Հայերը Եգիպտոսի մէջ
Հայերը Եգիպտոսի մէջ հաստատուած են հին դարերէ ի վեր։
Ներկայիս, Եգիպտոսի Հայ գաղութին բնակչութիւնը բաժնուած է երկու շրջաններու մէջ. 9,000 հոգի՝ Գահիրէի եւ 4,000՝ Աղեքսանդրիոյ մէջ։
Եգիպտահայերը տնտեսապէս եղած են ինքնազբաղ գործարարներ կամ արհեստաւորներ եւ ունեցած են բարձր մակարդակի կրթութիւն[1]:
Հին Ժամանակաշրջան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հայերը Եգիպտոսի մէջ գոյութիւն ունեցած են Զ. եւ Է. դարերէն ի վեր[2]: Այդ ժամանակաշրջանին Հայկական զoրամասեր կազմուած են Եգիպտոսի մէջ, ուր Հայ գաղութը նաեւ Եգիպտոսի մէջ ստանձնած է կառավարական դիրքեր[3]: Հայերը Եգիպտոսի մէջ կ'ապրէին աշխուժ ձեւով, ուր կը զբաղէին արտադրութեամբ, տնտեսութեամբ եւ ճարտարապետութեամբ՝[4] բարելաւելով երկիրին վիճակը:
Արաբական Խալիֆայութեան Ժամանակաշրջանը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Արաբական խալիֆայութեան տիրապետութեան տարիներուն, Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ փոքրացած է։ Պատմական աղբիւրները, որոնք Արաբական Խալիֆայութեան շրջանին կ'անդրադառնան Եգիպտահայերուն մասին, քիչ են: Անոնք կ'անդրադառնան միայն հաւատափոխ Հայ պաշտօնեաներու մասին: Օրինակ՝ խալիֆայութեան տիրապետութեան առաջին շրջաններէն յուշագրութիւններ կան Վարդան-Ալ-Ռումի կոչուող Հայու մը մասին, որ իբրեւ դրօշակակիր, ծառայած է խալիֆայութեան բանակին մէջ, մասնակցելով Ամր զօրավարին Եգիպտական արշաւանքներուն: Ան, ըստ յուշագրութիւններուն, մեծ քաջութիւն ցուցաբերած է: Ըստ կարգ մը տեղեկութիւններու, խալիֆայութեան տիրապետութենէն ետք Եգիպտոսի մէջ, Ամր զօրավարը հիմնած է Ֆուսթաթ քաղաքը, եւ անոր շինարարութեան աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Վարդան-Ալ-Ռումին, որ այդ քաղաքին մէջ կառուցած է «Սուք-Ալ-Վարդան» անունով շուկայ մը եւ «Տար-Ալ-Նահաս» անունով պալատ մը[5]:
Արաբական Խալիֆայութեան տիրապետութեան ազատագրումէն ետք, Եգիպտոսի պաշտօնապէս տիրապետած են իր կառավարիչները, որոնք կոչուած են էմիրներ։ Այդ էմիրներուն մէջ կը յիշուին նաեւ քանի մը Հայեր: Արաբական պատմիչները մեծապէս կը գովաբանեն Եգիպտահայ Ալի-Պին-Եահեա-Հասսան-Ալ-Արմանին, որ երկու անգամ Եգիպտոսի կառավարիչ նշանակուած է՝ 841-ին եւ 849-850 թուականներուն ընթացքին։
Ֆաթիմեան Ժամանակաշրջան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ ապրած է բարգաւաճ վիճակի մը մէջ Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին, ուր անոնք կը վայելէին առեւտրական, մշակութային, եւ կրօնական ազատութիւն: Այս ժամանակաշրջանին՝ Ժ. դարուն, Եգիպտահայերուն թիւը կը բարձրանայ, երբ աւելի շատ Հայեր Սուրիայէն եւ Պաղեստինէն կը գաղթեն դէպի Եգիպտոս՝ ազատելու Սելճուքներու տիրապետութենէն: Հայերը իրենց քաղաքական կեանքը Եգիպտոսի մէջ կը սկսին 1074-ին, երբ անոնց բնակչութեան թիւը շուրջ 30,000[6] էր: Հայկական ծագումով նախարարներ ձեւաւորած են Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին պատմութիւնը՝ սկսելով Պատր-Ալ-ժամալիէն եւ անոր որդւոյն՝ Ալ-Աֆթալ Շահնշահէն, հասնելով Թալալ-ըպն-Ռուզիքին ու անոր որդւոյն՝ Ռուզի-ըպն-Թալալին:
