Jump to content

Ծաղիկ

Տարբեր տեսակի ծաղիկներ

Ծաղիկ, երբեմն ծանօթ իբրեւ ծաղկում կամ վերարտադրում. ծաղկող բոյսերու փոշոտման, բեղմնաւորման, սաղմի զարգացման եւ պտուղի գոյացման գործառնութիւն։ Կը յառաջանայ տերեւներէ զուրկ ցօղունին՝ ծաղկակոթին վրայ[1][2]:

Ծաղիկները կը զարգանան ծաղկաբողբոջներէն։ Սովորաբար ծաղիկը ցօղունին կը միանայ ծաղկակոթով, որուն լայնցած մասը կը կոչուի ծաղկակալ։ Սակայն որոշ բոյսերու ծաղիկներ ծաղկակոթ չունին եւ անմիջապէս կը միանան ցօղունին (նստադիր ծաղիկներ)։


Ծաղիկը կազմուած է ծաղկաբաժակէն, պսակէն, առէջներէն ու վարսանդներէն։ Ծաղիկին կեդրոնը կը գտնուի վարսանդը։

Վարսանդը կազմուած է սպիէն, սռնակէն եւ սերմնարանէն։ Սերմնարանին ներսը, կը գտնուին քանի մը սերմնաբողբոջներ, որոնցմէ կը զարգանան սերմերը, իսկ ամբողջ սերմնարանէն՝ պտուղը։ Վարսանդի սպին կրնայ իր վրայ պահել փոշեհատիկը։

Վարսանդը շրջապատուած է առէջներով։ Իւրաքանչիւր առէջ կազմուած է առէջաթելէն եւ փոշանօթէն։ Փոշանօթին մէջ կը զարգանան փոշեհատիկներ։

Արտաքինէն ծաղիկը պատուած է բաժակաթերթերով, որոնք կանաչ գոյն ունին եւ կը կազմեն ծաղիկին բաժակը։ Բաժակաթերթիկները պաշտպանական պաշտօն կը կատարեն յատկապէս մինչեւ ծաղկիլը, յաճախ ալ կը մասնակցին լուսաբաղարկումին։

Վարսանդի եւ առէջներու շուրջ կը գտնուին պսակաթերթերը, որոնք կը կազմեն ծաղիկին պսակը։ Անոնք վառ գոյն ունին, իսկ իրենց հիմքին մէջ, քաղցրահամ հիւթ մը՝ մեղրահիւթը, որմով կը գրաւեն փոշոտող միջատները։ Տարբեր բոյսերու բաժակաթերթերը եւ պսակաթերթերը քանակով տարբեր են. կրնան ըլլալ առանձին-առանձին (բաժակաթերթ) կամ միաձուլուած (ձուլաթերթ)։ Բաժակն ու պսակը կը կազմեն ծաղկապատեանը, որ ունի պաշտպանական եւ միջատները գրաւելու պարտականութիւն։ Եթէ ծաղկապատեանը կազմուած է բաժակէն եւ պսակէն, կրկնակի կը կոչուի (խնձորենի, տանձենի, ծիրանենի

Որոշ ծաղիկներ բաժակ չունին (թրաշուշան, վարդակակաչ, հիրիկ), որոշ ծաղիկներ՝ պսակ (ճակնդեղ)։ Այդպիսի ծաղիկները կը կոչուին պարզ։ Ուռենիի եւ հացենիի ծաղիկները ծաղկապատեան չունին։ Այդպիսի ծաղիկները կը կոչուին մերկ։

Ծաղկաւոր բոյսերու մեծ մասին ծաղիկները ունին յատուկ արտազատող գործարաններ՝ մեղրահիւթանոցներ, ուր մեղրահիւթ կ'արտադրուի։ Եղափոխման ընթացքին, ծաղկակիրները աստիճանաբար կարճ են, եւ ծաղիկին մասերը աւելի մօտ բոյսին, որոնց զսպանակաձեւ դասաւորումը տեղի տուած է օղակաձեւին։[1]

