Ընկուզենի
Ընկուզենի (լատ.՝ Júglans), ընկոյզներու ճիւղը՝ տերեւներով, ծաղիկներով, պտուղով:
Ընդհանուր բնութագիր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ընկուզենին տերեւաթափ մեծ ծառ է։ Ընկուզենին ճիւղատարած, մեծ ծառ է, բարձրութիւնը՝ մինչեւ 30 մ եւ աւելի, տրամագիծը՝ մինչեւ 1,9 մ։ Բազմաթիւ ճիւղերու կեղեւը անհարթ է՝ բաց մոխրագոյն երանգով։
Սաղարթը խիտ է, լայն, արմատային համակարգը՝ հզօր։ Տերեւները մեծ են, բարդ, հոտաւէտ։ Միատուն բոյս է։ Ծաղիկները միասեռ են, արականները ծաղկաբոյլեր են, իգականները (1 կամ 2-3-ական) կը գտնուին միամեայ ընձիւղներու ծայրերը:
Ընկուզենին երկարակեաց է. կ'ապրի 300-400 տարի։ Լաւ կ'աճի չափաւոր խոնաւ, աւազոտ հողերու վրայ։ Լուսասէր է եւ ջերմասէր, սակայն կը դիմանայ մինչեւ -25°C ցուրտերուն։
Պատրաստուած ծառերու բերքատուութիւնը կը սկսի Ը.- Ժ. դարուն եւ կը շարունակուի մինչեւ 150-200 տարի։ Մէկ ծառը կրնայ տալ 65-100 եւ աւելի՝ մինչեւ 250 քկ բերք։
Պտուղը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Պտուղը կորիզապտուղ է (ընկոյզ), կեղեւը՝ փայտացած, կարծր՝ արտաքինը ծածկուած է կանաչ, հիւթալի պատեանով։ Չհասունացած ընկոյզէն (հարուստ է C վիթամինով) կը պատրաստեն անուշ, հասուն սերմերը կ'օգտագործուին խոհարարական, քաղցրեղէնի արտադրութեան մէջ եւ իւղ ստանալու համար։
Ընկոյզի կանոնաւոր օգտագործումը կը բարելաւէ յիշողութիւնը, կը վերականգնէ առողջութիւնը՝ ֆիզիքական եւ մտաւոր ծանրաբեռնուած ըլլալու ժամանակ։
Տերեւները, կեղեւը եւ խակ պտուղի կանաչ պատեանը կը ստանան աղանիւթեր, շագանակագոյն ներկանիւթ եւ եթերաիւղեր։
Ընկուզենիին տերեւները ունին միջատասպան յատկութիւն, որուն պատճառը տերեւներուն պարունակող Եուկլոն ներկանիւթն է։ Եուկլոնը կ'ազդէ նաեւ մարդու վրայ. անիկա կը յառաջացնէ գլխացաւ եւ ընդհանուր թուլութիւն։ Այդ պատճառով ալ խորհուրդ չի տրուիր երկար մնալ ընկուզենիի մօտ:
Քիմիական կազմը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Տերեւները կը պարունակեն խինոններ,վիթամին, ասկորպինաթթու (4-5%), խեժեր (3-4%), եթերաիւղեր (մինչեւ 0,03%)։
Խակ պտուղի մէջ մեծ է ասկորպինաթթուի պարունակութիւնը (մինչեւ 10%):
Պտուղին միջուկները կը պարունակեն ճարպաիւղ (մինչեւ 60-76%), ճերմկուցներ (մինչեւ 21%), ածխաջուրեր (մինչև 7%), К եւ Р վիթամիններ:
Տարածութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Կ'աճի Փոքր Ասիոյ , Միջին Ասիոյ, Պալքանեան թերակղզիի, Իրանի, Ճափոնի, Չինաստանի, ԱՄՆ-ի մէջ։
Տարածուած է ընկուզենիի 7-9 տեսակ։
ՀՀ-ի մէջ (Տաւուշի, Լոռիի, Արարատի, Վայոց ձորի, Սիւնիքի եւ այլ մարզեր) եւ Ղարաբաղի մէջ տարածուած է սովորական ընկուզենին . կ'աճի քարոտ տաք լանջերու, այգիներու, գեղազարդիչ տունկերու մէջ:
| Աշխարհի ընկոյզ արտադրող երկիրներէն (հազար թոն | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Երկիրը | 1985 | 1995 | 2005 | 2009 | ||
| Չինաստան | 122 | 230 | 499 | 979 | ||
| Ամերիկա | 198 | 212 | 322 | 376 | ||
| Ուքրանիա | - | 76 | 91 | 83 | ||
| Մեքսիքօ | 6 | 6 | 80 | 70 | ||
| Ֆրանսա | 27 | 22 | 33 | 41 | ||
| Հնդկաստան | 15 | 25 | 32 | 36 | ||
| Աղբիւրը՝ ՄԱԿ-ի սնունդի եւ գիւղատնտեսութեան կազմակերպութիւն։ | ||||||
Օգտագործումը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Սերմը կամ միջուկը կը պարունակէ 45-72% ճարպեր, 8-21% ճերմկուցներ, վիթամիններ, մետաղական միացութիւններ, աղեր և այլ օգտակար նիւթեր (100 կ միջուկի սննդային արժէքն է 6000 Քալորի)։ Ընկուզենին կ'օգտագործուի նաեւ անտառապատման եւ կանաչապատման նպատակով։
Անիկա կը պարունակէ չհարստացուած ճարպ, որ կը բարձրացնէ լաւ տեսակի ճարպին` LDL-ին քանակը: Ըստ Հարվըրտի մէջ կատարուած ուսումնասիրութեան մը, այն կիները, որոնք բաւարար քանակութեամբ, շաբաթը հինգ անգամ ընկոյզ կը սպառեն, անոնց մօտ 20 առ հարիւր կը նուազի երկրորդ խումբի (Type 2) շաքարախտ ունենալու հաւանականութիւնը: