Իտալիոյ Հայերը

Հայերը Իտալիա մուտք գործած են շատ կանուխէն։ Տակաւին Զ-Է դարերուն գերմանական ցեղերու դէմ պատերազմներուն մէջ, բիւզանդական-հռոմէական զօրքին մէջ կռուած են հայկական զօրամասեր, իսկ Իտալիոյ փոխարքայի պաշտօնը վառած են հայազգի զօրահրամանատարներ (Ներսէս Պատրիկ, Իսահակ Հայկազն եւ ուրիշներ)։ Այդ ժամանակներուն կը վերաբերի նաեւ հայ առեւտրականներու եւ վանականներու մուտքը Հռավեննա, Վենետիկ, Ֆլորանս, Նափոլի, Հռոմ եւ այլն, ուր անոնք կազմակերպած են համայնքներ, հիմնած առեւտրական տուներ ու կառուցած են եկեղեցիներ։

Մշակութային կեանք

Արդէն Ժբ. դարուն իտալական 9 քաղաքներուն մէջ գործած են 10-էն աւելի հայկական եկեղեցիներ, որոնց թիւը Ժե. դարուն հասած է 40-ի։

Ներկայիս Իտալիոյ մէջ կը գործէ Հայ Առաքելական 4 եւ Հայ Կաթոլիկ 3 եկեղեցիներ։

1512-ին Յակոբ Մեղապարտ Վենետիկի մէջ տպած Է հայերէն առաջին գիրքը՝ «Ուրբաթագիրքը»՝ հիմնադրելով հայկական տպագրութիւնը։

Իտալիոյ մէջ գործած են նաեւ հայ տպագրիչներ Աբգար Թոխաթեցին, Յովհաննէս Տերզնցին, Յովհաննէս Անկիւրացին։

Հայերէն գիրքեր տպագրուած են նաեւ Հռոմի, Միլանոյի, Լիվոռնոյի եւ Փատուայի մէջ։

1717-ին Մխիթար աբբահօր գլխաւորութեամբ Վենետիկի Ս. Ղազար կղզիին մէջ հաստատուած է Մխիթարեան միաբանութիւնը, որ 2000-ին միացած է Վիեննայի Մխիթարեաններու միաբանութեան հետ։

Ժը. դարու բ. կէսէն միաբանութիւնը վերելք ապրած է հայ մշակոյթի եւ գիտութեան առաջնակարգ գործիչներ Միքայէլ Չամչեանի, Գաբրիէլ Աւետիքեանի, Ղուկաս Ինճիճեանի, Եղիա Թովմաճեանի, Արսէն Բագրատունիի, Ղեւոնդ Ալիշանի եւ այլոց գործունէութեան շնորհիւ։

Առաջին հայկական վարժարանը 1732-ին հիմնած է Մխիթար Սեբաստացին Ս. Ղազար կղզիին մէջ։

1834-ին վարժարան հիմնուած է Փատուայի մէջ: 1836-ին՝ Վենետիկի մէջ, որոնք 1870-ին միացած են եւ կոչուած՝ Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարան։

1883-էն Հռոմի մէջ կը գործէ Լեւոնեան հայկական վարժարանը։

Իտալիոյ մէջ ապրած եւ աշխատած է հայազգի յայտնի քիմիաբան Լուիճի Յակոբ Չամիչեանը։ Պոլոնիայի մէջ կանգնեցուած է անոր յուշարձանը, իսկ քիմիական հիմնարկը անուանուած է «Ջակոմի Չամիչեանի հիմնարկ»։

