Լեւոն Կիւրեղեան

Լեւոն Կիւրեղեան;
Ծնած է	26 Ապրիլ 1871
Ծննդավայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	2 Սեպտեմբեր 1950 (79 տարեկանին)
Մահուան վայր	Ազոլօ, Թրեվիզօ, Վենեթօ, Իտալիա
Ուսումնավայր	Մուրատ-Ռափայէլեան Վարժարան
Մասնագիտութիւն	ճարտարապետ, բանաստեղծ, գեղանկարիչ

Լեւոն Կիւրեղեան (26 Ապրիլ 1871, Կ․ Պոլիս - 2 Սեպտեմբեր 1950), հայ ճարտարապետ, նկարիչ եւ բանաստեղծ։

Կիւրեղեան գերդաստանը Տրապիզոնցի էր. իր առագաստանաւերով վաճառականութեամբ կը զբաղէր դէպի Եւրոպական քաղաքները, մանաւանդ՝ դէպի Մարսէյ, ուր գերդաստանը ունէր իր կեդրոնատեղին։

Կենսագրութիւն

Ծնած է Կ.Պոլիս, Յովհաննէս եւ Բրաբիոն Երէմեան ծնողներէ։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Տրապիզոնի Մխիթարեան վարժարանէն, ապա յաճախած է Վենետիկի Մուրատ Ռափաէլեան վարժարանը, ուրկէ շրջանաւարտ եղած է 1888-ին: (Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութեան Աբբահայրը՝ Իգնատիոս Կիւրեղեանն էր, Լեւոնին հօրեղբայրը)։ Տրապիզոն դարձած է եւ յաջորդ տարին կրկին մեկնած Իտալիա եւ Հռոմ, ուր յաճախած է՝ Ճարտարապետութեան համալսարանը, իսկ 1895-ին՝ համալսարանէն շրջանաւարտ եղած է։

Պուլկարիա

1896-ին Կոստանդնուպոլիս վերադարձած է՝ 14-17 Օգոստոսին, յաջողած է ազատիլ Ապտիւլ Համիտ Բ.-ի կատարած ջարդերէն եւ Սոֆիա (Պուլկարիա) ապաւինիլ։

Պուլկարիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած շրջանին, զանազան շէնքի նախագիծերու շուրջ աշխատած է։

1898-ին՝ Վառնա քաղաքին, Օփերայի Թատրոնի շինութեան մրցումին մասնակցած է եւ առաջինը հանդիսացած (աւելի ուշ, թատրոնը շատ քիչ փոփոխութեամբ կառուցուած է)։

Կոստանդնուպոլիս

1899-ին կրկին Կոստանդնուպոլիս վերադարձած է, բազմաթիւ եւ կարեւոր շէնքեր նախագծած եւ կանգնեցուցած է թէ՛ Կոստանդուպոլսոյ, թէ՛ Փրինքիփօ կղզիներուն մէջ։ Ճարտարապետ Պալեան ընտանիքին հետ շփում ունեցած է, որովհետեւ իր դիւանին մէջ բազմաթիւ Պալեաններու աշխատութիւններու գծագրութիւններ պահուած^[2] եւ մաս մըն ալ հրատարակուած են։^[3]^[4] Նոյն ատեն շարունակած է հայ լրագիրներու մասին գրել եւ հայկական խնդիրներով զբաղիլ։

1901-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ ամուսնացած է՝ Մարիամիկ Ազարեանին հետ եւ 1902-ին ծնած է իրենց միակ զաւակը՝ Յովհաննէսը։

1907 տարուան ընթացքին, Թաքսիմի մօտ, իր անձնական «Կիւրեղեան Ափարթման» շէնքը աւարտած է ու 4 Մայիսին սկսած է իր յարկաբաժինին մէջ բնակիլ։

Յանկարծ, 7 Սեպտեմբեր 1907-ին, անյայտ պատճառով մը, իր կնոջ եւ զաւակին հետ մեկնած է Իտալիա ու հաստատուած Հռոմի մէջ։

