Հունգարիա

Բնակավայր
Հունգարիա
հունգարերէն՝ Magyarország
Դրօշակ Զինանշան


Think Hungary more than expected
Երկիր  Հունգարիա
Ներքին բաժանում Բաչ-Կիշկուն?, Բարանյա?, Բեքեշ?, Բորշոդ-Աբաույ-Զեմպլեն?, Պուտափեշտ, Չոնգրադ?, Ֆեյեր?, Դյոր-Մոշոն-Շոպրոն?, Hajdú-Bihar County?, Հևեշ?, Յաս-Նադկուն-Սոլնոկ?, Կոմարոմ-Էստերգոմ?, Nógrád County?, Պեշտ?, Սոմոգի?, Սաբոլճ-Սատմար-Բերեգ շրջան?, Թոլնա?, Վաս?, Վեսպրեմ? եւ Zala County?
Հունգարիայի վարչապետ? Վիքթոր Օրպան
Օրէնսդրական մարմին Հունգարիայի Հանրապետության Ազգային ժողով?
Հիմնադրուած է՝ Դեկտեմբեր 1000
Տարածութիւն 93 011,4±0,01 քմ²
Պաշտօնական լեզու Հունգարերէն[1]
Բնակչութիւն 9 603 634 մարդ (1 Հոկտեմբեր 2022)[2],
9 599 744 մարդ (2023)[3]
Կը գտնուի ափին Նոյզիդլեր Զե?, Տանուպ, Ipoly?, Տիսա?, Դրավա?, Բալատոն? եւ Ռաբա?
Ժամային գօտի UTC+1
Շրջագայութեան պետ-համարագիր H
Անուանուած է Onogurs? եւ հունգարացիներ?
Պաշտօնական կայքէջ kormany.hu/en

Հունգարիա Հունգարերէն՝ Magyarország  Լսել մատեարօրսակ  պետութիւն է Կեդրոնական Եւրոպայի մէջ։ Եւրամիութեան (2004-էն), Շենկենի գօտիի, ՆԱԹՕ-ի (1999-էն) անդամ-երկիր է։ 2011 Յունուար 1-էն կէս տարիով նախագահած է Եւրամիութիւնը։
Դրամի միաւորն է հունկարական ֆորինթը։

Տարածութիւնը 93 030 քմ. 2 է, բնակչութիւնը 9 897 541[4]: Մայրաքաղաքը՝ Պուտափեշտ։ Հունկարիան սահմանակից է եոթ երկիրներու՝ Սլովաքիա, Աւստրիա, Սլովենիա, Սերպիա, Քրուաթիա, Ռումինիա եւ Ուքրաինա:

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սկզբնական Շրջան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հունգարիոյ ներկայիս տարածքին հնագոյն բնակիչները եղած են սկիւթները, իլլիրիացիները, կելտերը։ 6րդ դարուն հոս երեւցած են սլաւոնները։ Մինչեւ հոս տեղափոխուիլը հունկարները, որ ուկորական ցեղեր են, քոչուոր կեանք կը վարեին հարաւային Ուրալը, Վօլկա գէտի մերձակա տափաստանները։ Խազարներէ կրած քանի մը պարտութիւններէ ետք հոնէ դուրս մղուեցան։ Ներկայիս հունկարներու նախնիները Կարպատները անցած են եւ Տանուպի միջին հոսանքը բնակեցած են 896 թուականին։ 900-901 թուականներուն անոնք հաղթահարեցին տեղուոյ սլավոնական իշխանականները, ապա գրաւեցան Թրանսիլուանիան։ Հոս անոնք ստացած են սէքեյներու (szekelyek) աջակցութիւնը, որ հոներու ժառանգներն էին։ Հունկարները նաեւ կ'ասպատակէին Կեդրոնական եւ Հարաւային Եւրոպայի երկիրները։ Աուկսպուրկի մոտ գերմանական զորքերէն կրած պարտութենէն (955) ետք այդ ասպատակութիւնները դադրած են։
Սա ատենները հունկարները կ'առաջնորդեր Արփատը։ Անոր հիմնած Արփատներու դինաստիան հունկարները կառաւարեցաւ մինչեւ 1301 թուականը։ Արփատներու Կեոզա իշխանի եւ անոր որդիի՝ Իշթուան 1ինի (997—1038, թագաւորած է 1000-էն) օրոք Հունկարիոյ մէջ առաջացած է պետական կազմաւորում, ընդունուած քրիստոնէութիւն (կաթոլիկութիւն)։ Աստիճանաբար հունկարներու տիրապետութիւնը տարածուած է դէպի արեւելք (Թրանսիլուանիա) եւ հիւսիս (Սլովաքիա), ԺԲ դարու սկիզբը միացուած են Քրուաթիան եւ Տալմաթիան։ ԺԳ դարուն թագաւորական իշխանութիւնը թուլցած է, որ հեշտացրած է թաթար-մոնկոլներու ներխուժումը (1241—1242) Հունկարիա։ ԺԳ դարու վերջը—ԺԴ դարու սկիզբը Հունկարիան բաժնուած է շարք մը ինքնուրոյն քաղաքական տիրոյթներու։ Թագաւոր Քարլոս Ա-ի ժամանակ (1308—42) իշխաններու երկպառակութիւնները դադրած են, զարգացած են քաղաքները։ Բայց անոր յաջորդներուն օրոք հողատէրերու միջեւ հակասութիւնները նօրէն սրուած են։ Ուժեղացած է թուրքերու կողմէ նուաճման վտանգը։
1456-ին հունկարական, լեհական եւ սերպական միացեալ խումբերը, Եանոշ Հունեատի զօրավարի գլխաւորութեամբ, Պելկրատի մոտ յաղթած են թուրքերը։ Մաթեաշ Հունեատի թագաւորի օրոք (1458—90) կեդրոնական իշխանութիւնը ամրապնդուած է, Հունկարիոյն կցուած են Մորավիա, Սիլեզիա եւ Արեւելեան Աւստրիա։