Ծաղիկի Տեսակներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ սեռի՝ ծաղիկները կ'ըլլան միասեռ, երկսեռ եւ անսեռ։

Միասեռ ծաղիկները ունին կամ առէջներ, կամ վարսանդ (բարտի, եգիպտացորեն, վարունգ եւ ուռենի)։

Միայն առէջներ ունեցող ծաղիկները կը կոչուին արական կամ առէջաւոր, իսկ միայն վարսանդ ունեցողները՝ վարսանդաւոր կամ իգական։

Երկսեռ ծաղիկները ունին ե՛ւ վարսանդ ե՛ւ առէջներ (խնձորենի, ոլոռն, վարդակակաչ եւ շուշան

Անսեռ կամ կեղծ ծաղիկները չունին վարսանդ եւ առէջներ։ Այդպիսի ծաղիկները կը կատարեն միայն միջատները գրաւելու դեր (օրինակ արածաղիկի զամբիւղի եզրային ծաղիկները)։

Կը տարբերին նաեւ միատուն եւ երկտուն ծաղիկները։ Միատուն բոյսերուն մէջ, միաժամանակ կը գտնուին եւ առէջաւոր եւ վարսանդաւոր ծաղիկներ (կաղնի, դդում, վարունգ եւ եգիպտացորեն

Ծաղիկները կ'ըլլան կանոնաւոր, երբ բոլոր ուղղութիւններով կարելի է զանոնք բաժնել համաչափ մասերու։ Համաչափ ծաղիկներէն յառաջացած են անկանոն (համադրաձեւ) ծաղիկները, որոնք երկու մասի կարելի է բաժնել միայն մէկ ուղղութեամբ (օրինակ՝ ոլոռնի եւ շանբերանի ծաղիկները)։ Կան նաեւ անհամաչափ ծաղիկներ, որոնք հնարաւոր չէ համաչափ առանցքով բաժնել երկու մասի (օրինակ՝ կաննայի ծաղիկը)։[1]

Անձրեւային անտառներէն մինչեւ անապատներ Երկիրը ծածկուած եւ զարդարուած է հսկայական քանակութեամբ տարբեր գոյներով: Ծաղկող բոյսերը զարմանալի են իրենց գեղեցկութեամբ եւ ձեւերու ու գոյներու բազմազանութեամբ՝ կարմիր, դեղին, մանուշակագոյն եւ այլն: Անոնց մեծ մասը ունի հաճելի բոյր, բուժիչ եւ այլ օգտակար յատկութիւններ:

Աճման ձեւի համաձայն, բուսական աշխարհին այս ներկայացուցիչները բաժնուած են դաշտային (վայրի) եւ պարտէզի (մշակուած):

Դաշտային Բոյսեր

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Վայրի ծաղիկները կամ մարգագետնային ծաղիկները յաճախ կարելի է տեսնել, որ կ'աճին «անյարմար» պայմաններու մէջ (ասֆալթի ճեղքեր, քարեր եւ այլն):

Դեղին վայրի ծաղիկները լաւ կը հանդուրժեն ջերմութիւնն ու երաշտը: Անոնց բազմազանութեան եւ բարդ գեղեցկութեան շնորհիւ անոնք շատ այգեպաններու նախասիրածներն են:

Պարտէզի Ծաղիկներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պարտէզներու ծաղիկները շատ նուրբ են եւ ազնուական-գեղեցիկ: Անոնցք մշտական ​​խնամքի կը կարօտին (հողի պատրաստում, ջրելու, պարարտանիւթ, թեթեւ ստուեր, հող եւ այլն):

Ծաղիկներու Ամէնէն Գեղեցիկ Եւ Սիրուած Ներկայացուցիչները

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պարտէզի բոյսերու գոյներու լայն «շարքի»ն մէջ յատուկ տեղ կը գրաւեն վառ դեղին ծաղիկները. անոնք կը յատկանշուին իրենց քնքշութեամբ եւ արեւի փայլքով:

Այս

համատարած աճող բոյսին անուանումը կը բխի «հարուած» բառէն: Ծաղկելէն ետք ծաղկաբուծութեան զամբիւղը կը վերածուի սպիտակ, փափկամազ սերմերու, գլխիկոր սերմերը կը տարածուին քամիի կամ զեփիւռի ճամբով:

Ունի տերեւներու հաստ վարդաշերտ մը: Ծաղիկներու ցօղունները ունին մէկ մեծ ծաղկաբոյլ զամբիւղ, որ բաղկացած է մեծ թիւով եղէգի ծաղիկներէ: Զամբիւղները կը փակուին գիշերը եւ վատ եղանակին: Տանտելիօնը կը պարունակէ մեծ քանակութեամբ թեթեւ կաթնային հիւթ մը, եւ անոնց արմատները կրնան հասնիլ մինչեւ 60 սմ երկարութեան: Կը Մարտ-Ապրիլ կամ Մայիս-Յունիս ամիսներուն (ըստ տարածաշրջանի):

Այս ծաղիկը ունի շուրջ 2000 տեսակ, բայց ամէնէն տարածուածը «dandelion medicinal»ն է:

Մարդիկ զայն լայնօրէն կ'օգտագործեն տարբեր արդիւնաբերութիւններու մէջ:

Վաղուց անիկա լայնօրէն օգտագործուած է բժշկական նպատակներով` ստամոքս-աղիքային խանգարումներու բուժման համար: Անիկա կը պարունակէ երկաթ, ֆոսֆոր, կրածին, սպիտակուց եւ այլ կենսանիւթեր:

Բազմամեայ մարգագետինի բոյս մըն է: Ատոնիսին բնակավայրերը տափաստաններն են: Ատոնիսը ունի երկար (մինչեւ 40 սմ), կլոր բխում: Վերը կ'երեւին վառ դեղին ծաղիկներ՝ 5-8 ծաղկաթերթով:

Կը ծաղկի Ապրիլ-Մայիս ամիսներուն:

Անիկա կ'օգտագործուի իբրեւ սրտաբանական գործակալ սիրտի տարբեր հիւանդութիւններու համար:

Օգտագործուած է հին բժշկութեան մէջ, իբրեւ կատաղութեան դէմ պայքարի ձեւերէն մէկը:

Կան բազմաթիւ տեսակներ: Ընդհանուր առմամբ՝ շուրջ 200 տեսակ:

Ունի փոքր տերեւներ եւ ծաղիկներ, որոնք բաղկացած են 4 ծաղկաթերթերէ եւ ունին հաճելի մեղրի հոտ: Սերմերը 25% ճարպային իւղ ունին, արագօրէն կ'աճին, ուստի պէտք է տնկել մէկը միւսէն 40-50 սմ հեռաւորութեան վրայ: Կ'օգտագործուէր, երիկամներու քարերու եւ պաղարութեան բուժման համար:

Դէմքին վրայ ճեղքերու եւ բիծերու դէմ դեղամիջոց է:

Հողմածաղիկ (Buttercup Anemone)

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արտասովոր ձեւով կ'աճի:

Անիկա մէկ սերմէ կամ մէկ երիկամէ չ'աճիր: Արմատները տեղակայուած են ինկած տերեւներով ծածկուած հողին վերին շերտին մէջ:

Անիկա շատ արագ ծիլ կ'ունենայ, որովհետեւ կը սկսի զարգանալ ձմրան:

Կը ծաղկի Ապրիլ-Մայիս ամիսներուն:

Նաեւ անսովոր է ծաղիկին փոշոտման եղանակը, որ կ'իրականացուի անձրեւաջուրերու միջոցով: Ծայրամասը լեցուած է ջուրով, եւ անոր մակերեւոյթին վրայ տեղակայուած են փոշիի հատիկներ: Թարմ հողմածաղիկներուն մեծ մասը թունաւոր է:

Գարնանածաղիկ (Primrose)

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անունը ցոյց կու տայ այս բոյսին կանուխ ծաղկումը: Կարգ մը տեսակներ կը ծաղկին նոյնիսկ ձիւնահալքէն առաջ: Մեծամասնութիւնը բազմամեայ է, բայց կան մէկէն երկու տարեկան խոտաբոյսեր:

Բոյսը զարդարուած է ճիշդ ձեւի փափուկ դեղին առանձին ծաղիկներով:

Գոյութիւն ունի 400 տեսակի գարնանածաղիկ :

Արեւածաղիկը ամէնամեայ բոյս մըն ​է, որ Մեքսիքոյի հարաւը կը գտնուի եւ որուն անունը լատիներէն կը նշանակէ «արեւոտ ծաղիկ»: Ռուսական անունը կը խօսի աննկատ ծաղիկի առանձնայատկութեան մասին, որ միշտ գլուխը կը շրջէ դէպի արեւը:

Գոյութիւն ունի շուրջ 100 տեսակ արեւածաղիկ: Ամէնէն տարածուածը`«Իւղոտ արեւածաղիկ»ն է:

Լայնօրէն կ'օգտագործուի սնունդի արդիւնաբերութեան մէջ: Անկէ կը պատրաստեն իւղ, չիփս, սուրճը փոխարինող եւ հրուշակ:

Լողաւազան, ջրային օձ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բազմամեայ բոյս Հողմածաղիկի ընտանիքէն:

Կ'աճի բարձր խոնաւութիւն ունեցող վայրերու, ջրալի հողերու եւ ճահիճներու, գետերու ողողումներու եւ խոնաւ մարգագետիններու մէջ:

Խոնաւութեան համար այս բոյսին անունը նոյնպէս կը վկայէ անոր անունը, որ հին ռուսերէնէն կը թարգմանուի իբրեւ «մաղձ», «ճահիճի»: Ունի ճիւղաւոր ցօղուն, որ կրնայ հասնիլ մինչեւ 80 սմ բարձրութեան:

Յունարէնէն թարգմանուած կը նշանակէ «գեղեցիկ» եւ «օր»: Տեսակներուն մեծ մասը կը ծաղկի ընդամէնը մէկ օրուան ընթացքին:

Ունի անսովոր գեղեցիկ, պայծառ եւ մեծ ծաղիկներ, որ բաղկացած է վեց ծաղկաթերթէ: Անոնք կը հաւաքուին իւրաքանչիւրին մէջ 2-10 ծաղկաբուծութեան մէջ: Միաժամանակ երեք ծաղիկ կրնայ ծաղկիլ: Բայց, ընդհանուր առմամբ, մէկ թուփը կը ծաղկի մինչեւ 25 օր:

Գոյութիւն ունին ցերեկային ժամերու տեսակներ, որոնք կը ծաղկին գիշերը:

Գորգինա (Գէորգենի)

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գործարանը կը կոչուի Սենթ Փեթերսպուրկի բուսաբան Եոհան Գէորգիի անունով: Բարձրահասակ (մինչեւ 2,5 մ բարձրութեամբ) բոյս ​​է, պայծառ մեծ ծաղիկներով:

Գորգինան անպտուղ է, այնուամենայնիւ, անոր հարկաւոր է կանոնաւոր ոռոգում եւ բարդ պարարտանիւթ:

Դեղին կակաչներ տարածուած են մոլորակին մեծ մասին վրայ, քնքշութեան եւ կատարելագործման մարմնաւորումն է: Արեւելեան ծագման բազմամեայ բորբոս բոյս մըն ​է:

Կայ շուրջ 1800 տեսակ կակաչ եւ այդ թիւը տարեկան կ'աւելնայ: Սերմի վիճակէն մինչեւ լիարժէք ծաղկուն բոյսեր զարգացումը կրնայ տեւել մինչեւ եօթ տարի:

Գարնանային բուսականութեան ընթացքին կը ծաղկի, բոյսը պտուղ կու տայ եւ երիտասարդ լամփ մը կը դառնայ: Վառած լամփերը կը մեռնին նման փոխարինումը տեղի կ'ունենայ տարեկան: Օգոստոսին լամփերը, կը չորնան եւ կը պահուին չոր սենեակի մէջ:

ԺԷ դարէն մինչ օրս Նիտըրլենտը կը հանդիսանայ կակաչներու բուծման համաշխարհային կեդրոնը:

Գինարբուկ

Ծաղիկները կը պարունակեն «Սի» եւ «Ի» կենսանիւթեր։ «Սի» կենսանիւթին քանակը կը հասնի մինչեւ 1000-1713 մկ%-ի։ Բուժման նպատակով կ'օգտագործուի ամբողջ բոյսը։ Ծաղիկները եւ տերեւները կը հաւաքեն ծաղկման սկիզբը, իսկ արմատը եւ կոճղարմատը կը հանեն գարնան կամ աշնան։ Ծաղիկներուն եփուկը կ'օգտագործուի հազի եւ հեւոցի ատեն։ Իբրեւ խուխամուղ կ'օգտագործուի թոքերու բորբոքման, կապոյտ հազի եւ պաղարութեան ատեն[3]։

Արմատը առանցքային է, բարակ, ճիւղաւորուած։ Ցօղունը ուղղաձիգ է կամ վեր սլացող, բարակ, ճիւղաւոր։ Տերեւները դասաւորուած են հերթադիր, նստած, երկակի կամ եռակի փետրաւոր, կտրտուած բարակ, նեղ հատուածներով։ Երիցուկը ունի մինչեւ 60 սմ բարձրութիւն։ Ծաղկային զամբիւղիկները մեծ չեն, նստած են ցօղունին գագաթներուն եւ երկար ծաղկակիրներու ճիւղերուն։ Ծաղկազամբիւղին եզրային ծաղիկները վարսանդաւոր են (իգական), լեզուակաւոր եւ սպիտակ գոյնի։ Ծաղկազամբիւղին ներքին ծաղիկները ոսկեդեղնաւուն են, երկսեռ, ձագարա-խողովակաձեւ։ Ծաղկակիրը երկարակոնաձեւ է, մէջը դատարկ, մերկ, ծաղկման վերջը կ'երկարի։

Երիցուկին պտուղը կոր, հիմքը սեղմուած, եռկողանի, գորշ կանաչաւուն գոյնի սերմիկ է։ Բոյսը ունի ուժեղ բուրումնաւէտ հոտ։ Պտուղները կը սկսին հասուննալ Յուլիս ամսուն։ Կը Բազմանայ սերմերով:

Սոխուկը թեփուկաւոր է, ցօղունը՝ չճիւղաւորուող, կանգուն (բարձրութիւնը՝ 100-110 սմ), տերեւապատ: Տերեւները գծաւոր են, նշտարաձեւ, ձուաձեւ, հերթադիր կամ տերեւափունջերով դասաւորուած: Ծաղիկները մեծ են, դեղին՝ շագանակագոյն բիծերով, կարմիր կամ նարնջագոյն (13-15 սմ տրամագիծով), սպիտակ, խողովակաւոր, զանգակաձեւ կամ բաժակաձեւ: Կը ծաղկի Յունիս-Յուլիսին: Պտուղը բազմասերմ տուփիկ մըն է: Մեղրատու է եւ գեղազարդիչ: Որոշ տեսակներ (սպիտակ եւ չինական շուշանները, վագրաշուշանը եւ այլն) կը մշակուին Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ: Լայնօրէն կը կիրարկուին պարտէզագործութեան մէջ: Գրանցուած է Հայաստանի Հանրապետութեան Կարմիր գիրքին մէջ:

Կ'աճի չոր, քարքարոտ լանջերու, աւազոտ վայրերու, կիսանապատներու եւ լեռնատափաստաններու մէջ: Ցօղունը հանգուցաւոր է, բարձրութիւնը՝ մինչեւ 70 սմ: Տերեւները հակադիր են, ամբողջական, գծաձեւ կամ նշտարաձեւ: Տեսակներուն մեծ մասին ցօղունը եւ տերեւները գորշակապտաւուն երանգ ունին: Ծաղիկները ատամնաեզր են կամ ամբողջաեզր, սպիտակ, վարդագոյն, ծիրանագոյն, դեղնականաչաւուն եւ այլն: Պտուղը բուրաւէտ, երկարաւուն, միաբուն եւ բազմասերմ տուփիկ մըն է: Սերմերը սեւ են, մանր եւ տափակ: Որոշ տեսակներ կ'օգտագործուին իբրեւ դեղաբոյսեր: Կը պարունակեն եթերաիւղեր, «Սի» կենսանիւթ եւ այլն:

Տերեւները հակադիր են կամ եռմասնեայ, հերթադիր, հազուադէպ՝ պարզ, ծաղիկները՝ երկսեռ, հոտաւէտ, դեղին, առանձին կամ վահանիկի մէջ հաւաքուած։ Պտուղը հատապտուղ է՝ գնդաձեւ, սեւ եւ փայլուն։ Կը ծաղկի Մայիս-Յուլիսին։ Կը բազմանայ սերմերով եւ արմատային մացառներով։ Կ'օգտագործուի անտառապատման, կանաչապատման եւ գեղազարդիչ նպատակներով։

Հետաքրքրական Փաստեր

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  • Նամաքալանտի անապատը կը գտնուի Հարաւային Ափրիկէի եւ Նամիպիոյ միջեւ եւ կը ծածկէ 440.000 քառակուսի քմ տարածք մը: Այս անապատը Ափրիկէի ամէնէն չոր վայրերէն մէկն է, սակայն ամէն գարնան անիկա անհաւատալիօրէն կը կերպարանափոխուի` վերածուելով միլիոնաւոր ծաղիկներով ծածկուած հսկայական դաշտի մը: Այս 60.000 հեկտար մեծութեամբ տարածքին վրայ կը ծաղկին ծաղիկներու մօտաւորապէս 4000 տարբեր տեսակներ, որոնցմէ 600-ը յատուկ է այս անապատին[4]:
  • Ծաղկամանի ջուրին պտղունց մը աղ աւելցնելով, ծաղիկները շատ աւելի երկար կ'ապրին[5]:
  • նախընտրելի է, որ մեղրը պատրաստուած ըլլայ այլազան ծաղիկներու մեղրահիւթերէ, իսկ դաշտային ծաղիկներու մեղրը աւելի արժէքաւոր է[6]:
  • Մարդիկ կ'ենթադրեն, որ Արջտակը (cyclamen) կը վանէ վախերը եւ վատ երազները։ Անիկա յաճախ կը տեղադրուի մահճակալին գլխուն. հարկ է նշել, որ այդ ծաղիկը թունաւոր է։
  • Խորդենին առողջարար յատկութիւններ ունի։ Կը համարուի ախտահանիչ ծաղիկ մը, որ կը դարմանէ ընկճախտը եւ միջին ականջի բորբոքումը: Բայց անոնք, որոնք գերզգայնութենէ կը տառապին, պէտք է հեռու մնան խորդենիին բոյրէն: Անիկա խիստ վտանգաւոր է յղիներու, մանուկներու, շաքարախտէ տառապող մարդոց եւ հակաբեղմնաւորիչներ գործածող մարդոց համար[7]։
  • Ննջասենեակին մէջ պէտք է խուսափիլ մեծ քանակութեամբ ծաղիկներ տեղադրելէ, որովհետեւ անոնց մեծ մասը գիշերը կը սպառէ մարդուն անհրաժեշտ թթուածինը։ Սակայն կան բացառութիւններ, օրինակ՝ կարելի է ալօէն տեղադրել ննջասենեակին մէջ:

Ծանօթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]