Իտալիա

1911-ին Թորինոյի Համաշխարհային Ցուցահանդէսին Օսմանեան Կայսրութեան շէնքին նախագիծը կանգնեցուցած է (Իտալիոյ մէջ միակ աշխատութիւնն է, բացի Թրիէսթէ իր մէկ բարեկամին գերեզմանը եւ Ազոլոյի իր տունը - Վիլլա «Արարատ»)։ Նոյն տարուան ընթացքին Հռոմի Համաշխարհային Ճարտարապետներու Գոնկրէսին, իբր Օսմանեան Կայսրութեան Ճարտարապետներու ներկայացուցիչ պիտի մասնակցէր, բայց ճիշդ այդ շրջանին Իտալիոյ եւ Տաճկաստանի միջեւ պատերազմը կը սկսի՝ եւ այդ պատճառով իբրեւ յատուկ անդամ կը մասնակցի։

Այդ տարիներու ընթացքին, Ազոլոյի մէջ (ուր Վենետիկի Մուրատ Ռափաէլեան վարժարանի ամառանոցը կար), աւելի երկար ժամանակ կ'անցընէ։ Ազոլոյի մօտ՝ Սուրբ Զենոն գիւղը Մխիթարեան Վանքի ամառանոցն ալ կար ուր իր հօրեղբայրը՝ Վ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահայրը տարուան մեծ մասը կ'անցընէր։

1912-ին երկար ուսումնասիրութեան աշխատութիւն մը կը սկսի Ռաւեննա, Աքուիլէիա, Իստրիա, Դալմաթիա եւ մանաւանդ Բրիանցայի պատմական շինութիւններուն վրայ, գծագրութիւններ եւ լուսանկաներ հանելով։ Իր նպատակն էր ապացուցել Հայկական ճարտարապետութեան ազդեցութիւնը Ռոմանթիք ճարտարապետութեան վրայ։

1914-18՝ Ա. Համաշխարհային Պատերազմը զինք կը ստիպէ երկար ատեն Ազոլօ բնակիլ: Հոն, ապրուստը ապահովելու համար՝ զինուորները լուսանկարելով կը զբաղի։

1919-ին Փարիզ կը մեկնի։ Հոն կը մասնակցի Հայաստանի անկախութեան սահմանադրութեան համար տարուած քաղաքական ջանքերուն, ինչպէս նաեւ «Le Responsable (Պատասխանատուն) գիրքը կը հրատարակէ, ուր Ա. համաշխարհային պատերազմի քաղաքական վերլուծութիւնը կ'ընէ։

1921-ին շատ կարճ ճամբորդութիւն մը կը կատարէ դէպի Կոստանդնուպոլիս։ Ճամբորդութեան վերջը, Մայիս ամսուն, ծննդավայրը վերադառնալու յոյսը կը կորսնցնէ։

1922-ին Իզմիրի աղէտներէն ետք Վերսայի պայմանագիրին (1919) տապալումը նկատի առնելով, ան կ'որոշէ բնակութիւն հաստատել Ազոլոյի մէջ եւ կը սկսի կառուցել «Վիլլա Արարատը»։ Անկէ ետք ան ճարտարապետութեամբ ալ չի զբաղիր։ Կարգ մը գիրքեր կը գրէ ու տպագրութեան կը յանձնէ եւ բազմաթիւ չտպուած ձեռագիրներ ալ կ'արտադրէ։

1922-ին կը սկսի օդափոխութեան համար Ֆրասսէնէ երթալ, (Պելլունոյի գաւառ) Տոլոմիթ լեռնային գաւառին մէջ։ Այդ տեղերը շատ կը սիրէր, որովհետեւ Թոց գիւղը կը յիշեցնէին. Թոց գիւղը, Տրապիզոնէն վեր, Կիւրեղեաններու ամառանոցը կար (դժբախտաբար՝ ջարդերու յիշատակներով լի)։ Հոն բազմաթիւ նկարներ գծած է:

Բ. Համաշխարհային Պատերազմի վերջը Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետութեան փոխանորդներ կու գան Ազոլօ՝ զինք Հայաստան հրաւիրելու։ Արդէն հիւանդ, կը մերժէ, բայց «իմ ուսերուս ետեւ Անդրանիկ Զօրավարին պատկերը կար» միշտ կը յիշեցնէր։

Ազոլոյի մէջ կը մահանայ՝ 2 Սեպտեմբեր 1950-ին եւ Ազոլոյի Ս. Աննա գերեզմանատունը՝ ընտանեկան շիրիմին մէջ կը թաղուի։

Կարեւոր աշխատութիւններ

Պուլկարիա 1896 - 1898

1897
- Քազինօ - Գասորլիք
- խնայողական դրամատուն - Սոֆիա եւ այլ քաղաքներ
- Վիլլա - Սոֆիա - 1897
- Վիլլա Ճպտ. Նիքոլոֆ - Սոֆիա
1898
- Վառնայի Թատրոնի մրցոյթը (առաջին մրցանակ)

Տաճկաստան 1898 - 1907 թթ․

1988
- Հայ եկեղեցի - Տրապիզոն
- Մայրապետներու բնակավայր - Սամսուն
- Վրացի վարդապետներ Լուրտի Ս. Աստուածածինի Եկեղեցի - Կոստանդնուպոլիս
1899
- Մնտիկեան շէնք – Կոստանդնուպոլիս
- Կիրիտլի Մուսթաֆա Փաշա շէնք - Սուլթան Ահմետ - Կոստանդնուպոլիս
- Մեծ Վեզիր Խալիլ Ռիֆաթ Փաշա պալատ – Նիշան Թաշի – Կոստանդնուպոլիս
- Հիլմի Պէյ վիլլա - Պէպէք - Կոստանդնուպոլիս
1900
- Մունիֆ Փաշա յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- Իպրահիմ Պէյ Էֆֆենտիի յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- Ռաշիտ Փաշա փավիյոն – Պալթա Լիմար - Կոստանդնուպոլիս
- Սալետտին Փաշա պալատ – Կոստանդնուպոլիս
- Հաիրիզ պալատ – Կոստանդնուպոլիս
- Հասսան Փաշա պալատ եւ փավիյոն – Կոստանդնուպոլիս
- Քամալետտին Փաշա պալատ – Կոստանդնուպոլիս
- Մուսթաֆա Պէյ պալատ եւ Պահականոց – Հիսսար – Կոստանդնուպոլիս
- Վիլլա – Քանտիլլի – Կոստանդնուպոլիս
- Մուսթաֆա Պէյ վիլլա - Փրինքիփօ
- Սամի Փաշա վիլլա – Կոստանդնուպոլիս
1903
- Ակոբեան վիլլա - Փրինքիփօ
- Յովսէփ Ազարեան յարկաբաժիններ – Այաս Փաշա - Կոստանդնուպոլիս (այժմ Gümüssuyu Palas)
1904
- Ռօզէնթալ յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- 10 շէնքեր – Ս. Յակոբ – Կոստանդնուպոլիս
- Ազարեան պարտէզներու տեղաւորում - Փենտիք
1905
- Կիւրեղեան յարկաբաժիններ (երկու շէնք) - Պանլատը, Փարիած - Կոստանդնուպոլիս
- Շահպած Մաքսուտ շէնք - Շիշլի - Կոստանդնուպոլիս (այժմ Osmanbey Apartman)
1906
- Շահնազար յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- Լեւոն Կիւրեղեան յարկաբաժիններ - Այաս Փաշա – Կոստանդնուպոլիս
- Քումպրճի յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- Գէուչեան գերեզմատան մատուռ - Կոստանդնուպոլիս
Առանց թուականի
- Քարամանեան շէնք - Կոստանդնուպոլիս
- Վէտաթ Պէյ շէնք - Կոստանդնուպոլիս
- Վէֆիք Պէյ շէնք - Կոստանդնուպոլիս
- Յարկաբաժիններ - Եշիլ – Կոստանդնուպոլիս
- Քարամանեան յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- Մագսուտ Պէյ - Ազման Պէյ յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս
- Մանուէլեան յարկաբաժիններ - Շիշլի - Կոստանդնուպոլիս
- Փիրուզ Աղա յարկաբաժիններ - Կոստանդնուպոլիս

