Զօր. Քրիստափոր Արարատեան (18 Յունիս 1876(1876-06-18)^[1], Նալչիք, Ռուսական Կայսրութիւն^[1] - 10 Դեկտեմբեր 1937(1937-12-10), Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն), ականաւոր ռազմական գործիչ, ռուսական բանակի գնդապետ, հայկական բանակի զօրավար-հազարապետ, մասնակցած է Սարդարապատի, Էջմիածինի եւ Բաշ Ապարանի կռիւներուն, Սարդարապատի ճակատաՄարտ մէջ հայկական զօրաբանակի հրետանային զօրագունդի հրամանատար էր: Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան երկրորդ ռազմական նախարար, անկուսակցական:

Կենսագրական գիծեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծնած է Թիֆլիսի նահանգի Մցխեթ քաղաքը^[2]: Աւարտած է Թիֆլիսի զինուորական վարժարանը` ենթասպայի կոչումով, Փեթերսպուրկի Միխայլովեան հրետանային ուսումնարանը աւարտած է 12 Օգոստոս 1896-ին, նաեւ` Մ. Ֆրունզէի անուան ռազմական ակադեմիային կից բարձրագոյն հրամատարական կազմի կատարելագործման դասընթացները:

Այնտեղ ան ճանչցուած է լաւագոյն երեք ուսանողներէն մէկը: Աւարտական արարողութեան ժամանակ եղած է հեծելազօրային վաշտի հրամանատար:

Ընտրելով Կովկասեան հրետանիի զօրագունդը, 27 Յուլիս 1899-ին ստացած է պորուչիկի կոչում:

Վարած պաշտօններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1902-ին կը նշանակուի Կովկասեան երկրորդ զօրաբանակի հրետանային զօրագունդի հրամանատարի գլխաւոր օգնական:

25 Օգոստոս 1902-ին ստացած է զօրագլուխի կոչում: Հետագայ տարիներուն քանի մը անգամ փոխած է ծառայութեան վայրը Կովկասեան հրետանային զօրագունդի շրջանակներուն` հիմնականօրէն զբաղեցնելով ուսումնական խմբակի ղեկավարի կամ ռազմական դատարանի անդամի պաշտօններ:

1 Օգոստոս 1904-ին տեղափոխուած է Սիպիրսք քաղաք` զբաղեցնելով այնտեղ զօրագունդի ուսումնական մասի ղեկավարի պաշտօնը, զուգահեռաբար զբաղեցնելով ռազմական դատարանի անդամի պաշտօն:

Ռուս-ճափոնական պատերազմը սկսելէն ետք խնդրած է տեղափոխուիլ առաջին գիծ, ուր հնարաւորութիւն ստացած է լիարժէքօրէն կիրարկել հրաձգային իր բոլոր գիտելիքները:

19 Ապրիլ 1905-ին, գործուղուած է Հարպին` Գ. Մանչուրեան բանակի առաջին գիծի հրետանային զօրագունդ:

23 Յունուար 1907-ին, ստացած է աւագ սպայի կոչում, իսկ 10 Մայիսին` զօրագլուխի կոչում:

30 Յունուարէն 17 Փետրուար զբաղեցուցած է զօրագունդի հրամանատարի պաշտօնակատարի պաշտօնը: 1 Յունիս 1912-էն 18 Օգոստոս զբաղեցուցած է զօրագունդի հրամանատարի պաշտօնակատարի պաշտօնը: 31 Օգոստոս 1914-ին ստացած է փոխգնդապետի կոչում:

28 Յունիս 1914-էն 28 Յուլիս ուսանած է Ցարսկոյէ Սելոյի սպայական հրետանային դպրոցին մէջ, որ աւարտած է ժամանակէն շուտ ու մեկնած ռազմաճակատ:

9 Սեպտեմբեր 1915-ին նշանակուած է զօրամիաւորումի հրամանատարի պաշտօնակատար:

13 Հոկտեմբեր 1916-ին զինք տեղափոխուած է ռումանական ռազմաճակատ: Պոլշեւիկեան յեղափոխութիւնէն ետք գիտակցելով, որ թրքական զօրքը կ՛օգտուի իրավիճակէն ու մուտք կը գործէ Հայաստան, Արարատեան տեղափոխուած է Կովկաս:

5 Դեկտեմբեր 1917-ին նոր ռուսական իշխանութեան ու Օսմանեան կայսրութեան միջեւ կը ստորագրուի Երզնկայի զինադադարը: Թիֆլիսի հայկական Ազգային խորհուրդը փորձեր ձեռնարկած է ստեղծելու ազգային բանակ: Այդ միաւորումը թրքական բանակի դէմ կը մարտնչի մինչեւ 1918-ի սկիզբը` հետագային դառնալով Հայաստանի Հանրապետութեան բանակին հիմքը:

