անկիւններուն մէջ աւանդատներով (յաճախ՝ երկհարկանի), արտաքուստ ուղղանկիւն, գմբէթաւոր հորինուածք, որ դարձած է հայկական վանքերու եկեղեցիներու ճնշող մեծամասնութեան հիմնական ձեւը։ Հայ ճարտարապետները շարունակած են մեծ ուշադրութիւն դարձնել արտաքին ճակատներու ձեւաւորմանը։ Եկեղեցական ճարտարապետութեան մէջ գերակշռող դարձած է «գեղատեսիլ» ոճը, աւելցուած են քանդակազարդ տարրերը, ճակատներուն վրայ բազմագունութիւն կիրառուած է, շքամուտքերը ձեւաւորուած են շթաքարերով։ Զարդաքանդակներու հետ աւելցուած են պատկերաքանդակները։ Եկեղեցիները չափերով մեծ չեն, սակայն ունին կոթուղային ձեւեր։ Որմնանկարները հազուադէպ են (Հաղպատի վանքի Սուրբ Նշան, Անիի) Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի,Ախթալայի Սուրբ Աստուածածին վանքի, Քոբայրավանքի, Կիրանց վանքի եկեղեցիներ)։ Հայկական միջնադարեան եկեղեցիներուն հատուկ չեն իկոնոստասները։ Վանքերուն մէջ եկեղեցիներէն զատ (գրեթէ բոլորը գմբէթաւոր են) կառուցուած են աշխարհիկ շէնքեր՝ գրադարաններ, դպրոցներ, հիւրատուներ, սեղանատներ, բնակելի, տնտեսական, արտադրական կառոյցներ։

10-րդ դար

10-րդ դարը հայկական եկեղեցական ճարտարապետութիւնը ստեղծած է իր նշանակութեամբ եզակի շէնք՝ գաւիթը, որ կից է եկեղեցւոյ եւ միաժամանակ ունի քանի մը կիրառութիւն։ Անոր առաջացումը կապուած է կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթեւի` 5-րդ դարէն այսօր գործող այն կանոնի հետ, որուն մէջ արգիլուած է հայկական եկեղեցիներուն մէջ թաղում կատարելը, եւ գաւիթները ծառայած են նաեւ որպէս տապանատուն: Վանքային համալիրներու մասին կը կազմէ Հայաստանի մէջ 9-րդ դարուն ձեւաւորուած մեմորիալ յուշարձանի ինքնատիպ նոր ձեւ` խաչքարը, որ բացառիկ երեւոյթ է քրիստոնէական արուեստին մէջ։ Դարերու ընթացքին տարբեր ճարտարապետներու կառուցած, բազմաբնոյթ շէնքերէն կազմուած հայկական վանքերը աչքի կը մտնեն իրենց բոլոր կառոյցներու ներդաշնակ փոխկապուածութեամբ եւ շրջակայ բնութեան հետ ամբողջ համալիրի ներդաշնակութեամբ։

Հայաստանի վանքեր

Հայաստանի բազմաթիւ վանքերէն իրենց ճարտարապետութեամբ, կ՛արանձնան Այրարատ նահանգին մէջ եզակի ժայռափոր շինութիւններով Գեղարդավանքը, Քասաղ գետի անդնդախոր ձորի եզրին կանգուն Յովհաննավանքը եւ Սաղմոսավանքը, Կեչառիսի վանքը, Արագած լերան լանջին եռագմբէթ ուրուագծով Տեղերու վանքը, Շիրակի մէջ՝ Հառիճավանքը, Լոռիի մէջ՝ կրօնական, գիտական եւ կրթական համահայկական կեդրոնն էր Հաղպատի վանքը եւ Սանահինի վանքը, Գոշավանքը, Հաղարծինի վանքը, Վասպուրականի մէջ՝ Նարեկավանքը եւ Վարագավանքը: Արցախի մէջ կը գտնուին հայկական ամէնախոշոր վանքերէն մէկը՝ Դադիվանքը, եւ «13-րդ դարու հայկական ճարտարապետական հանրագիտարան կը համարուի Գանձասարի վանքը: Սիւնիքի Վայոց ձոր գաւառի մէջ` Արենիի եւ Նորավանքի մէջ 13-14-րդ դարերը ստեղծագործած է այդ ժամանակաշրջանի խոշորագոյն արուեստագէտ Մոմիկը։ 13-14-րդ դարերը Հայաստանի մէջ ստեղծուած է եկեղեցական շէնքի նոր՝ երկյարկ տիպը, որ կը զուգակցի եկեղեցիին զանգակատան հետ։ Անոր օրինակներն են Գոշավանքի Սուրբ Հրեշտակապետաց, Եղուարդի Սուրբ Աստուածածին, Նորավանքի «բուրթելաշենէ Սուրբ Աստուածածին, Կ'ապուտանի Սուրբ Մինաս եկեղեցիները:

