Իտալիա

Իտալիա
Իտալիոյ Դրօշ	Զինանշանը
;	;
Կը ներառնէ	Աբրուցցո?, Բազիլիկատա?, Քալաւրիա, Քամփանիա, Էմիլիա Ռոմանիա?, Ֆրիուլի Վենեցիա Ճուլիա, Լացիօ, Լիգուրիա?, Լոմբարդիա?, Մարկե?, Մոլիզե?, Պիեմոնտ?, Ապուլիա?, Սարդինիա?, Սիչիլիա, Թոսքանա, Թրենտինօ Ալտօ Ատիճէ, Ումբրիա?, Վալլե Դ'Աոստա? եւ Վենեթօ
Պետական լեզու	Իտալերէն
Մայրաքաղաք	Հռոմ
Օրէնսդիր մարմին	Իտալիայի խորհրդարան?
Երկրի ղեկավար	Սերջիո Մատարելլա?
Կառավարութեան ղեկավար	Ջորջա Մելոնի?
Ազգաբնակչութիւն	58 850 717 մարդ (2023)
Օրհներգ	Իտալիայի օրհներգ?
Հիմնադրուած է	18 Յունիս 1946 թ.
Արժոյթ	Եւրօ
Ազգային տօն	Նոր Տարի, Յայտնութիւն, Ս. Զատկուան Մեռելոց, Anniversary of the liberation of Italy?, Մայիս Մէկ, Festa della Repubblica?, Ferragosto?, All Saints' Day?, Ս․ Ծնունդ, Saint Stephen's Day?, Feast of the Immaculate Conception? եւ Զատիկ
Ժամային համակարգ	Europe/Rome?
Հեռաձայնային համակարգ	+39
Համացանցի յղում	.it?
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ	0,895
	italia.it(իտալ.)(անգլերէն)(սպան․)

Իտալիան (իտալ.՝ Italia), պաշտօնապէս Իտալական Հանրապետութիւն (իտալ.՝ Italia), երկիր է, որ կը գտնուի Հարաւային Եւրոպայի մէջ։

Անուանում

Անուանումը առաջացած է մ.թ.ա. մօտ 500 թուականին Վիտալիա ձեւով եւ սկզբնապէս կը վերաբերէր միայն Կալբրիոյ՝ Ապենինեան թերակղզիին հարաւային վերջավորութեանը, ուր բնակութիւն հաստատած էր հիւսիսէն եկած վիտալներ ցեղը։

Յունական գաղութացման համեմատ, սկսաւ նշանակել Ապենինեան թերակղզիի հարավւային՝ յունական մասը, ի զանազանութիւն անոր մնացած մասի, որ կոչուած էր Տիրենիա։ Մ.թ.ա. 2-1 դարերուն, անուանումը աստիճանաբար տարածուած է ամբողջ թերակղզիին վրայ եւ որոշ ժամանակ կը հետապնդուէր Հռոմի տիրութիւններուն։

Հռոմէական տիրապետութեան հաստատումով դարձած է Ապենինեան թերակղզիին հոմանիշ աշխարհագրական հասկացութիւն^[10]։

Աշխարհագրութիւն

Իտալիոյ ափերը քիչ են կտրտուած, ափագիծի երկարութիւնը մոտ 7.5 հզ քմ է։ Բնաշխարհի մէջ կը գերակշռեն լեռներն ու բարձրութիւնները (տարածքի 4/5-ը)։ Երկրի հիւսիսը Ալպերն են (առաւելագոյն բարձրութիւնը՝ 4807 մ., Մոնպլան), որմէ հարաւ կը տարածուէ Փատանի հարթավայրը։ Ալպերու եւ Ապենիններու ստորոտներուն կը գտնուին

200 – 500 մ բարձրութեան հարթավայրեր, Փօ գետին երկայնքով՝ կաւաճահճային ցածրադիր (50 – 100 մ.) հարթավայրեր, Փատանի հարթավայրէն հարաւ, Ապենինեան թերակղզիի երկայնքով, մօտ 1200 քմ երկարութեամբ, կը տարածուին միջին բարձրութեան Ապենինները (առաւելագոյն բարձրութիւնը՝ 2914 մ, Քորնօ)։ Կան գործող եւ յանգած հրաբուխներ (Ամիատա՝ 1734 մ, Վեզուվ՝ 1277 մ.), լաւային դաշտեր։ Հարաւ-արեւելքին, Ատրիաթիկ ծովու ափերի երկարութեամբ, կը ձգուեն Տորկանօ եւ Լէօ Մուրշէ քարսթային սարաւանդները, Ապենինեան թերակղզիի հարաւը՝ Քալապրեան Ապենինները (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 1956 մ.)։ Կղզիներն ունին լեռնային ռելիէֆ եւ կարգ մը հրաբուխներ՝ Էթնա (3340 մ.), Սթրոմպոլի, Վուլքանո։

Իտալիոյ բնորոշ են յաճախակի եւ ուժեղ երկրաշարժները։ Երկրաբանական կառուցուածքով Իտալիան կը պատկանէ Ալպեան կէոսինքլինալային (ծալքաւորութեան) մարզին։