Ժամանակակից հայ-իտալական յարաբերութիւններ

Ներկայիս Իտալիոյ մէջ կը բնակի շուրջ 4.002 հայ, որոնք կը բնակին Հռոմ (502), Միլան (1.000), Վենետիկ (300) եւ Ճենովա քաղաքներուն մէջ։ Կը զբաղին ազատ արհեստներով ու արուեստներով, կան ձեռնարկատէրեր, առեւտրականներ եւ մտաւորականներ։ Իտալահայ համայնքի ձեւաւորման զուգընթաց՝ հիմնուած են ազգային կեանքը կազմակերպող հասարակական, մշակութային, բարեգործական, երիտասարդական բազմաթիւ միութիւններ ու ընկերութիւններ, որոնց գործունէութեան գլխաւոր նպատակը հայապահպանութիւնն է եւ հայ-իտալական յարաբերութիւններու զարգացումը։ Միլանի մէջ կը գործեն Իտալիոյ հայոց միութիւնը եւ Իտալիոյ հայ մշակութային միութիւնը, Վենետիկի մէջ՝ «Պո-Արաքս» մշակութային ընկերութիւնը եւ Հայ մշակոյթի ուսումնասիրման ու պաշտօնագրման կեդրոնը, Հռոմի մէջ՝ «Զատիկ» ընկերակցութիւնը։ Հայկական ճարտարապետութիւն կ'ուսումնասիրեն Հռոմի համալսարանի մէջ, իսկ Պոլոնիայի եւ Վենետիկի համալսարաններուն մէջ կը գործեն հայագիտական լսարաններ։ Այստեղ կը գործեն շարք մը յայտնի հայեր. գեղանկարիչներ Գ. Շլդեանը, Ժ. Օրագեանը, քանդակագործներ Հ. Վահրամեանը, Նուարդ Զարեանը, ճարտարապետ Ա. Մանուկեանը, շարժապատկերի բեմադրիՃ Ե. Ջանիկեանը եւ ուրիշներ։ Գրող, Փատուայի համալսարանի փրոֆ. Անտոնիա Արսլանի (Ասլանեան) «Արտոյտներու ագարակը» վէպին հիման վրայ իտալացի յայտնի բեմադրիչ Պ. եւ Վ. Տաւեանի եղբայրները 2007-ին նկարահանած են նոյն անունը ունեցող ֆիլմ մը (արժանացած է ՀՀ նախագահի մրցանակին)։ 2008-ի Փետրուարին Հռոմի հրապարակներէն մէկը կոչուած է Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի անունով։ Քիչ չեն Հայաստանի եւ Իտալիոյ քոյր քաղաքները ինչպիսիք են Կարրարան ու Երեւանը, Նարտօն ու Գիւմրին, Նոալէն եւ Դիլիջանը։

Գրականութիւն

• Ալիշան Ղեւոնդ, Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1896։
• Հ. Ղ. Ալիշան, Հայերը Իտալիոյ մէջ (անտիպ, Ս. Ղազար, Ալիշանի անձնական դիւան, անտիպ)։
• L.B. Zekiyan, Le colonie armene del Medio Evo i Italia e le relazioni culturali italo-armene (Materiale per la storia degli Armeni in Italia), - Atti del primo Simposio internazionale di Arte Armena, Venezia, 1978, pp. 803–946;
• Claudia Bonardi, Le colonie armene in Italia (Milano, Ancona, Genoa, Venezia), - Roma-Armenia, a cura di Claude Mutafian, Roma։De Luca, 1999, pp. 222–227.
• Mesrop vardapet Owl’owrlean, Storia della colonia armena di Livorno e della construzione della sua chiesa (con appendici), Presentazione, traduzione e note Alessandro Orengo, Livorno, 1990։
• Gli armeni lungo le strade d’Italia. Atti del Convegno internazionale (Torino, Genova, Livorno, 8-11 marzo 1997). Giornata di studi a Livorno. Pisa-Roma, 1998.
• Մերուժան Կարապետեան, Հայերը Վենետիկի մէջ 1750 թուին (Ա), - «Հանդէս Ամսօրեայ», 2008, էջ 211-226։
• Հ. Լեւոն Զէքիեան, Իտալիա, - «Հայ գաղթաշխարհի պատմութիւն», հտ. 3, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ Պատմութեան հիմնարկ, 2013, էջ 4-82։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայ Սփյուռք» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։