Կրօնքը եւ եկեղեցին Արցախի մէջ

Արցախի մէջ հոգեւոր սպասաւորութիւնը կ՚իրականացնէ Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցւոյ Արցախի թեմը, որ կազմաւորուած է 1989-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգէն Ա. Պալճեանի կոնդակով։ Առաջնորդանիստը Շուշիի Սբ․ Ամենափրկիչ (Ղազանչեցոց) եկեղեցին է (1868-1887), թեմի առաջնորդը՝ Պարգեւ արքեպիսկոպոս Մարտիրոսեանը (1989-էն)։

Արցախ-Ղարաբաղ աշխարհին մէջ քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչներու՝ Թադէոս առաքեալի աշակերտներ Դադոյի (Դադի) եւ Եղիշէի նահատակութեան վայրերուն մէջ յետագային կառուցած են Դադիվանքն ու Սուրբ Եղիշէ առաքեալի վանքը։ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակելու ժամանակ (301) յետոյ Հայոց առաջին հայրապետ Գրիգոր Լոսաւորիչը 4-րդ դարու սկիզբը Ամարաս աւանին մէջ հիմնած է առաջին վանքը, որու կառուցումը աւարտած է անոր թոռը՝ Արցախի առաջին եպիսկոպոս Գրիգորիսը (թաղուած է նոյն վանքին մէջ)։

Տարբեր ժամանակաշրջաններուն երկրին մէջ ստեղծուած թեմերը, նուիրապետ, աթոռները (կաթողիկոսութիւն, մետրոպոլիտութիւն) մշտապէս վարչականօրէն եւ «ի հոգեւորս» ենթարկուած են Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցւոյ ու ընդունած հայոց կաթողիկոսութեան գահերէցութիւնը։ Հայոց Արշակունիներու հարստութեան անկումէն (428) ետք Արցախն ու Ուտիքը (461-էն, երբ մտած են Աղուանի մարզպանութեան մէջ) Լփինքի, Բաղասականի եւ Մազքթաց աշխարհի հետ կազմածեն Հայ եկեղեցւոյ վեհապետական իրաւունքները ճանչցող Աղուանից կաթողիկոսութիւնը՝ Կապաղակ, Պարտաւ, ապա՝ Ամարաս, Չարեքավանք (Բերդակուր, ամառնային նստավայր), Խամշի վանք, Գանձակ կեդրոններով։ 14-րդ դարէն, երբ կաթողիկոսութիւնը տեղափոխուած է Գանձասարի վանք, սկսած է կոչուիլ Գանձասարի կաթողիկոսութիւն։ 17-րդ դարու կէսէն Խաչենի Երից մանկանց վանքին մէջ ստեղծուած է հակաթոռ կաթողիկոսութիւն, որ երկփեղկել է Գանձասարի կաթողիկոսութիւնը մինչեւ 19-րդ դարը։ 18-րդ դարու վերջին կաթողիկոսութիւնը ունեցած է 1736, 19-րդ դարու սկիզբը՝ 1311 գործող եկեղեցիներ ու վանքեր։ Վանքերուն (Հոռեկայ, Երից մանկանց, Յակոբավանք եւ այլն) կից գործած են դպրանոցներ։ Աղուանից (Գանձասարի) կաթողիկոսութիւնը տնօրինած է բուն Աղուանքի (Կապաղակ, Շաքի, Բաղախատ), Աղուանից մարզպանութեան հիւսիսային հատուածի (Ձող, Ցիր) եւ Մեծ Հայքի «Արեւելից կողմանց» (Պարտաւ, Ամարաս, Ուտիք, Գարղման, Հաշու, Գանձասար, Բաղասական) թեմերը։