Հունգարիոյ Թուլացում Եւ Մասնատում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1526-ին Մոխաչի ճակատամարտէն ետք Հունկարիոյ միջին մասը սկսաւ թուրքերու տիրապետութեան շրջանը, արեւմտեան եւ հիւսիսային մասերը անձնական ունիայով միաւորուեցան Աւստրիոյ հետ, Հունկարիոյ նախկին տիրույթներու մէկ մասն ալ անցավ Թրանսիլվանիա իշխանութեան։
1687-ին հունկարական հողերը անցան Հապսպուրկներուն։ 1703—1711-ին Հունկարիոյ մէջ տեղի ունեցավ ազգային-ազատագրական ապստամբութիւն՝ Ֆերենց II Ռաքոցիի ղեկաւարութեամբ, որ աւարտեցաւ անհաջողութեամբ։ Հունկարիան մնաց Հապսպուրկներու տիրապետութեան տակ։ XVIII դ. վերջին Հունկարիոյ արտադրողական ուժերը զարգացան, սկզբնաւորուեցան դրամատիրաական հարաբերութիւնները։ 1848—1849-ին տեղի ունեցավ միջին դասակարգի յեղափոխութիւն, որ ճնշուեցաւ ցարական Ռուսաստանի աջակցութեամբ, որ կը գլխաւորէր կեներալ Իվան Փասքեւիչ։
1866-ին աւստրո-պրուսական պատերազմին կրած պարտութիւնէն ետք Հապսպուրկները, զիջելով Հունկարիոյ տիրող դասակարգի պահանջներուն, ստեղծեցին (1867) Աւստրո-Հունկարական միասնական միապետութիւն, որտեղ Հունկարիան, ինչպէս եւ Աւստրիան, կը դիտուէր պետութեան ինքնուրոյն մաս։ Հունկարիոյ կազմի մէջ մտան, բացի բուն Հունկարիայէն, նաեւ Սլավոնիան, Քրուաթիան, Թրանսիլուանիան։ Հունկարիոյ մէջ կը գործէր իր օրենսդիր մարմինը՝ (Országgyűlés)։
1914—1918-ի առաջին համաշխարհային պատերազմին Աւստրո-Հունկարիան Գերմանիոյ դաշնակիցն էր։

Հունգարիոյ Հանրապետութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1918Հոկտեմբերին սկսաւ ընդհանուր գործադուլ, որ վերաճեց քաղքենի-դեմոկրատական յեղափոխութեան։ Իշխանութեան գլուխ անցաւ միջին դասակարգը։ Նոյեմբեր 16-ին Հունկարիան հռչակուեցաւ հանրապետութիւն։
Իշխանութեան գլուխը անցաւ Միհայ Քարոյի Mihály Károlyi, որ յետոյ դարձաւ Հունկարիոյ առաջին հանրապետութեան նախագահը։ Ան հրամայեցաւ, որ Հունկարական Բանակը զինաթափուէ առանց որեւիցե դիմադրութեան։
Ռումինիան կը վերահսկէր Թրանսիլուանիան եւ արեւելեան Հունկարիոյ այլ մասերը եւս, Չեխ-Սլովակիան կը վերահսկէր հյուսիսային տարածքները եւ միացեալ Սերպական եւ Ֆրանսական բանակը կը վերահսկէր հարաւը։ Սա տարածքները ունեցած էին ան գրաւած ազգերու մեծամասնութիւնը, սակայն գրաւած էին ազգային սահմաններէն հեռու։

Հունկարիան Թրիանընի պայմանագիրէն առաջ

1919 Մարտին Հունկարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, ապրիլ ամիսը Պէլա Քունը հռչակեցաւ Հունգարիոյ Սովեթական Հանրապետութիւնը։ Նախորդի նման ան ունեցաւ կարճ կեանք։

1920 Յունիսի 4-ին Թրիանընի պայմանագիրին հետ Հունկարիան կորցրեցաւ իր տարածքներու 72%-ը, իր միակ Ֆիումէ ծովային նաւահանգիստրը եւ երեք ու կէս միլիոն էթնիք հունկարացիներ[5][6]: Հունկար բնակիչներու շուրջ մէկ երրորդը (տասը միլիոնէն 3.4-ը) դարձան հարեւան երկիրներու փոքրամասնութիւններ։ Հունկարիո քաղաքական վերնախաւը կը պահանջէր պայմանագիրին վերանայումը։ Որոշներ կ'ուզէին վերականգնիլ նախկին տարածքը, միւսներ՝ միայն հունկար մեծամասնութիւն ունեցող տարածքները։

Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1939-ին Հունկարիան միացավ Հակա-ինտերնեան պակտին, իսկ 1940-ին՝ Պեռլինի պակտին։ Մասնակցեցաւ Չեխոսլովաքիոյ անդամահատմանը (1938—1939)՝ ստանալով Ալովաքիոյ մէկ մասը, Անդրկարպատեան Ուքրաինան եւ Հիւսիսային Թրաեսիլուանիան։ Որպէս ֆաշիստական Գերմանիոյ դաշնակից-արբանեակ մասնակցեցաւ Հարաւսլավիոյ եւ ԽՍՀՄ-ի վրայ հարձակումներուն։ Մարտ 1944-ին գերմանական զորքերը բռնատիրեցին Հունկարիան՝ երկրին մէջ հաստատելով Ֆ. Սաւաշիի ահաբեկչական վարչակարգը։ Հոկտեմբեր1944-ին սովետական զորքերը մտան Հունկարիա, 22 Դեկտեմբեր-ին Տեպրեցենի մէջ կազմուեցաւ Ազգային ժամանակաւոր կառավարութիւն, որ պատերազմ յայտարարեց հիթլերեան Գերմանիոյ։ Ապրիլ 41945-ին սովետական բանակը աւարտեց Հունկարիոյ ազատագրումը։ Համադեմոկրատական յեղափոխութիւնը վերաճեց սոցիալիստականի։ 25 Սեպտեմբեր1945-ին Հունկարիան դիվանագիտական հարաբերութիւններ հաստատեց ԽՍՀՄ-ի հետ։

Ետպատերազմական Շրջան Եւ Նոր Պետութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Նազիսթական Գերմանիոյ անկումէն ետք խորհուրդային զօրքերը գրաւեցան Հունկարիոյ ամբողջ տարածքը։ Երկիրը Խորհուրդային Միութեան արբանեակ դարձնելու համար ղեկավար ընտրուեցավ Մաթեաշ Րաքօշին (Հունգարերէն՝ Mátyás Rákosi), որուն կառավարութիւնը սկսեցաւ վարել ընկերվարական կարգերու հաստատումին քաղաքականութիւն։ Նօր կարգերը արմատաւորելու համար Րաքոշին սթալինական ՊԱՔ-ի նմանութեամբ ստեղծեցաւ գաղտնի ոստիկանութիւն։ Հետեւեցան զտելու գործողութիւնները եւ 1948-էն մինչեւ 1956 թուականները մօտաւորապէս 350 000 պաշտօնեաներ եւ մտւորականներ բանտարկուեցան կամ սպաննուեցան[7]: Տարբեր հաշուարկներով համարեայ 600 000 հունկարներ արտաքսուեցան դէպի խորհուրդային աշխատանքային ճամբարներ, անոնցմէ 200 000-ը մահացան գերութեան մէջ։[8]

Ջարդուած խորհուրդային հրասայլը Պուտափեշտին մէջ 1956-ի հեղափոխութեան ընթացքին:

Վարշավիոյ համաձայնագիրը Հունկարիան միացաւ 1955 Մայիսին, հաջորդ տարին երկիրին մէջ սկսեցաւ կառաւարութեան դէմ տրամադրութիւններու զարգացումը։ Ցուցարարները ճնշելու համար 1956 Հոկտեմբերի 23-ին Պուտափեշտ մտցուեցան խորհուրդային հրասայլեր։ Լիակատար քաօսէն խուսափելու համար վարչապետ Իմրէ Նադիը խոստացաւ ազատ ընտրութիւններ եւ Հունկարիան հանեցաւ Վարշավիոյ համաձայնագիրէն։
Այնուամենայնիւ, անկարգութիւնները շարունակուեցան, Հոկտեմբեր 30-ին խորհուրդային զօրքերը հանուեցան Պուտափեշտէն եւ զօրակայուեցան Հունկարիոյ այլ շրջանները։ Որոշ ժամանակ երկիր անց մուտք գործեցան եւս 150 000 զինուոր եւ 2500 հրասայլ։

Անուն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Երկիրին անունը կու գայ ազգին անունէն, նոյն բանաձեւով Հունգարերէն Magyarország անունն է, -ország վերջավորութիւնը կը համապատասխանէ հայերէնի -ստանը։ Այլազգիները երկիրին անունին համար կ'օգտագործեն հիմնականը հունկար, ունկար ձեւերը, անգլիերէն՝ Hungary, գերմաներէն՝ Ungarn, ֆրանսերէն՝ Hongrie, վրացերէն՝ უნგრეთი [ունկրէթի], պուլկարերէն՝ Унгария, յունարէն՝ : Քիչ մը կը տարբերուէն Ուքրաներէն՝ Угорщина [ուկորշչինա] եւ ռուսերէն՝ Венгрия [վէնկրիեա] անունները։ Կարգ մը այլ լեզուները հիմք ընդունած են ազգին անունին մաճար, մատեար ձեւերը, թուրքերէն՝ Macaristan [մաճարիսթան], սերպերէն՝ Маарска, չեխերէն՝ Mad'arsko, ղազախերէն՝ Мажарстан:

  • 1898 Սեպտեմբեր 11-ին գերմանացի աստղագէտ Մաքս Ուօլֆին յայտնաբերած աստղանմանը կոչուած է Հունկարիա (434 Hungaria) :

Աշխարհագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հունկարիոյ Աթլասը Վիքիմեդիային մեջ Hungary

Հունգարիան կը գտնուի եւրոպայի կեդրոնը։ Մայրաքաղաքը Պուտափեշտն է։ Հիւսիսէն կը սահմանակցի Սլովաքիային, Ուքրաինային, արեւմուտքէն՝ Աւստրիային եւ Սլովենիային, Հարաւէն՝ Սերպիային եւ Քրուաթիային, Արեւելքէն Ռոմանիային։

Բնութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Աշունը Պիւքի լեռները

Հունգարիան կը զբաղեցնէ Ալբերով եւ Կարպատներով շրջապատուած Միջինտանուպեան հարթավայրի մեծ, հիւսիսային մասը։ Տանուպը երկիրը կը բաժնէ 2 մասի։ Անոր արեւելեանը Միջինտանուպեան մեծ դաշտավայրն է՝ Ալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 100—200 մ), որ հիւսիսէն եզրաւորուած է Կարպատներու համակարգին պատկանող լեռներու շղթայով (800—1000 մ)։ Այստեղ, Մատրա լեռնազանգուածին մէջ է Հունտարիոյ ամենաբարձր կետը՝ Քեքեշ լեռը (1015 մ)։ Տանուպի աջափնեայ մասը կը զբաղեցնէ խիստ մասնատուած Տունանթուլ հարթավայրը, որտեղ կը գերիշխեն 150—200 մ բարձրութիւնները։ Տունանթուլը հատուած է Միջինհունարական լեռներու գոտիով (բարձրութիւնը՝ 400—700 մ), անորմէ հարաւ-արեւելք առանձին կը բարձրանայ Մեչեկ լեռնազանգուածը (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 682 մ)։ Երկրի հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուի Միջինտանուպեան փոքր դաշտավայրը՝ Քիշալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 120—180 մ), որուն միայն հարաւային մասը կը պատկանի Հունկարիոյ։ Արեւմուտքէն ան եզրաւորուած է Ալբերի նախալեռներով (բարձրութիւեւը՝ 500—800 մ)։ Երկրաբանական կառուցուածքին մէջ կը գերիշխեն պալեոզոյի եւ մեզոզոյի հասակի նստուածքային ապարները։

Վարչական Բաժանում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Վարչականորէն կը բաժնուի 19 մետիեներու (մարզերու)։ Պուտափեշթ, Տեպրեցեն, Տիոր, Միշգոլց, Փեճ եւ Մեթեթ քաղաքները վարչական առանձին միաւորներ են։

  • Եաս-Նատյքուն-Սոլյնօք՝ 386 752 բնակիչ
  • Զալայ՝ 287 043
  • Թոլնա՝ 231 183
  • Հայտու-Պիհար՝ 565 674
  • Հեւէշ՝ 307 985
  • Նոկրատ՝ 201 919
  • Շոմոտի՝ 317 947
  • Չոնկրատ՝ 421 827
  • Պաչ-Քիշքուն՝ 524 841
  • Պարանեա՝ 391 455
  • Պէքեշ Békés՝ 361 802
  • Պորշոտ-Ապաուի-Զէմփլէն՝ 684 793
  • Պուտափեշտ մայրաքաղաք՝ 1 744 665
  • Սապոլեի-Սաթմար-Պերեկ՝ 552 000
  • Վաշ՝ 257 688
  • Վեսփրեմ՝ 353 068
  • Տեոր-Մօշոն-Շոփրոն՝ 449 967
  • Փեշտ՝ 1 237 561
  • Քօմարոմ-Էսթերկոմ՝ 311 411
  • Ֆեյէր՝ 426 120

Օգտակար Հանածոներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հարուստ Է ածխի, նաւթի, բնական կազի, երկաթի, պոկսիթներու, մանկանի հանքավայրերով։

Կլիմայ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կլիման բարեխառն Է, ցամաքային։ Յուլիսի միջին ջերմաստիճանը 20—22,5 °C Է, Յունուարին՝ -2-էն մինչեւ -4 °C: Տարեկան տեղումները 900 մմ-էն (երկրի հարաւ-արեւմուտքը) մինչեւ 450 մմ են (Ալֆիոլտի կեդրոնը եւ արեւելքը)։