Օգտակար հանածոներէն կան քարածուխ, գորշ ածուխ, լիկնիթ, թերթաքարեր, նաւթ, կազ, կապար, ցինկ, երկաթ, պոքսիթներ, սնդիկ, ծծումբ, մարմար, կերակուրի աղ, հանքային եւ տաք ջուրեր (100 – 120 °C)։

Կլիմա

Կլիման տարածքի մեծ մասին մէջ, մերձարեւադարձային է, Միջերկրական Ծովմիջերկրածովեան, Պադանի հարթավայրին մէջ անցողիկ՝ մերձարեւադարձայինէն բարեխառնի։ Ամառը չորային է։ Յուլիսի կիսուն ջերմաստիճանը Ալպերու ստորոտին՝ 20 – 22 °C է, Պադանի հարթավայրին մէջ՝ 22 – 24 °C, Ապենինեան թերակղզիին եւ կղզիներուն մէջ՝ 23 – 28 °C է։ Սիրոկօ քամիներու հետեւանքով ջերմաստիճանը կը բարձրանայ 40 °C-էն 45 °C։ Ալպերուն մէջ՝ 3500 մ. բարձրութիւնէն վեր, Յուլիսին՝ ջերմաստիճանը կ'իջնէ մինչեւ 0 °C։ Յունուարի կիսուն ջերմաստիճանը Ալպերու ստորոտին եւ Պադանի հարթավայրին մօտ 0 °C է, Ապենինեան թերակղզիին եւ կղզիներուն մէջ՝ 1 – 12 °C։ Ալպերուն մէջ յաճախ կան— 15 °C-էն —20 °C սառնամանիքներ։ Տեղումներու տարեկան քանակն Արեւելեան Ալպերուն եւ Ապենիններու հիւսիսային մասին մէջ, ինչպէս նաեւ լեռներու արեւմտեան լանջերուն աւելի քան 3000 մմ. է, արեւելեան լանջերուն եւ ներքին շրջաններուն մէջ՝ 600 – 800 մմ., կղզիներուն մէջ՝ 500 մմ։

Ներքին Ջուրերը

Գետային ցանցը խիտ է։ Հիւսիսէն կը հոսի Փօն (652 քմ.), Պադանի հարթավայրի արեւելքէն՝ Ատիշէ, Պրենթայ, Փիեաւէ, Թալեամենթօ, Ռենօ գետերը։ Ունին ձնաանձրեւային եւ սառցադաշտային սնում, կ'օգտագործուին որպէս ոռոգման աղբիւր։ Ապենինեան թերակղզիին եւ կղզիներու գետերը համեմատաբար սակաւաջուր են, սնունդ կ'առնեն անձրեւներով եւ ամռանը յաճախ կը չորնան։ Առաւել մեծ գետերէն են Առնօն եւ Տիբրը։

Իտալիոյ լիճերու մեծ մասը կը գտնուին Լոմբարդական Ալպերուն մէջ (Տարտա, Քոմօ, Լակօ-Մաճորէ եւն)։

Բուսականութիւնն ու Կենդանական Աշխարհը

Ալպերուն մէջ՝ մինչեւ 800 մ. բարձրութեան վրայ, կ'աճին լեռնային լայնատերեւ անտառներ (կաղնի, շագանակենի, հացենի), 800 – 1800 մ. բարձրութիւններուն՝ հաճարենին եւ փշատերեւ անտառները, աւելի բարձր՝ լեռնամարգագետնային հողերուն, թփուտները եւ ենթալպեան ու ալպեան մարգագետինները։ Պադանի հարթավայրին մէջ, տարածուած է բուսականութիւնը, Ապենիններուն եւ Սիսիլիա ու Սարտինիա կղզիներուն մէջ (մինչեւ 500 – 600 մ. բարձրութիւնները), շագանակագոյն եւ հրաբխային հողերուն մէջ՝ մշտադալար սոճին, թփուտները, 1000 – 1500 մ.-էն բարձր՝ լեռնային լայնատերեւ անտառները։

Կենդանիներէն կը հանդիպին քարայծ, վայրի կատու, կզաքիս, գորշ արջ, նապաստակ, սկիւռ, մօտ 400 տեսակի թռչուններ, եւ բազմաթիւ ջրային անասուններ։

Բնակչութիւն

Բնակչութեան թիւով՝ Իտալիան Եւրոպայի չորրորդ երկիրն է։ Երկրի բնակչութեան 94% իտալացիներն են, որոնք դաւանանքով քրիստոնեայ կաթողիկէներն են։ Բնակչութեան կիսուն աւելին կ'ապրին քաղաքներուն մէջ։ Քաղաքներու մեծ մասը հաստատուած են Հիւսիսային Իտալիոյ մէջ։