Քաղաքական հանգամանքներու բերումով թեմերու թիւը մշտապէս փոխուած է։ Գանձասարի կաթողիկոսութիւնը, հոգեւոր բնագաւառէն բացի, գործուն մասնակցութիւն ունեցած է Արցախ-Ղարաբաղի հասարակական, քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կեանքին մէջ։ Յատկապէս Հասան-Ջալալեաններու հայրապետութեան տարիներուն եղած է Արցախի մէջ հաստատուած իսլամադաւան խաներու բռնակալութեան դէմ մելիքներու պայքարի եւ 18-րդ դարու առաջին քառորդի հայ ազգային-ազատագրական շարժման կազմակերպիչը, ոգեշնչողը, հոգեւոր ու քաղաքական կեդրոնը։ 1815-ին ցարական կառավարութիւնը լուծարած է Գանձասարի կաթողիկոսութիւնը՝ փոխարէնը հաստատելով մետրոպոլիտութիւն՝ Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կաթողիկոսութեան ենթակայ Ղարաբաղի եւ Շամախիի առաջնորդ, թեմերով, առաջին յաջորդական վիճակով։ Այդ բաժանումը վերահաստատուած է «Պոլոժենիէ»-ով (1836)։ Շուշիի կամ Արցախ-Ղարաբաղի թեմի (կեդրոնը՝ Շուշի) մէջ մտած են Դիզակ, Վարանդա, Բերդաձոր, Խաչէն, Ջրաբերդ, Գիւլիստան, Շաքի, Կապաղակ, Հաջի, Խենի, Կամբեճան, Արաշ (Արէշ), Լենքորան (Լանքարան) գաւառները։ Շամախիի (Շիրուանի) թեմը (կեդրոնը՝ Շամախի) ընդգրկած է Դերբենդի, Ղուբայի, Շամախիի, Պաքուի, Սարլեանի եւ հարեւան գաւառներու հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը։ Գանձակի յաջորդական վիճակի կեդրոնն էր Գանձակ (Ելիզաւետպոլ) քաղաքը, որուն ենթարկուած են Գարդման, Փառիսոս, Զաւէ գաւառները։ 1830-ականներուն Արցախի թեմին մէջ գործած են 25, 1860-1870-ականներուն՝ 30 եկեղեցական-ծխական դպրոցներ։ 1914-ին թեմը ունեցած է 222 գործող եկեղեցիներ ու վանքեր, 180 հոգեւորական։ 1930-ին թեմը դադրած է գործելէ, փակուած են բոլոր վանքերն ու եկեղեցիները, աքսորուած եւ գնդակահարուած են բազմաթիւ հոգեւորականներ։ Արցախի թեմի տարածքին են հոգեւոր աթոռանիստ կեդրոնը՝ Գանձասարի վանքը (413 դարեր), Ամարասի վանքը (4-րդ դար), Հոռեկավանքը, Մեծառանից Սուրբ Յակոբավանքը (երկուքն ալ՝ 5-րդ դար), Կատարավանքը (10-րդ դար), Եղիշէ առաքեալի վանքը, Դադիվանքը, Խաթրավանքը, Գտչավանքը (չորսն ալ՝ 13-րդ դար), Շուշիի Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ (Կանաչ ժամ, 1818, վերանորոգուած է 2011-ին) եկեղեցին եւ այլն։ Թեմի տարածքին կը գործեն Ամարասի Սուրբ Գրիգորիս (4-րդ դար), Ծիծեռնավանքի Սուրբ Գէորգ (4-րդ դար, նորոգուած է 2002-ին), Դադիվանքի՝ չորս (4-13 դարեր), Թալիշի Սուրբ Աստուածածին (15-րդ դար) եկեղեցիները, Մսմանայի Շոշկավանքը (16-րդ դար), Աւետարանոցի, Խնածախի (երկուքն ալ՝ 18-րդ դար), Ներքին Հոռաթաղի Սուրբ Աստուածածին, Աստղաշէնի Սուրբ Աստուածածին, Այգեստանի Սուրբ Աստուածածին, Խաչէնի Սուրբ Ստեփանոս, Պադարայի Սուրբ Ստեփանոս, Խաչմաչի Սուրբ Ստեփանոս, Աշանի Սուրբ Աստուածածին, Կաղարծիի Սուրբ Թարգմանչաց, Ննգիի Սուրբ Աստուածածին, Հադրութի Սուրբ Յարութիւն (բոլորը՝ 19-րդ դար), Բերձորի Սուրբ Համբարձման (1997), Աղաւնոյ Սուրբ Նահատակաց (2005), Ստեփանակերտի Սուրբ Յակոբ (2007) եկեղեցիները։ ԼՂՀ-ին մէջ կառուցուած են նաեւ Ասկերանի Սուրբ Աստուածածին (2002), Եղցահողի Սուրբ Սարգիս (2005), Մարտունիի Սուրբ Ներսէս, Վաղուհասի Սուրբ Աստուածածին (երկուքն ալ՝ 2006), Մեծշէնի Սուրբ Գէորգ, Ձագլիկի Սուրբ Անտօն (երկուքն էլ՝ 2007) եկեղեցիները։ ԼՂՀ ՊԲ-ի զօրամասերուն մէջ կառուցուած է 7 մատուռ։ 1990-1995-ներուն թեմի հովանիի ներքոյ բացուած են «Գթութիւն» բարեգործական միութիւնը եւ ծերանոց։ 1990-էն կը գործէ «Եկեղեցասիրաց եղբայրակցութիւն» կազմակերպութիւնը, 1991-ին Երեւանի մէջ հիմնադրուած է «Գանձասար» աստուածաբանական կեդրոնը։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։