Ներքին ջուրերը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հունկարիոյ գետային ցանցը կը պատկանի Տանուպի աւազանին, որ 270 կմ երկարութեամբ կը բաժնէ երկիրը հիւսիսէն հարաւ։ Տանուպի գլխաւոր ձախ վտակը Թիսան Է, Հունկարիոյ մէջ առաւել խոշոր աջ վտակներէն են Ռապան, Շիոեւ, Տրաւան։ Լիլճերը քիչ են. ամենախոշորը Պալատոնն Է։

Տանուպ գէտը:

Հողեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կը գերակշռեն սեւահողերը։ Լեռնային եւ բլուրային շրջաններուն մէջ կան գորշ անտառային եւ ճմա-քարպոնատային, Տանուպի եւ Թիսայի հովիտներուն մէջ՝ սղիւվիալ հողեր։ Տարածքի 17%-ը անտառածածկ Է։

Բուսականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ալֆիոլտը ծածկուած է տափաստանային բուսականութեամբ, այժմ անոր զգալի մասը հերկուած Է։

Կենդանական Աշխարհ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կենդանիներէն տարածուած են նապաստակը, դաշտամուկը, գետնասկիուռը, աղուէսը, ոզնին, տափաստանային եւ անտառային թռչուններ, գետերուն եւ լիճերուն մէջ՝ շիղաձուկը, պրամը, գայլաձուկը եւ այլն։

Տնտեսա-աշխարհագրական ակնարկ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հունգարիան արուեստա-ակրարային երկիր է։ 1976-ին ժողովրդավարական տնտեսութեան մէջ զբաղուածներու 44% ֊ը բաժին կ'իյնար արդիւնաբերութեան, 21%-ը՝ գիւղատնտեսութեան։

Պետութեան Կառուցուածքը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խորհրդարանի շէնքը
en.htm Հուկարիոյ Փարլըմէնթի Կայքը

Հունկարիան խորհրդարանական ժողովրդավարական երկիր մըն է։
Խորհրդարանը կը կոչուի Պետական Ժողով, որուն անդամներու ընտրութիւնները կը կայանան չորս տարին մեկ։ Կառաւարութեան գլուխը կը համարուի վարչապետը։
Երկիրին նախագահը կ'ընտրուի Պետական Ժողովի կողմէ՝ հինգ տարի ժամկէտով։

Քաղաքական կուսակցութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հուկարիոյ մէջ Պետական Ժողովը ներկայացուած ազդեցիկ քաղաքական կուսակցութիւնները չորսն են։
Քաղաքական դաշտին մէջ գերիշխող դիրք կը գրաւէ աջ պահպանողական Ֆիտես կուսակցութիւնը, որուն անդամ է ներկայիս վարչապետ Վիքդոր Օրպանը։

Ֆիտես՝ Հունկարիոյ Քաղաքացիներու Միութիւն Fidesz — Magyar Polgári Szövetség` Աջ պահպանողական
Եոպպիք (Աւելի Լաւ Հունկարիոյ Համար Շարժում) Jobbik Magyarországért Mozgalom՝ Ծայրահեղ աջ, ազգայնական կուսակցութիւն
Ազատ Ժողովրդավարներու Դաշինք Szabad Demokraták Szövetsége՝ Կեդրոնամէտ, ազատական
Հունկարական Ընկերվարական Կուսակցութիւն Magyar Szocialista Párt՝ Ձախ Կեդրոնամէտ

Արդիւնաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պուտափեշտի երկաթուղային կայարանը:

Հունգարիոյ հանքա-հումքային եւ ուժանաբանական աղբիւրները սահմանափակ են։ Ուժաբանութեան հիմքը ածուխն է, որ մազութի պազայի վրայ կառուցուած են խոշոր ՋԷԿ-եր։ Կ'արդիւնահանեն Պոկսիթներ (2-րդ տեղը Եւրոպայի մէջ), երկաթի ցած տեսակի հանքանիւթ, մանկան, բազմամետաղներ, քաոլին, ինչպէս նաեւ փոքր քանակութեամբ նաւթ եւ կազ։ «Բարեկամութիւն» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ Սազհալոմպատիոյ մէջ ստեղծուած է նաւթավերամշակման խոշոր գործարան, իսկ «Բարեկամութիւն-2» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ հզոր գործարան կը գործէ Լենինվարոշի մէջ։ Փակշ քաղաքի մէջ կը կառուցուի հունկարիոյ առաջին աթոմակայանը։ Հունկարիոյ մեքենաշինութիւնը մասնագիտացած է առաւելապէս ոչ մետաղատար ճիւղերու գծով՝ ելեքդրականական ուժ, հատկապէս կապի թեքնիք, Պեճի քիմիական պարարտանիւթերու գործարանը ելէք-թրոնիքա եւ սարքաշինութիւն, նաեւ փոխադրամիջոցային թողարկում՝ ներքին այրման շարժիչներու եւ այդ հիման վրայ տիզելային ուղեւորատար գնացքներու, հեծանիւի, բեռնատար ինքնաշարժերու, նաւերու եւ հատկապէս հանրակառք («Իկարուս» մակնիշի) արտադրութիւն։ Մեքենաշինութեան 3/5-ը կեդրոնացած է Պուտափեշտի մէջ։ Խոշոր կեդրոններ են նաեւ Տիորը, Միշկոլցը, Տեբրեցենը, Սեկեշֆեհերվարը։

