Ամուսնութիւնը միջնադարեան Հայաստանի մէջ

Յովհան Օձնեցին, որ 8-րդ դարուն ամբողջացուց բոլոր կանոնախումբերը։

Ամուսնութիւնը միջնադարեան Հայաստանի մէջ, ամուսնական իրաւունքի պատմութիւնը միջնադարեան Հայաստանի մէջ։ 4-րդ դարէն սկսած մինչեւ 451 թուականը՝ նախքան ընդհանրական եկեղեցիէն բաժնուիլը, հայ եկեղեցին ղեկավարուած է Աստուածաշունչով, առաքելական ու եկեղեցական աւանդոյթներով ու կանոններով, Նիկիայի, Կոստանդնուպոլսոյ ու Եփեսոսի տիեզերական ժողովներու (325-431), Անկիւրիայի, Կեսարիոյ, Նէոկեսարիոյ, Կանկրայի, Անտիոքի, Լաւոդիկէի ու Սարդիկէի արտաքին տեղական ժողովներու (313-370), օտարազգի սուրբ հայրեր Բարսեղ Կեսարացիի, Աթանաս Ալեքսանդրացիի, ինչպէս նաեւ հայ ազգային-եկեղեցական ժողովներու եւ հոգեւոր առաջնորդներու կանոններով։

Հայ պատմիչներ Ագաթանգեղոսի, Բիւզանդի եւ Խորենացիի վկայութեամբ՝ միջնադարուն օտարածին կանոնախումբեր ընդունուած եւ կիրառուած են, որոնք 8-րդ դարու սկիզբներուն Յովհան Օձնեցին ամբողջացուցած է իր «Կանոնագիրք Հայոց" աշխատութեան մէջ։

Հայ կնոջ իրաւական վիճակը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Միջնադարուն որպէս հասարակական-արտադրական միաւոր կը գերիշխէր նահապետական գերդաստանի ձեւը, ուր ժառանգական իրաւունքին, նոյնպէս գերիշխող օրէնքով, գերդաստանի աւագը կը գտնուէր ղեկավարի դերին մէջ, իսկ կրտսեր անդամները՝ տղամարդ թէ կին, հաւասարապէս կ՝ ենթարկուէին տան աւագի իշխանութեան։

Ինչպէս միջնադարեան հայ դատաստանագիրքերուն, այնպէս ալ իրենց յօդուածներու կիրառման վերաբերեալ, արխիւային եւ այլ օժանդակ աղբիւրներուն իրաւական ո՛չ մէկ սահմանափակում կայ կանանց վերաբերեալ, ընդհակառակը՝ ինչպէս դատարանի առաջ, այնպէս ալ հասարակական գործունէութեան բոլոր բնագաւառներուն մէջ կինը հանդէս կու գայ որպէս ամբողջական հաւասար քաղաքացի։ Բացառութիւն կը կազմեն այն բնագաւառները (զինուորական, վարչաքաղաքական եւայլն), որոնց կատարումը միջնադարու անապահով դրութեան, կանանց մարմնական առանձնայատկութեան եւ ընտանիքի ու երեխաներու մտահոգութիւններու պատճառով կնոջ ուժէն բարձր էին։

Հայ կինն օրէնքով հաւասար բաժին ունեցած է, ինչպէ՛ս հայրենական տան ընդհանուր, այնպէս ալ՝ ամուսնութեամբ առաջացած նոր ընտանիքի ստացուածքէն․ տնտեսական այդ անկախութիւնը ապահոված է իրեն տղամարդուն հաւասար իրաւական վիճակ։

Սովորութական եւ ժառանգական գերիշխող իրաւունքով կնոջ տնտեսական շահերու պաշտպանութիւնը դրուած եղած է ընտանիքի մայր անդամներուն վրայ, իսկ Մխիթար Գոշը աւելցուցած է նաեւ այրի կնոջ նկատմամբ դատարանի պաշտպանութիւնը։

Պսակադրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պսակադրութեան Կարգ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պսակադրութեան Կարգը 4-րդ Դարուն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պսակադրութեան վերաբերեալ առաջին կարգադրութիւնները արտայայտուած են Հայոց կանոնագիրքի «Առաքելականք»-ի ԼԳ եւ «Յարանց հետեւողաց»-ի ԺԹ կանոններուն մէջ։ ԼԳ կանոնի համաձայն՝ պսակադրութիւնը պէտք է կատարուէր քահանայի օրհնութեամբ։ ԺԹ կանոնը պսակադրութիւնը կ՝ որակէր պատուական, իսկ հարսանիքը՝ սուրբ։ Պսակը պատուական որակելը կ՝ արտայայտէր Աւետարանի պատուիրանը եւ ուղղուած էր պարզ ձեւով ամուսնանալու հեթանոսական կարգի դէմ, որ չէր նպաստեր ընտանիքի կայունութեան։ Հոգեւորականները, պսակը որակելով պատուական միութիւն, կը ցանկային ընդգծել անոր բարձրութիւնը։ Հարսանիքը սրբագործելով՝ իրենք նպատակ ունեցած են պսակադրութիւնը շաղկապել հարսանեաց հանդէսին հետ՝ քահանայի մասնակցութիւնը ապահովելու համար։ «Կանոնագիրք Հայոց»-ի ո՛չ մէկ այլ կանոնագիրք հարսանեաց հանդէսը սուրբ չէ որակած։ Լաւոդիկէի ԾԱ կանոնը նոյնի՛սկ կը պատուիրէր քահանաներուն եւ ուխտաւորներուն ներկայ չըլլան հարսանեաց խաղերուն ե՛ւ երգերուն ե՛ւ հեռու մնան մինչեւ վարձակներու եւ կատակիչներու ժամանումը։

4-րդ դարուն պսակի օրհնութիւնը յաճախ կը կատարուէր ամուսնացողներու տունը՝ հարսանեաց հանդէսի ժամանակ։ Հոգեւորականութիւնը փորձեց բարձրացնել հարսանեաց հանդէսի կարեւորութիւնը՝ ի շահ պսակի եկեղեցական օրհնութեան, քանի որ 4-րդ դարուն տարածուած ամուսնալուծութեան եւ բազմամուսնութեան ազատութեան պայմաններուն առանց հարսանեաց հանդէսի ամուսնանալը սովորական երեւոյթ էր ազատներու եւ շինականներու պարագաներուն։ Այդ դարաշրջանի կանոնախումբին մէջ չկար կանոնական կարգ մը, որ պարտադիր կարգ կը սահմանէր պսակը եկեղեցւոյ մէջ օրհնելու համար։ Պատճառն այն էր, որ Հայաստանը այդ ժամանակ հարուստ չէր եկեղեցիներով։

Պսակադրութեան Կարգը 5-րդ Դարուն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բարսեղ Կեսարացի հաստատած է եկեղեցւոյ մէջ պսակադրելու փաստը։

5-րդ դարուն պսակի օրհնութիւնը սահմանափակուած էր ամուսնացողներուն տան մէջ կատարելու։ Թեպետեւ, Շահապիվանի ժողովը՝ պսակադրութիւնը եկեղեցւոյ մէջ կատարելը պարտադիր ճանչնալու վերաբերեալ կանոն չէր ընդունած, սակայն Գ․ եւ ԺԳ․ կանոններու վկայութեամբ՝ պսակադրութիւնը կը կատարուէր եկեղեցւոյ մէջ մեծ հանդիսութեամբ՝ եկեղեցւոյ գլխաւորներու եւ քահանաներու մասնակցութեամբ։ Եկեղեցւոյ մէջ պսակադրելու փաստը կը հաստատէ Բարսեղ Կեսարացիին վերագրուած «Վասն պէս պէս եւ բիւրապատիկ ախտէն» կանոնախումբը[1]։

