Գրիգոր Լուսաւորիչի Աջը

Լուսաւորչի աջը գրիգոր Ա. Լուսաւորիչի աջ ձեռքի սուրբ մասունքներն են, որոնք 5-րդ դարուն ամփոփուած են բազուկի եւ մատներու ձեւ ունեցող արծաթէ պատեանին մէջ (Աջի մէջ): Հայ եկեղեցւոյ աւանդական կանոնադրութեամբ կաթողիկոսարանին մէջ Լուսաւորիչի աջի առկայութիւնը պարտադիր է՝ որպէս հայրապետական աստիճանի խորհրդանիշ, որուն զօրութեամբ կը տրուին օրհնութիւնները ու կը կատարեն օծումները։ Լուսաւորիչի աջը սուրբ Խաչափայտի (սուրբ նշան) ու Աստուածամուխ սուրբ Գեղարդի հետ, գլխաւոր սրբութիւնն է եւ կը գործածուի սուրբ Լուսաւորիչի միւռոնի օրհնութեան ժամանակ։

Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչի վախճանումէն (325/326) կարճ ժամանակ ետք անոր նշխարները տարածուած են ամբողջ Հայաստանի տարածքին։

Ղազար Փարպեցիի յիշատակութիւնները Լուսաւորիչի խաչի մասին

Ըստ ղազար Փարպեցիի` Վարդանանց ժամանակ, երբ նախարարները կեղծ ուրացութեամբ կը վերադառնային Պարսկաստանէն, հոգեւոր դասը եկողներուն իրենց քրիստոնեայ ըլլալը յիշեցնելու եւ դարձի բերելու համար ընդառաջած է «առաքելանման նահատակ Սուրբ Գրիգորի նշխարներով: Անոր յաջորդ վկայութեամբ, երբ Վահան Մամիկոնեանը «հայոց ուխտապահ նախարարներով հանդերձ վերադարձած է Պարսկաստանէն (այնտեղ 485 թուականին պաշտօնապէս ճանչցուած էր սպարապետ), Յովհաննէս Ա. Մանդակունին անոնց դիմաւորած է «ճգնաւոր նահատակ Գրիգորի սուրբ նշխարներով, որոնց հետ ալ անոնց բոլորին ճանապարհած էր դէպի արքունիք:

Այլ յիշատակումներ

Մասունքներու պաշտամունքը զօրացած է կրօնական մաքառման շրջանին` Քաղկեդոնի ժողովէն ետք։ Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչի լոյս նշխարները յիշատակած են նաեւ մատենագիրներ Սեբէոսը, Մովսէս Կաղանկատուացին (7-րդ դար), Յովհաննէս Է. Դրասխանակերտցին (9 –10-րդ դար), Ասողիկը (10-րդ դար), Վարդան Արեւելցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Մխիթար Այրիւանեցին (13-րդ դար), Առաքել Դաւրիժեցին (18-րդ դար) եւ այլք։

Մովսէս Կաղանկատուացիի յիշատակութիւնները

Ըստ Մովսէս Կաղանկատուացիի՝ Ներսէս Գ. Տայեցին Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչի մասունքներու մեծ մասը իշխան Գրիգոր Պատրիկ Մամիկոնեանի ձեռքով Թորդանէն տեղափոխած է Վաղարշապատ: Այնուհետեւ, եկեղեցաքաղաքական հանգամանքներով պայմանաւորուած, խամրած են մնացեալ նշխարներու մասին եղած պատմութիւնները, եւ միակ ճաճանչող մասունքի վերածուած Լուսաւորիչի աջը։ Որպէս կաթողիկոսարանի գլխաւոր սրբութիւններէն՝ առաջին անգամ կը յիշատակէ Ներսէս Շնորհալիի «Թուղթ Ընդհանրականում»:

Վարդան վարդապետի յիշատակութիւնները

Վարդան Վարդապետը կը գրէ, որ նշխարներու տեղափոխութիւններէն ետք (բիւզանդական Զէնոն կայսրը 5-րդ դարուն տարած է Կ.Պոլիս, ապա անոնք վերադարձուած եւ դրուած են Զուարթնոցի եւ այլ տեղերու մէջ) իր օրով մնացած էր միայն «աջն լուսընկալ եւ շնորհաբաշխ»: Լուսաւորիչի աջով Հայոց կաթողիկոսները բացառիկ դէպքերուն օրհնած են ժողովուրդը։ Կոստանին Բ. Կատուկեցին, հարկադրաբար հրաժարելով կաթողիկոսական աթոռէն (չէ համակերպած Հեթում Բ. թագաւորի լատինամէտ քաղաքականութեան հետ), զգեստաւորած է հայրապետական հանդերձներով, բարձրացրած Լուսաւորիչի աջը, օրհնած Հայոց թագաւորութիւնն ու ամենայն աշխարհը եւ հեռացած կաթողիկոսարանէն։ Հռոմկլայի անկումէն ետք (1292) եգիպտական սուլթանը գերի տարուած է Ստեփանոս Դ. Հռոմկլայեցիին` կաթողիկոսարանի սրբութիւններով եւ Լուսաւորիչի աջով հանդերձ:

Առաքել Դաւրիժեցիի յիշատակութիւնները

Ըստ Առաքել Դաւրիժեցիի` Լուսաւորիչի աջը, գերեւարուելով Եգիպտոս, «երբ մտաւ անոնց ապարանքը, պատժեց անոնց մահուամբ, ինչպէս տապանակի միջոցով (պատժուեցան) այլազգիները: Արդէն անհամար ու անթիւ էին մեռելները, երբ սուրբ Լուսաւորիչ Գրիգորի աջ ձեռքը վերադարձուցին Կիլիկիա` Հեթում Բ. արեւապաշտ թագաւորին։ Ապա ցասումը դադարեցաւ ըստ անոնց («Պատմութիւն», 1988, էջ 325): Այսպիսի եզակի համեմատութիւն կատարուած է Հին Կտակարանի գլխաւոր սրբութեան՝ Ուխտի տապանակի հետ, Լուսաւորչի աջը համարելով Հայոց Ուխտի տապանակ։

Լուսաւորիչի աջի տեղափոխումը Էջմիածին

Լուսաւորչի աջի՝ Սուրբ Էջմիածին տարուելու (1441) մասին ժամանակի աղբիւրները կը նշեն, թէ Աջը Սիսի կաթողիկոսարանէն անհետանալով, մօտ չորս տարի ետք յայտնուած է էջմիածնի մէջ։ Նոյն շրջանի շարք մը այլ աղբիւրները կը նշեն նաեւ, թէ կորսուած Լուսաւորչի աջը գտնուած է Սիսի մէջ, որուն պահպանութիւնը յանձնուած է Աջապահեաններուն։ Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Գ. (1434 –1464) կարակոյունլիի Շահանշահ խանի օժանդակութեամբ 1461 թ. տիրած է Սուրբ Էջմիածնի աթոռին։ Մէկ տարի ետք, հարկադրաբար հեռանալով Մայր աթոռէն՝ իր հետ տարած է Լուսաւորիչի աջը։

Բերուող Աջին վասպուրականցիները ցնծութեամբ դիմաւորած են, որ կը հաստատեն անոր հանդէպ եղած համաժողովրդական սէրն ու պաշտամունքը։ Ապա, Նախիջեւանի մերձակայ Օծոփի Սուրբ Աստուածածին վանքի միաբաններէն Վրթանէս եպիսկոպոսի ջանքերով, արկածային վիպական մի պատմութիւն յիշեցնող գործընթացով, Լուսաւորչի աջը վերադարձուած է Սուրբ Էջմիածին։ Աջը երկրորդ անգամ Սուրբ Էջմիածինէն հանուած է շահ Աբբաս առաջինի կատարած բռնագաղթէն (1604) յետոյ, երբ ան ի շարս այլ սրբութիւններու քով Սպահան է տարած է նաեւ Լուսաւորչի աջը։ Փիլիպոս Ա. Աղբակեցի յաջողած է 1663 թ.-ին զայն վերադարձնել Սուրբ Էջմիածին։

Լուսաւորիչի աջի միւս դեգերումները

Նոր Ջուղայի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցիին մէջ կը պահուի եւս Աջ մը, որ կ՛ենթադրուի թէ մասունք մը ունի Լուսաւորչի նշխարներէն։ Պատմութեան ծանր ժամանակներուն, երբ կաթողիկոսները քաղաքական իշխանութեան կողքին ըլլալու համար անհրաժեշտաբար ձգած են Մայր աթոռը, իրենց հետ վերցուցած են Լուսաւորչի աջը՝ հայրապետական աթոռի եւ պաշտօնի վաւերականութիւնը հաստատելու համար։ 5-15-րդ դարերուն, քաղաքական պարագաներու բերումով, կաթողիկոսական աթոռը Լուսաւորչի աջով հանդերձ բազմիցս տեղափոխուած է. Դուին (484 –931), Աղթամար (931 –944), Արգինա (944 –992), Անի (992 –1065), Ծամնդաւ (1066 –1105), Շուղրի Սեւ լերան Կարմիր վանք (1105 –1116), Ծովք (1116 –1149), Հռոմկլա (1149 –1292), Սիս (1293 –1441) եւ կրկին Էջմիածին (1441 թուականէն մինչեւ այսօր)։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։