Հրամանատար կը նշանակուի զօր. Թովմաս Նազարբեկեանը, որ 5 Յունուար 1918-ին Արարատեան նշանակուած է հրետանային զօրագունդի երկրորդ զօրամիաւորումի հրամանատար: Այդ գունդը 4 Մարտ անուանափոխուած է հրաձգային հրետանային երկրորդ զօրագունդ: 5 Ապրիլին զօրագունդը դարձած է Երեւանի զօրաբանակի մաս, որուն հրամանատարը եղած է Մովսէս Սիլիկեան: Արարատեան դարձած է Երեւանի զօրաբանակի հրետանիի հրամանատար:

Սարդարապատի (Մայիս 21-29), Ղարաքիլիսայի (Մայիս 24-28) ու Բաշ Ապարանի (Մայիս 21-24) ճակատամարտերուն հայկական բանակին յաջողած է կասեցնել թրքական յառաջխաղացումը: Սարդարապատի յաղթանակը կարելի դարձուցած է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան անկախութիւնը:

Ճակատամարտի ժամանակ Արարատեան եղած է Սարդարապատի մէջ հրետանիի հրամանատարը, իսկ անոր ղեկավարած ստորաբաժանումը գերի վերցուցած է զինուորներու ամբողջ մէկ վաշտ` կազմուած թուրք ու գերմանացի զինուորներէ: Մօտենալով գերի ինկած վաշտին իր նժոյգով` Արարատեան լսած է վաշտի հրամանատարին զեկոյցը կազմի մասին ու հրամայած` շրջիլ ու կրակել թուրքերու ուղղութեամբ: Վաշտը միացած է հայկական ստորաբաժանումներուն:

7 Հոկտեմբեր 1918-ին նշանակուած է հայ-թրքական յանձնաժողովի անդամ, որուն նպատակը եղած է սահմանագծել հայ-թրքական համատեղ սահմանը. պայման մը, որ մատնանշուած էր 4 Յունիսի Պաթումի պայմանագրով:

Մեկնած է Թուրքիա, ռազմական ղեկավարութեան այցելութեան նպատակով։ Վերադառնալով Հայաստան` նշանակուած է հայկական հրետանային զօրագունդի հրամանատար: Դեկտեմբերին իր ստորաբաժանումներով մասնակցած է հայ-վրացական պատերազմին:

1919 Յունուարին Արարատեան վերադարձած է Թիֆլիսէն, ուր մասնակցած էր հայ-վրաց-բրիտանական բանակցութիւններուն:

1919-ին սկիզբը Հայաստանի տարբեր ծայրերու մէջ կը բռնկին շարք մը ապստամբութիւններ` կովկասեան թուրքերով (ազրպէյճանցիներով) բնակեցուած շրջաններուն մէջ, ու այդ պայմաններուն մէջ վարչապետ Յովհաննէս Քաջազնունին կը հրաժարի իր պարտականութիւններէն: Վարչապետ կը նշանակուի Ալեքսանդր Խատիսեան: Ռազմական նախարար Յովհաննէս Հախվերդեան նոյնպէս լքած է կառավարութիւնը:

27 Մարտ տակաւին չկազմաւորուած կառավարութեան կազմին մէջ Արարատեան ստացած է զօրավար-հազարապետի կոչում ու նշանակուած՝ Հայաստանի Հանրապետութեան ռազմական նախարար^[3]:

Նշանակուելով նախարար` Արարատեան նախկին նախարար Յովհաննէս Հախվերդեանը հրաւիրած է իբրեւ խորհրդական, իսկ իր նախկին հրամանատար զօրավար Մովսէս Սիլիկեանը` իբրեւ օգնական:

7 Յունիսին Դիլիջան գործուղման ընթացքին Արարատեանին ինքնաշարժը կողաշրջուած է, ու նախարարը տեղափոխուած է հիւանդանոց կրծքավանդակի լուրջ վնասուածքով ու երիկամային արիւնահոսութիւն ախտորոշմամբ, ուր ան բուժման ենթարկուած է մինչեւ 25 Յունիս:

3 Ապրիլ 1920-ին Արարատեան հրաժարած է նախարարի պարտականութիւններէն` ստանձնելով ռազմական նախարարութեան հրաձգային ուժերու տեսուչի պաշտօնը:

22 Մայիսէն Արարատեան զբաղեցուցած է Երեւանի պաշտպանութեան գլխաւոր հրամանատարի պաշտօնը: Մինչեւ Կարսի գրաւումը թրքական զօրքերու կողմէ` ան զբաղեցուցած է տարբեր զօրամիաւորումներու հրետանիի հրամանատարի պաշտօնը: Արարատեան գործուղած են Կարս` իբրեւ ռազմական հրամանատար, իսկ Սիլիկեանը` Պայազիտ:

30 Հոկտեմբեր 1920-ին Արարատեան գերի ինկած է թրքական բանակի ձեռքը: Բանտին մէջ գտնուած ժամանակ անոր քանի մը անգամ այցելած է զօրավար Քեազիմ Քարապեքիրը, որ առաջարկած է Արարատեանին` դասաւանդել ռուսական հրետանիի արուեստը թրքական ռազմական համալսարանին մէջ, սակայն ամէն անգամ մերժուած է:

Ալեքսանդր Միասնիկեանի միջնորդութեամբ, 1921-ի վերջը վերադարձած է Հայաստան` ըստ որոշ տեղեկութիւններու 1922-ին, զբաղեցնելով Հայկական ՍՍՀ հրետանիի հրամանատարի պաշտօնը:

1923-1925 թուականներուն` հայկական հրաձգային զօրամիաւորումի հրամանատարի տեղակալ, ապա ղեկավարած է ԵՊՀ եւ ՀԳԻ ռազմագիտական ամպիոնները:

Ձերբակալութիւն եւ սպանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Քրիստափոր Արարատեանը Հայկական ՍՍՀ ներքին գործերու կոմիսարին կողմէ 2 Սեպտեմբեր 1937-ին, ուշ երեկոյեան, այլ սպաներու հետ միասին կը ձերբակալուի: Երեք ամիս բանտարկութենէ ետք, 10 Դեկտեմբերին, առաւօտեան ժամը 5:00-ին Արարատեան, զօրավարներ Տմիթրի Միրիմանով ու Մովսէս Սիլիկեան, գնդապետներ Աղասի Վարոսեան, Ստեփան Օհանէսեան, Յակոբ Մկրտչեան ու Յարութիւն Յակոբեան տեղափոխուած են Նորքի ձոր (ներկայիս կենդանաբանական այգիի տարածք) ու գնդակահարուած են, իբրեւ «ազգի թշնամիներու»:

Երկար տարիներ Ք. Արարատեանին կինը` Նինա Էյուպովան, ծրարներ յանձնած է Պետական անվտանգութեան կոմիտէին իր ամուսինին տալու համար, չիմանալով, որ ամուսինը շատոնց արդէն սպաննուած է:

19 Մարտ 1955-ին հարազատներուն յանձնեցած են Արարատեանի մահուան վկայականը, ուր նշուած էր, որ ան մահացած է 16 Փետրուար 1943-ին սրտի կաթուածէ:

Յաջորդ տարին, 18 Յուլիս 1956-ին, Հայկական ՍՍՀ Գերագոյն դատարանը չեղեալ համարած է Արարատեանին դէմ 16 Նոյեմբեր 1937-ին որոշումը, որուն շնորհիւ յայտնի դարձած է անոր մահուան իսկական թուականը:

Պարգեւներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1903, Ս. Ստանիսլաւի 3-րդ կարգի մետալ` սուրով ու ժապաւէնով:
1910, Ս. Ստանիսլաւի 2-րդ կարգի մետալ` սուրերով:
1915, Ս. Ստանիսլաւի 4-րդ կարգի մետալ` սուրով ու ժապաւէնով:
1916, Ս․ Աննա 4-րդ կարգիմետալ՝ «Խիզախության համար» գրառումով։
Թրքական մետալ` ի յիշատակ Հայաստանի կառավարութեան կողմէ Խալիլ փաշայի թրքական ռազմական ղեկավարութեան այցելութեան:

Լուսանկարներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

	Քրիստափոր Արարատեան;
Կրթութիւն՝	Թիֆլիսի կադետային կորպուս?; Միխայիլովյան հրետանային ուսումնարան?; Սպայական հրետանային դպրոց?; Մ. Վ. Ֆրունզեի անվան ռազմական ակադեմիա?
Մասնագիտութիւն՝	զինուորական
Ազգութիւն	Հայ
Դաւանանք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Ծննդեան օր	18 Յունիս 1876
Ծննդավայր	Նալչիք, Ռուսական Կայսրութիւն
մահուան օր	10 Դեկտեմբեր 1937 (61 տարեկանին)
մահուան վայր	Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն; Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն; Խորհրդային Միութիւն
Ի ծնէ անուն	հայ.՝ Խաչատուր Արարատյան; ռուս.՝ Хачатур Араратян
Պարգեւներ	Russo-Japanese War Medal? Ս. Գէորգի 4-րդ Աստիճանի Շքանշան Արիութեան Ոսկէ Թուր Սուրբ Ստանիսլավի 4-րդ աստիճանի շքանշան? Սուրբ Ստանիսլավի 2-րդ աստիճանի շքանշան թրերով? Order of Saint Stanislaus (House of Romanov)? Սուրբ Վլադիմիրի 3-րդ աստիճանի թրերով շքանշան? Սուրբ Աննայի 4-րդ աստիճանի շքանշան? Order of St. Anne 3rd class with swords and bow? Order of St. Anna 2nd class with swords? Ռումինիայի թագի շքանշան?
Christophor Araratyan

Էյուպովների ընտանիքը, Թիֆլիս, 1904
Կինը՝ Նինա Էյուպովան՝ տղուն հետ, 1908
Հայաստանի վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեան ու ռազմական նախարար Քրիստափոր Արարատեան՝ 1919-ի Մայիս 28-ին
Քրիստափոր Արարատեան 1919-ի Մայիս 28-ին, զօրահանդէսի ժամանակ՝ Ռազմական նախարարի պաշտօնով
Ռազմական նախարար՝ զօրավար Քրիստափոր Արարատեան ու հրամանատար Արթուր Այվազեան