Մեմլուքներու ժամանակաշրջան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մօտաւորապէս 10,000 Հայեր գերի տարուած են Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան արշաւանքին ընթացքին, որ տեղի ունեցած է 1266 եւ 1375 թուականներուն: Եգիպտոս հասնող այս հայերը կա՛մ մեմլուքներ էին, կամ ալ՝ ստրուկներ[7]: Անոնք Եգիպտոսի մէջ կը զբաղին հողագործութեամբ եւ արհեստագիտութեամբ: Իսկ երիտասարդները կրթութիւն կը ստանան բանակին ճամբարներուն մէջ, հետագային դառնալով բանակայիններ:
ԺԴ. դարու սկիզբին, պառակտում մը տեղի կ'ունենայ Հայկական եկեղեցւոյ մէջ, որուն պատճառով Երուսաղէմի Սարգիս Պատրիարքը հրամանագիր մը կը խնդրէ Սուլթան Ալ-Մալիք ալ-Նասիրէն, որմով արտօնութիւն կը ստանայ Մեմլուք Հայերուն համախմբուելու եւ միանալու Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութեան հովանիին տակ: Մէկ խօսքով՝ Հայերը կրօնական ազատութեան արտօնութիւն կը ստանան:
Մուհամատ Ալիի Ժամանակաշրջանը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մուհամատ Ալիին իշխանութիւնը (1805-1849) կ'աշխուժացնէ Հայերուն գաղթը դէպի Եգիպտոս. Վերջինս Հայերը կը հասցնէ կառավարական կարեւոր դիրքերու, որոնք իրենց կարգին կը զարգացնեն Եգիպտոսի տնտեսական վիճակը[2]: Մուհամատ Ալիին իշխանութեան ժամանակաշրջանին Հայկական եկեղեցիներ կը կառուցուին: Կը հիմնուին Հայ ուղղափառ եւ Կաթոլիկ եկեղեցիները: Այդ օրերուն հայ գաղթողներուն թիւը դէպի Եգիպտոս կը հասնի 2,000-ի[8]:
Պօղոս Եուսիֆեան (1768-1844), Եգիպտոսի Հայ բնակիչներէն մէկը, այդ օրերուն կը զբաղէր առեւտրականութեամբ եւ դրամավարութեամբ: 1837-ին, Մուհամատ Ալին զինք կը նշանակէ վաճառականական գրասենեակին պատասխանատու, որպէսզի կառավարէր իր տնտեսական գործունէութիւնները:
1876-ին Նուպար Նուպարեանը (1825-1899) կը դառնայ Եգիպտոսի առաջին վարչապետը:
Ցեղասպանութենէն ետք (1915 - 1952)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հայոց ցեղասպանութիւնեան իբրեւ հետեւանք՝ Հայ ժողովուրդէն մաս մը կը գաղթէ դէպի Եգիպտոս:
1917-ին, Եգիպտոսի մէջ Հայ գաղութին ընդհանուր թիւը կը հասնի 12,854-ի:
1927-ին թիւը կը հասնի իր գագաթնակէտին՝ 17,188-ի: Հայերուն մեծ մասը կը բնակէր Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ քաղաքներուն մէջ:
Ըստ կարգ մը պատմաբաններու, 1952-ին Հայերուն թիւը Եգիպտոսի մէջ կը հասնի 40,000-ի[1]:
Հայերուն աւելի քան 80%-ը կը զբաղէր արհեստներով կամ վարչական գործերով, 5%-ը բանուոր էր, իսկ փոքր մաս մըն ալ՝ երկրագործ:
Այդ ժամանակաշրջանին, Եգիպտահայ գաղութը եղած է հարուստ գաղութ մը՝ բաղդատմամբ Մերձաւոր Արեւելքի միւս Հայ գաղութներուն:
Ճամալ Ապտուլ Նասէրի 1952-ի յեղափոխութենէն ետք, Եգիպտահայերը սկսած են գաղթել դէպի Եւրոպա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, եւ Աւստրալիա:
1952-ի Յեղափոխութենէն Ետք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1956-ին եգիպտահայերու գաղթ մը կը սկսի դէպի Արեւմուտքի երկիրները: Այդ թուականին, այսինքն՝ Ճամալ Ապտուլ Նասէրի իշխանութեան ժամանակաշրջանին, Եգիպտոսի մէջ կը տիրապետէին ընկերվարական կանոնները, մանաւանդ՝ տնտեսական օրէնքներու ազգայնացումը:
Որովհետեւ Եգիպտահայերուն մեծամասնութիւնը կը զբաղէր անձնական գործերով, այս ընկերվարական օրէնքները վատ ազդեցութիւն կ'ունենան անոնց աշխատանքներուն վրայ: Այդ պատճառով, Եգիպտոսի Հայ գաղութին թիւը կը նուազի:
Ներկայ Իրավիճակ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ներկայիս Հայերը Եգիպտոսի մէջ մնայուն բնակիչներ եւ քաղաքացիներ են: Անոնց համար հայկական մշակութային եւ աւանդական սովորութիւնները կը պահպանուին սերունդէ սերունդ:
Այսօր հայերուն մեծամասնութիւնը կը բնակի Գահիրէի մէջ:
Հակառակ Հայկական դպրոցներուն եւ ակումբներուն գոյութեան, այսօր Եգիպտոսի Հայ գաղութին նոր սերունդը, երիտասարդները, չեն խօսիր Հայոց լեզուն եւ Հայկական դպրոցներ չեն յաճախեր:
Եգիպտոսի Հայ համայնքին եկեղեցիներն են, որոնք իրենց ուսերուն կը վերցնեն հայերը համախմբելու կարեւոր դերը: Ներկայիս, Եգիպտահայերը շատ մասնակցութիւն չունին Եգիպտոսի քաղաքական կեանքին մէջ:
Հայաստանի Հանրապետութեան Դեսպանատունը՝ Գահիրէի մէջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Եգիպտոս արաբական աշխարհի առաջին երկիրներէն է, որ 1991-ին ճանչցած է Հայաստանի անկախութիւնը: 8 Մարտ 1992-ին հաստատուած են դիւանագիտական յարաբերութիւններ՝ երկու երկիրներուն միջեւ: Նոյն թուականի Սեպտեմբերին, Գահիրէի մէջ բացուած է Մերձաւոր Արեւելքի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնը:
Դեսպանութիւնը տեղակայուած է Գահիրէի Զամալէք կղզի-թաղամասին մէջ, ուր կը գտնուին նաեւ բազմաթիւ այլ պետութիւններու դեսպանութիւններ:
Մշակութային կեանք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]ԺԹ. դարէն սկսեալ, Եգիպտոս եղած է Հայ մշակութային եւ քաղաքական կեդրոն մը, ուր այցելած են այդ ժամանակաշրջանի կարեւոր դէմքերէն՝ Կոմիտաս վարդապետ, Անդրանիկ Օզանեան, եւ Մարտիրոս Սարեան:
Գահիրէի մէջ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը հիմնուած է 1906-ին, իսկ 28 Մայիս 1928-ին Նիկոլ Աղբալեանի, Լեւոն Շանթի եւ Համօ Օհանջանեանի կողմէ հիմը դրուած է Համազգային Մշակութային Միութեան:
Հայկական առաջին շարժանկարը կոչուած է «Հայկական Սինեմա» եւ հրապարակուած է Գահիրէի մէջ 1912-ին Վահան Զարդարեանի ջանքերով: Շարժանկարը ունեցած է իր թատերական առաջին ներկայացումը՝ Գահիրէի մէջ, 13 Մարտ, 1913-ին[9]:
Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին՝
- Հայկական Կարմիր Խաչը,
- Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը (AGBU),
- Յուսաբեր Մշակութային Միութիւնը:
Հայ համայնքը Եգիպտոսի մէջ ունի նաեւ չորս ակումբ Գահիրէի եւ երկու ակումբ՝ Աղեքսանդրիոյ մէջ, ինչպէս նաեւ՝ Հայկական պարախումբ եւ երգչախումբ:
Լրագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ներկայիս, Եգիպտոսի մէջ կը հրատարակուին երկու Հայկական օրաթերթեր եւ մէկ շաբաթաթերթ՝