Իտալիա 1908 - 1950

1911
- Համաշխարհային Ցուցահանդէսին Օսմանեան Կայսրութեան շէնքը - Թորինօ
1913
- Այտինեան գերեզմատան մատուռ - Տրիեստ
1924
- Վիլլա Արարատ – Ազոլօ

Ցուցահանդես

Հայաստաանի Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան Archived 2015-04-18 at the Wayback Machine., Լեւոն Կիւրեղեան, 15 մարտ - 15 մայիս 2015
Վանաձոր, Լեւոն Կիւրեղեան, 3 Հոկտեմբեր - 20 դեկտեմբեր 2015

Գրականութիւն

Léon Gurekian, Il Concilio Cattolico Armeno di Roma, Considerazioni di ub Patriota Armeno, Conti e Gandolfi, Sanremo 1912
Լեւոն Կիւրեղեան, Քերթող Ամոլի մը Հարիւրամեակը, Ռոպերթ Բրաւնինկի Ծննդեան Հարիւրամեակը եւ Եղիսաբէթ Պառռէտ-Բրաւնինկ, Շանթ, Ղալաթիա 1912
Léon Gurekian, L'Armenia nell'anima italiana, C.Colombo, Roma 1919
Léon Gurekian, Le Responsable - Allégorie historique dans le Règne Animal , Paris 1919, Jouve & C.ie Éditeurs
Լեւոն Կիւրեղեան, Վիրքիլեան երկհազարամեակը, Ս. Ղազար, Վենետիկ 1931
Léon Gurekian, Primo Centenario della Fondazione del Collegio Armeno Moorat-Raphaël di Venezia (1836/1936), G.Fabris, Venezia 1936
Լեւոն Կիւրեղեան, Կարս եւ Արտահան - Պատմական Հաւաստիք եւ Հայրենաւանդ Իրաւունք, Ս. Ղազար, Վենետիկ

Աղբիւրներ

Armen Gurekian, Léon Gurekian architetto, Asolo 2010
Unione degli Studenti Armeni d'Italia, Indipendenza Armena, celebrata in Asolo, 20 agosto 1920, Tipografia del Seminario, Padova 1921
Agopik Manoukian, Presenza Armena in Italia, 1915-2000, Guerrini e Associati, Milano 2014 ISBN 8862504950, ISBN 9788862504959
Prando Prandi, La mia Asolo, Duck Edizioni, Castelfranco Veneto 2014, ISBN 9788889562260

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,0 ^1,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a>
↑ Այմ ամբողջ Պալեաններու դիւանը Երեւան, Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան-հիմնարկին մէջ պահուած է
↑ Pars Tuglaci, The role of the Balian family in Ottoman architecture, YCK, Istanbul 1990
↑ Diana Barillari, Istanbul 1900, Firenze 1996, Octavo, Franco Cantini Editore

Արտաքին յղումներ

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q36524_citetype_Q7094076_citetype_Q27031827_citetype_Q595971"_data-entity-id="Q19938912"><i_class="wef_low_priority_links">[[:fr:Bibliothèque_nationale_de_France|Bibliothèque_nationale_de_France]]</i>_data.bnf.fr:_open_data_platform<span_class="wef_low_priority_links">_—_2011.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a>

[2] Այմ ամբողջ Պալեաններու դիւանը Երեւան, Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան-հիմնարկին մէջ պահուած է

[3] Pars Tuglaci, The role of the Balian family in Ottoman architecture, YCK, Istanbul 1990

[4] Diana Barillari, Istanbul 1900, Firenze 1996, Octavo, Franco Cantini Editore

[1]

[2]

[3]

[4]