15-16-րդ դարեր

15-16-րդ դարեր անբարենպաստ քաղաքական եւ տնտեսական պայմաններու պատճառով եկեղեցական շինարարութիւնը Հայաստանի մէջ ընդհատուած է (երկիրը դարձած էր Թուրքիոյ եւ Իրանի միջեւ պատերազմներու թատերաբեմ): Միայն 17-րդ դարու սկզբը, պայմաններ ստեղծուած են քանդուած եկեղեցիները նորոգելու եւ նորերը կառուցելու համար։ 17-18-րդ դարերու եկեղեցաշինութեան առանձնայատկութիւնը եղած է եռանաւ բազիլիկներու զանգուածային կառուցումը։ Ի տարբերութիւն վաղ միջնադարու, 17-18-րդ դարերուն բազիլիկները ծածկուած են ընդհանուր երկթէք տանիքով։ Գմբէթաւոր եկեղեցիներ քիչ կառուցուած են եւ պատկանած են գմբէթաւոր դահլիճի (Էջմիածնի Շողակաթ վանքի եկեղեցի, Խոր վիրապի վանքի Սուրբ Աստուածածին, Հաւուց թառ վանքի գլխաւոր եկեղեցիները) կամ քառամոյթ գմբէթաւոր բազիլիկի տիպին (Մուղնիի Սուրբ Գէւորգ վանք, Ագուլիսի սուրբ Թովմայ առաքեալ վանք, Ապրակունիսի Սուրբ Կարապետ վանք, Մեղրիի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի եւ այլն): Հայաստանի 17-18-րդ դարերը վանքերու ճարտարապետութեան բնորոշ առանձնայատկութիւնը երկու տարբեր նշանակութեան եւ քաղաքաշինական յօրինուածքներու՝ կրօնանակ կեդրոնի ու պաշտպանմունքի համալիրի զուգակցումն է։ Վանքերը ու այդ դարերուն տարածուած ճգնաւորական մենաստանները՝ անապատները, շրջապատուած են բուրգերով ամրացուած հզօր պարիսպներով։ Այդպիսի վանք-ամրոցնէր են Շատին վանքը, Արտազի Սուրբ Թադէ վանքը, Դարաշամբի Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայ վանքը, Տաթեւիմեծ անապատը, Ագուլիսի Սուրբ Թովմայ, Խոր վիրապի վանքերը։ Միւս առանձնայատկութիւնը վանական համալիրի կազմակերպումն է կեդրոնը ազատ կանգնած միակ եկեղեցւոյ շուրջը, որ ամբողջ համալիրի գերիշխող տարրն է։ 17-18-րդ դարերը տարածուած էր եկեղեցիներու արմտեան, հազուադէպ՝ հրաւային ճակատին կից երկյարկ զանգակատներու կառուցումը եւ եռակամար սրահներու կցումը։

19-րդ դար

19-րդ դար, Արեւելեան Հայաստանը Ռուսաստանին միացուելէն յետոյ, նոր վանքեր այլեւս չեն կառուցուած։ Քաղաքներուն մէջ (Երեւան, Ալեքսանդրապոլ, Նոր Բայազետ, Գորիս,Շուշի) կառուցուած են գմբէթաւոր, իսկ գիւղերուն մէջ՝ մեծ մասամբ բազիլիկ տիպի ծխական եկեղեցիներ։ 1920 թուականին խորհրդային կարգերու հաստատուելէն յետոյ հայաստանի մէջ դադրած է եկեղեցիների շինարարութիւնը։ 1991 թուականին Հայաստանի Հանրապետութեան անկախացումէն յետոյ եկեղեցական ճարտարապետութիւնը նոր վերածնունդ կ՛ապրի։ Ժամանակակից հայ ճարտարապետները նորակառոյց եկեղեցիներուն մէջ կը կիրառեն բացառապէս միջնադարեան Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետութեան աւանդական ձեւերը։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։