Ըստ Շահապիվանի կանոններուն եւ Խորենացիի «Օրհնութիւնաբեր Ցուցակ»-ին՝ 5-րդ դարուն եղած են եկեղեցւոյ ծիսական կարգերը մանրամասնօրէն սահմանող ժողովածուներ, որոնք յայտնի էին «կանոն՝ պսակ օրհնելոյ», «կանոն՝ մկրտութիւն առնելոյ» եւ այլ անուններով։ Այդ բոլորը հաւաքուեցաւ մէկ ծիսարանի մէջ, որ յետագային ստացաւ Մաշտոց անունը։ Ծիսարանն էր, որ հրահանգ կը ներկայացէր, թէ հոգեւոր առաջնորդը ինչ գործողութիւն պէտք է կատարէ օրինականացնելու համար պսակադրութիւնը եկեղեցւոյ մէջ։ Ծիսարանին մէջ պսակը եւ միւս ծէսերը կը կոչուին կանոն, որ կը շեշտէ անոնց պարտադիր եւ կանոնական կարգը։ Թէպետեւ ծիսարանի այս եւ մնացած կանոնները իրենց կառուցուածքով եւ բովանդակութեամբ նման չէին «Կանոնագիրք Հայոց»-ի կանոններուն, քանի որ կը կրէին կանոն անունը, սակայն անոնք պարտադիր էին հոգեւորականներուն եւ հաւատացեալներուն համար։

Օձնեցիի օրօք Կանոնագիրքին մէջ կանոնադրուեցաւ պսակադրութիւնը պարտադրաբար եկեղեցին մէջ կատարել[2], սակայն ան այսքանով չբաւարարուեցաւ։ Գիտակցելով, որ պսակադրութեան պարտադիր ըլլալը կը դառնայ անապահով եւ ոտնահարելի, եթէ ատոր կիրառումը երաշխաւորուած չէ իրաւական միջոցով եւ հետեւանքով ներգործութիւնը հայ կանոնական իրաւունքին մէջ։ Իմաստասէրի ԺԵ․ կանոնը, առաջին անգամ ծանր ու ազդեցիկ ներգործութեան միջոցներ սահմանեց անոնց համար, որոնց մեղքով ալ կը ոտնահարուէր պսակադրութեան ծիսական կարգը։ Օձնեցին իր ԺԶ․ կանոնով կանոնականացուց նաեւ երկրորդ պսակը եկեղեցին մէջ օրինականացնելու խնդիրը[1]։ Քանի որ դարաշրջանի կանոնական օրէնսդրութիւնը երրորդ եւ աւելի անգամ ամուսնացողներուն չէր ճանչնար եւ կը դիտէր որպէս «եկեղեցիէն դուրս ինկած յարաբերութիւն», եւ նման ամուսնութիւն եկեղեցւոյ մէջ չէր օրհնուէր եւ չէր օրինականացուէր[3]:

Պսակադրութիւնը սրբութեամբ եւ օրէնքով օրհնելու իրաւասու էին հոգեւոր դասի միայն որոշ պաշտօնեաներ․ ըստ «Առաքելականք» կանոնախումբին՝ քահանաներուն (ԷԳ․), ըստ Գրիգոր Լուսաւորիչին՝ առաջնորդներուն (Ի․), ըստ Սահակի կանոններուն՝ քահանաներուն (ԻԷ․, ԻԸ․), Շահապիվանի կանոններու համաձայն՝ քահանային (երէցին), եպիսկոպոսին (Գ․, Է․, ԺԳ․), ըստ Օձնեցիի կանոններուն՝ քահանային (ԺԵ․, ԺԶ․) եւ այլն։ Եկեղեցւոյ այլ սպասաւորները՝ վարդապետները, սարկաւագները, դպիրները, գրակարդացները եւ այլք պսակը օրինականացնելու իրաւունք չունէին։

Կանոնական օրէնսդրութիւնը որոշակի պահանջներ ներկայացուց պսակադրութեան իրաւունք ունեցող քահանային։ «Սուրբ» պսակը կրնար օրհնել կենցաղով եւ հասարակութեան մէջ իր վարքով պատուական հոգեւորականը։ 4-րդ դարուն հաւատացեալները հրապարակօրէն կը խորշէին ամուսնացած երէցներէն, անարժան կը համարէին անոնց կողմէն պսակը օրինականացնելը։ Անդրադառնալով այդ անցանկալի երեւոյթին՝ Գանգրայի ժողովը յատուկ կանոն ընդունեց, ինչով սահմանեց. «Ոյք երկմտեն եւ խորշեն յերիցուէ, որ ամուսնացեալ իցէ, որպէս թէ ոչ իցէ արժան ի նոցանէ աւրէնս առնուլ՝ նզովեալ լիցին» (Դ․)։