- Յուսաբեր,
- Արեւ,
- Ջահակիր:
Մարզական Կեանք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին մարզական ակումբներ՝
- Հ.Մ.Ը.Մ. Կամք, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1912-ին,
- Հ.Մ.Ը.Մ. Արարատ, Գահիրէ, հիմնուած 1914-ին,
- Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւն - Նուպար, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1924-ին,
- Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւն - Նուպար, Գահիրէ, հիմնուած 1958-ին,
- Ս. Թէրէզա ակումբ, Գահիրէ, հիմնուած 1969-ին:
Դպրոցներ եւ Հաստատութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1828-ին Եգիպտոսի մէջ հիմնուած է առաջին Հայկական Եղիազարեան դպրոցը: 1854-ին, անիկա կոչուած է Խորէնեան՝ Մովսէս Խորենացիի անունով: Իսկ 1907-ին Նուպար Փաշան հիմնած է Գալուստեան Հայկական դպրոցը Գահիրէի մէջ:
1890-ին, Պօղոս Եուսիֆեանը հիմնած է Պօղոսեան դպրոցը Աղեքսանդրիոյ մէջ:
Ներկայիս, ամէնէն նոր Հայկական դպրոցը Եգիպտոսի մէջ Նուպարեան դպրոցն է, հիմնուած՝ 1925-ին, Պօղոս Նուպարի ջաքերով:
Եկեղեցիներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կառուցուած են՝ հինգ Հայ Առաքելական, երեք Հայ Կաթոլիկ եւ մէկ Հայ Աւետարանական եկեղեցիներ:
Հինգ Հայ Առաքելական եկեղեցիները կը պատկանին Հայաստանի Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ, Եգիպտոսի թեմին։
Հայ Առաքելական եկեղեցիներն են՝
- Պօղոս եւ Պետրոս Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Աղեքսանդրիա)
- Ս. Գրիգոր Լուսաւորչ Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Գահիրէ)
Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներն են՝
- Հայ Կաթոլիկ Տաճար (Գահիրէ)
- Հայ Կաթոլիկ Պատրիարքարան (Աղեքսանդրիա)
- Ս. Թէրէզա Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցի (Գահիրէ)
Հայ Աւետարանական Եկեղեցի՝
- Աղեքսանդրիոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցի (Աղեքսանդրիա)
Աղբիւրներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 1,0 1,1 Ayman Zohr, Armenians in Egypt International Union for the Scientific Study of Population: XXV International Population Conference, year 2005.
- ↑ 2,0 2,1 G. Hovannisian, Richard (2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. p. 423.
- ↑ Ա. Ալպոյաճյան։ Եգիպտոսի նահանգը եւ հայերը։ էջ 6-7
- ↑ Մ. եպ. Աղավնունի (1929)։ Անապատական կյանքը Եգիպտոսի մեջ։ «Տաթեւ» տարեցույց։ էջ 39-50
- ↑ Գ. Մսըրլյան։ Ականավոր հայերը Եգիպտոսի մեջ։ էջ 12
- ↑ Payaslian, Simon (2007-12-26). The History of Armenia: From the Origins to the Present. p. 80.
- ↑ M. Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia. Armenian General Benevolent Union of America. p. 246.
- ↑ Paul Adalian, Rouben (2010). Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. p. 226.
- ↑ Armenian Cinema 100, by Artsvi Bakhchinyan, Yerevan, 2012, pp. 111-112.