Քիմիական Արդիւնաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Քիմիական արդիւնաբերութիւնը կը հենի բնական կազի եւ նաւթաքիմիական կիսեփի վրայ։ Գլխաւոր ճիւղերն են հանքային պարարտանիւթեր։ Զարգացած է դեղագործական արդիւնաբերութիւնը, որուն արտադրանքի 2/3-ը կ'արտահանուի։

Սնունդի Արդիւնաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սնունդի արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը պահածոներու արտադրութիւնն է։ Զարգացած են նաեւ թռչնավերամշակման, մսեղենի եւ հրուշակեղենի ճիւղերը։ Հիւսուածոյի արտադրանքի շուրջ 1/2-ը կու տայ բամպակեղենի, 1/5-ը՝ բուրդեղենի արդիւնաբերութիւնը։ Հիւսուածոյի ճարտարութե 3/5-ը կեդրոնացած է մայրաքաղաքին մէջ։

Գիւղտնտեսութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հունկարական ցեղատեսակի ցուլ

Հունգարիոյ հողերու պաշարի 52,3%-ը կը կազմեն վարելահողերը, մարգագետիններն ու արոտավայրերը՝ 14,1% ֊ը, խաղողի եւ պտղատու այգիները եւ բանջարանոցները՝ 5,6%֊ը։ Վարելահողերուն 14,2% ֊ը կը պատկանի պետութեան, 80,6% ֊ը՝ համագործակցական բաժանմունքներուն, 2% ֊ը՝ մենատնտեսներուն, 3,2%֊ը կը կազմեն տնամերձները։
Ցանքատարածութիւններուն մեծ մասը կը զբաղեցնեն հացահատիկային հողագործութիւն (հիմնականորէն ցորեն եւ եգիպտացորեն)։ Շաքարի ճակնդեղի ցանքերը կենդրոնացած են Կիշալֆիոլտի եւ Ալֆիոլտի հարաւ-արեւելքին մէջ։ Կը մշակեն նաեւ արեւածաղիկ եւ կանեւ։ Խաղողի եւ պտղատու այգիներու հիմնական զանգուածը կը գտնուի Տանուպի եւ Թիսայի միջագետի մէջ. տեսակաւոր գինիներու արտադրութեան համար օգտագործուող խաղողի այգիները կը գտնուին լեռներու հարաւային լանջերուն։ Պտղաբուծութիւնը եւ բանջարաբուծութիւնը առանձին տարիներու կու տան գիւղատնտեսութեան արտահանութեան 1/3-ը։ Անասնապահութեանը բաժին կ'ինայ գիւղատնտեսութեան համախառն արտադրանքի 44%֊ը եւ գիւղատնտեսութեան ամբողջ արտահանութեան մինչեւ 40% ֊ը։ Հիմնական ճիւղը խոշոր եղշերաւոր անասուններու բագմացումն է։

Ճենապակիի արտադրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ժոլնաիի ճենապակիով պատրաստաշ աղբիւր Փէչ քաղաքը:

Ճենապակեայ սպասքեղէնի արտադրութիւնը կը պատկանէ 1826-ին հիմնուած Հերենտի գործարանը, որը աշխարհի մէջ խոշորագոյններէն մին կը համարուի։ 19րդ դարու կէսերը ան Հապսպուրկի դինաստիոյ եւ Եւրոպայի այլ ազնուական ընտանիքներու մատարարը կը համարուէր։ Անոր շատ դասական նախշերը մինչ այժմ կ'օգտագործուին։ Քոմունիզմի անկումէն ետք ֆաքթըրին 75%-ով անցած է ղեկավարներու եւ աշխատողներու ձեռքը եւ իր արտադրանքը կ'արտահանէ 60-էն աւել երկիրներ։[9]

Ժոլնաիի ճենապակիի ձեռագործութիւնը հիմնած է Միքլոշ Ժոլնաին Պեճը 1853, արտադրելու համար խեցեգործական աղիւսներ եւ սալիկներ։ Ընկերութիւնը սկսեցավ կիրառել էօզինով թրծելու եղանակը եւ փիրոկրանիթե խեցեղէնը։ Անոր որդին հետագային դարձաւ սեփականատէրը եւ իր արտադրութիւնը դարձրեցաւ աշխարհի մէջ յայտնի, ցուցադրելով իր արտադրանքը քանի մը համաշխարհայի տօնավաճառներու եւ ցուցահանդէսներու մէջ, որոնցէն՝ 1873-ին Վիեննայի, այնուհետեւ՝ 1878 Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդէսը, ուր Գրան Փրի շահեցաւ:

Խոհանոց[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Տոպոշ թխուածքը

Հունգարական խոհանոցը հունկարական մշակոյթի անբաժան մասը կը կազմէ, որպէս հիւրընկալութեան արուէստ։ Աշխարհի մէջ յայտնի կերակրատեսակ մըն է կուլեաշը (gulyás)։ Ճաշերու մէջ կարմիր տաքդէղ՝ փափրիքա աւելցնելը եւրոպացիներու համար կը համարուէ հունկարական նօրամուծութիւն մը։[10] Տաքդէղի յատուկ տեսակէն ստացուող փոշին բնորոշ հունկարական խոհանոցի մէջ ամենէ յաճախ օգտագործուող համեմունքներէն մէկն է։ Ամենէ որակեալ փափրիքան կը բերուէ Kalocsa քաղաքէն։
Գինիներ

Նշանաւոր Tokaji գինին

Գինիներու գիտակները կը համարեն, որ Հունկարիոյ տարածքը գինի ստանալու համար կատարեալ է։ Քոմունիզմի անկումէն ետք գինեգործութիւնը վերածնունդ կ'ապրէ։ Որակեալ գինիներու տեսականին կ'աճէ տարիէ տարի։
Ամենէ յայտնիներէն կը համարուի Թոքաի (Tokaji) գինին։ Սա գինին գովասանքներու արժանացած է կարգ մը նշանաւոր գրագէտներէ եւ երգահաններէ՝ Պէթհովըն, Լիսթ, Շուպրթ եւ Կեոթէ։ Թոքաիի մասին Լուի 14րդ ըսած է՝ «Գինիներու արքայ, արքաներու գինի:»

Մարզական[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Լեկենտար ֆութպոլիստ Ֆերենց Փուշքաշը

Հունգարիան մեկ շունչի հաշիւով ողիւմպիական մետալներու քանակով աշխարհի մէջ երրորդ դիրք կը գրաւէ, եւ երկրորդը՝ ոսկեայ մետալներու։[11] Միայն եոթ երկիրներ՝ Միացեալ Նահանգներ, ԽՍՀՄ/Ռուսիա, Միացեալ Թագաւորութիւն, Ֆրանսա, Չինաստան, Իտալիա եւ Գերմանիա շահած են Հունկարիայէն աւել ողիւմպիական մետալներ։ 211 երկիրներու շարքը բոլոր ժամանակները շահած ողիւմպիական մետալներու քանակով (476) կը զբաղեցնէ 8րդ դիրքը։

Հունգարիոյ Հայերը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայերը Հունգարիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած են X-XI դարերէն։ XIII դ. Հունգարիոյ մայրաքաղաք Էստերկոմի մէջ եղած է հայկական թաղամաս։ XIII դ. Կիլիկիոյ հայոց թագաւոր Լեւոն Բ-ի եւ Հունգարիոյ թագաւոր Անդրաշ II-ի միջեւ կնքուած է բարեկամութեան պայմանագիր։ XV-XVI դդ. շուրջ 3000 հայ ընտանիք ներգաղթած է Թրանսիլուանիա (կը մտնէր Հունկարիոյ կազմին մէջ)։ Հայերը հիմնած են Գեռլա, Եղիսաբեթուպոլիս (այժմ՝ Տումպրուեն) քաղաքները, որոնք ունեցած են ներքին ինքնավարութիւն՝ քաղաքային վարչութիւն եւ դատարան, հայ քաղաքապետ, կառուցած են եկեղեցիներ, հիմնած դպրոցներ։ Հայերու հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առեւտուրն էր, որ խրախուսած են իշխաններն ու թագաւորները՝ տալով զանազան արտոնութիւններ։ Լէոբոլ I-ը հայկական բնակավայրերը յայտարարած է քաղաքներ, Քառլոս VI-ը թագաւորական ազատ քաղաքներու իրավունք շնորհած է Գեռլա (1726) եւ Եղիսաբեթուպոլիս (1733) քաղաքներուն։ 1791-ին Հունկարիոյ պետական ժողովը հայերուն պաշտոնապէս յայտարարած է երկրի լիրավ քաղաքացիներ։
Հայկական ծագումով նշանաւոր հունգարացիներ են կեներալներ՝

  • Էրնեո Քիշ (1799-1849)՝ Արատի նահատակներէն մին
  • Վիլմոշ Լազար (1817-1849)
  • Եանոշ Ցէց (1822-1904)