Հայ կանոնական իրաւունքը կ՝ արգիլէր նաեւ անապատականին եւ ուխտաւորին պսակ դնել։ Ուխտաւորը եկեղեցական ուխտին, վանքին պատկանող վանական կամ կրօնաւոր էր։ Անոնք ունէին իրենց ուրոյն կոչումը, չունէին եկեղեցական աստիճան եւ քահանայագործութեամբ զբաղելու իրաւունք։ Ասկէ բնականաբար կը հետեւցնենք, որ սկսեալ Լուսաւորիչի ժամանակներէն սկսած էին տարբերութիւն դնել անապատականին (ուխտաւորի) եւ առաջնորդի (քահանայի) միջեւ, կը գերադասէին պսակադրութեան խնդիրներով դիմել աշխարհիկ վայելքներէն հեռացած ճգնաւորներուն։

Պսակադրութեան Օրուան Ընտրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Աշխարհիկ օրէնսդրութիւնը որեւէ սահմանափակում չէր սահմանած նշանադրութեան եւ հարսանիքի օրը որոշելու խնդիրին հետ կապուած։ Միակ լուրջ խոչընդոտը, որ պիտի փոխադարձ համաձայնութեամբ հարթէին ամուսնացողներն ու անոնց հարազատները նախքան հարսանիքի օրն որոշելը՝ վարձքի եւ օժիտի շուրջ համաձայնութիւն կայացնելն էր, որմէ ետք անոնք անարգել կը սահմանէին հարսանեաց հանդէսի օրը։

Իրավիճակը փոխուեցաւ նոր դաւանանքի յաղթանակի պատճառով։ Հոգեւոր աւագանին՝ ի պատիւ «Տեառն», սահմանեց տօնական օրեր, պահքի, սուգի օրեր, որոնք պարտադիր էին «իսկական» Աստուծոյ բոլոր հաւատացեալներուն համար։ Այս խնդիրները կանոնակարգուած էին «Առաքելականք»-ի Բ, Գ, Դ, Ե, Է, Ը, Է, Թ, Ժ, ԺԱ, Երկրորդ Առաքելականի՝ ԿԴ, Նիկիոյ՝ Ի, Գանգրայի՝ ԺԸ, ԺԹ, Ի, ԻԱ, Սահակ Պարթեւի՝ Խ եւ այլ կանոնախմբերուն մէջ։ Անոնց կիրառումը երաշխաւորուեցաւ ներգործութեան կանոնական միջոցներով։ Այդ գործին մէջ թերացող հոգեւորականները կը պաշտօնազրկուէին։ Գանգրայի տուեալ կանոններու համաձայն այն հաւատացեալները, ովքեր կ'արհամարհէին կիրակնօրեայ, քառասունքի պահքը եւ այլն, կը նզովուէին եկեղեցւոյ կողմէ։ Անոր որպէս արդիւնք կանոններ ընդունուեցան պսակադրութեան եւ հարսանեաց հանդէսի թոյլատրուած եւ արգիլուած օրերու մասին։ Քահանան պէտք չէ պսակադրեր՝

  • Բոլոր կիրակի օրերը։
  • Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ, բոլոր պաս օրերը։
  • Հինգ նաւակատիքներու պաս շաբաթներէն ետք եկող ութ օրերը։
  • Մեծ պասը եւ ծննդեան պասն իր ութ օրով։
  • Զատկէն մինչեւ հոգեգալստեան յաջորդող առաջին կիրակին[4]:

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. 1,0 1,1 Կանոնագիրք Հայոց, հատոր 2
  2. Յոհվաննես Իմաստասիր «Անձնեցւոյ մատենագրութիւնք», Վենետիկ, 1833, էջ 10
  3. Կանոնագիրք Հայոց, հատոր 1, Բարսեղի Դ, Նեոկեսարիայի Թ կանոններ
  4. Ն․ Մելիք֊Թանգյան «Հայոց եկեղեցական իրավունք», Բ գիրք, էջ 245-246