Նաեւ հայկական ծագում ունեցած է (հօրական կողմէ, որ կրած է Սլոսեան մականունը) Ֆերենց Սալաշին (1897-1946)։ Ան երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիները ստեղծած է ազգային-ընկերվարական կուսակցութիւն, անոր համարած են Հիթլերի «վերջին դաշնակիցը»: Խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով գաղութը ապրած է մտաւոր եւ հոգեւոր զարթոնք։ Հրատարակուած են հայագիտական գիրքեր, եւ հիմնադրուած են Հայկական թանգարանը։ 1887-ին հրատարակուած է «Արմենիա» ամսագիրը (հունգարերէն)։ Ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումը դանդաղեցուցած է ձուլման ընթացքը։ Հայ համայնքները որոշ աշխուժացում ապրած են 1915-ի Մեծ եղեռնիին փրկուած արեւմտահայերու ներգաղթով։ 1919-ին հիմնուած է «Մասիս» ընկերութիւնը (հրատարակած է «Նոր դար» պարբերաթերթը), 1920-ին՝ Հունկարիոյ հայ միութիւնը։ 1945-ին Պուտափեշտի մէջ կառուցուած է հայկական մատուռ։ Կը գործէ Ս. Գրիգոր հայկական եկեղեցին։ 1980-ական թուականներուն կազմակերպուած է հայ-հունկարական մշակութային ընկերութիւնը, 1987-ին խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով՝ «Արմենիա» ընկերութիւնը։ Տարբեր գնահատականներով ներկայիս Հունկարիոյ մէջ կը հաշուէ 3.5-էն 30 հազար հայ, որոնցմէ շատեր հայերէն չեն գիտեր։

Դիւանագիտական Կասեցում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Դիւանագիտական հարաբերութիւնները Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունգարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն։ 2012 Օգոստոս 31-ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են։ Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպեյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունկարիոյ կողմէ Ազրպեյճանը հանձնելը եղած է։ Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեշտին մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգեն Մարգարեանը քնած ատենը կացինով սպաննած էր։

Բնակչութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

2015 թուականի տուեալներով Հունկարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176րդը[12]: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որը աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է։ Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունկարիան ունէ ցածր ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցածր է։ 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը կ'իյնար չամուսնացած կիները[13]:
Կեանքին միջին տեւողութիւնը քոմունիզմի անկումէն ետք կը մեծնայ, տղամարդերունը 71.96 տարի կազմած է, կիներունը՝ 79.62 տարի[14]:
Բնակչութեան 99.6%-ը կը տիրապետէ Հունգարերէնը, որուն 0,7%-ին համար (68 458 հոգի) ան կը համարուի երկրորդ լեզու[15]: Այլ լեզուները տիրապետողներ են, անգլերէնը՝ 16 %, գերմաներէնը՝ 11.2 %, ռուսերէնը՝ 1.3 %, ֆրանսերէնը՝ 1.2 %:
2015-ի տուեալներով բնակչութեան 85.6 %-ը հունկարներ են, 3,2 %-ը՝ գնչուներ, 1.9 %-ը՝ գերմանացիներ, այլազգիները կը կազմեն 2.6 %-ը՝ 0,3%-ական՝ սլովաքներ եւ ռումիններ[12]:
Հունկարիոյ բնակչութիւնը կը դաւանէ քրիստոնէութեան տարբեր ճիւղերը՝ կաթողիկութիւն՝ 37.2 %, կալուինականութիւն՝ 11.6 %, լութերականութիւն՝ 2.2 %:

Քաղաքի տեսարաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Foundation - H // Magyarország Alaptörvénye // Magyar Közlöny — 2011. — հատոր 2011, թող. 43. — է. 10656–10681.
  2. https://nepszamlalas2022.ksh.hu/ — 1871.
  3. https://www.ksh.hu/stadat_files/nep/hu/nep0001.html — 1871.
  4. Gazetteer, Աշխարհի Բնակչութիւնը Ըստ Երկիրներու՝ Վերին 100 (2015) http://www.geoba.se/population.php Վերցուած է 2016 Յունուար19-ին
  5. Molnar, A Concise History of Hungary, p. 262
  6. Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture p. 359-360 [1]
  7. http://www.tamupress.com/product/[permanent dead link]
  8. http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/8347146.stm BBC News
  9. Herend Porcelain Manufactory Ltd http://www.herend.com/ Վերցուած է 2009 Սեպտեմբեր 20-ին
  10. Magyar növény-e a paprika? http://www.sulinet.hu/tart/fcikk/Kjc/0/23144/1 |archiveurl=https://web.archive.org/20080620004145/http://www.sulinet.hu:80/tart/fcikk/Kjc/0/23144/1
  11. http://medalspercapita.com Archived 2016-11-25 at the Wayback Machine. Վերցուած է 2016 Մարտ 24-ին
  12. 12,0 12,1 World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Archived 2017-09-07 at the Wayback Machine. Վերցուած է 2016 Մարտ 23-ին
  13. Eurostat՝ Աղիւսակներ, Կրաֆիքներ, Քարտէսներ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do Վերցուած է 2014 դեկտեմբերի 30-ին
  14. Հունկարիոյ Կեդրոնական Վիճակագրութեան Վարչութիւն http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_hosszu/h_wdsd001a.html Վերցուած է 2014 Սեպտեմբեր 20-ին
  15. Országos adatok (Ազգային տուեալներ) Հունգարերէն http://www.ksh.hu/nepszamlalas/tablak_teruleti_00 Վերցուած է 2014 Սեպտեմբեր 30-ին

Աղբիւրներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։