Բնակչութեան 1960-2023 թուականների վիճակագրություն

Տարի	Բնակչութիւն
1960	50 199 700 մարդ	^[11]
1961	50 536 350 մարդ	^[11]
1962	50 879 450 մարդ	^[11]
1963	51 252 000 մարդ	^[11]
1964	51 675 350 մարդ	^[11]
1965	52 112 350 մարդ	^[11]
1966	52 519 000 մարդ	^[11]
1967	52 900 500 մարդ	^[11]
1968	53 235 750 մարդ	^[11]
1969	53 537 950 մարդ	^[11]
1970	53 821 850 մարդ	^[11]
1971	54 073 490 մարդ	^[11]
1972	54 381 345 մարդ	^[11]
1973	54 751 406 մարդ	^[11]
1974	55 110 868 մարդ	^[11]

Տարի	Բնակչութիւն
1975	55 441 001 մարդ	^[11]
1976	55 718 260 մարդ	^[11]
1977	55 955 411 մարդ	^[11]
1978	56 155 143 մարդ	^[11]
1979	56 317 749 մարդ	^[11]
1980	56 433 883 մարդ	^[11]
1981	56 501 675 մարդ	^[11]
1982	56 543 548 մարդ	^[11]
1983	56 564 074 մարդ	^[11]
1984	56 576 718 մարդ	^[11]
1985	56 593 071 մարդ	^[11]
1986	56 596 155 մարդ	^[11]
1987	56 601 931 մարդ	^[11]
1988	56 629 288 մարդ	^[11]
1989	56 671 781 մարդ	^[11]

Տարի	Բնակչութիւն
1990	56 719 240 մարդ	^[11]
1991	56 758 521 մարդ	^[11]
1992	56 797 087 մարդ	^[11]
1993	56 831 821 մարդ	^[11]
1994	56 843 400 մարդ	^[11]
1995	56 844 303 մարդ	^[11]
1996	56 860 281 մարդ	^[11]
1997	56 890 372 մարդ	^[11]
1998	56 906 744 մարդ	^[11]
1999	56 916 317 մարդ	^[11]
2000	56 942 108 մարդ	^[11]
2001	56 974 100 մարդ	^[11]
2002	57 059 007 մարդ	^[11]
2003	57 313 203 մարդ	^[11]
2004	57 685 327 մարդ	^[11]

Տարի	Բնակչութիւն
2005	57 969 484 մարդ	^[11]
2006	58 143 979 մարդ	^[11]
2007	58 438 310 մարդ	^[11]
2008	58 826 731 մարդ	^[11]
2009	59 095 365 մարդ	^[11]
2010	59 277 417 մարդ	^[11]
2011	59 379 449 մարդ	^[11]
2012	59 539 717 մարդ	^[11]
2013	60 233 948 մարդ	^[11]
2017	60 551 416 մարդ	^[12]
2016	60 599 936 մարդ	^[13]
2020	60 317 000 մարդ	^[14]
2023	58 850 717 մարդ	^[6]^[7]

Մեծ Քաղաքներ

Մեծ քաղաքներէն են Հռոմը, Թուրինը, Միլանը, Ճենովան, Վենետիկը, Նեապոլը եւ Պալերմոն։

	Քաղաք	Շրջան	Բնակչությունը
1	Հռոմ	Լացիո	7006286810400000000♠2 868 104
2	Միլան	Լոմբարդիա	7006133962200000000♠1 339 622
3	Նեապոլ	Կամպանիա	7005989292000000000♠989 292
4	Թուրին	Պիեմոնտ	7005901250000000000♠901 250
5	Պալերմո	Սիցիլիա	7005677584000000000♠677 584
6	Գենուա	Լիգուրիա	7005595025000000000♠595 025
7	Բոլոնիա	Էմիլիա-Ռոմանիա	7005385175000000000♠385 175
8	Ֆլորենցիա	Տոսկանա	7005378556000000000♠378 556
9	Բարի	Ապուլիա	7005322179000000000♠322 179
10	Կատանիա	Սիցիլիա	7005315535000000000♠315 535
11	Վենետիկ	Վենետո	7005264593000000000♠264 593
12	Վերոնա	Վենետո	7005260347000000000♠260 347
13	Մեսինա	Սիսիլիա	7005241084000000000♠241 084
14	Պադուա	Վենետօ	7005210890000000000♠210 890
15	Տրիեստ	Ֆրիուլի-Վենետիկ-Ջուլիա	7005204489000000000♠204 489
16	Տարանտո	Ապուլիա	7005202700000000000♠202 700
17	Բրեշիա	Լոմբարդիա	7005195624000000000♠195 624
18	Պրատո	Տոսկանա	7005190618000000000♠190 618
19	Պարմա	Էմիլիա-Ռոմանիա	7005188836000000000♠188 836
20	Մոդենա	Էմիլիա-Ռոմանիա	7005185217000000000♠185 217

Պետական Կառուցուածքը

Մաթէո Ռենցի Վարչապետ 2021-էն

Սերճօ Մաթարելլայ Հանրապետութեան նախագահ 2015-էն

Իտալիան խորհրդարանական հանրապետութիւն է։ Երկրի ղեկավարը կը համարուի՝ խորհրդարանը։

Օրենսդիր իշխանութիւնը Իտալիոյ կը պատկանի խորհրդրանին, որ նոյնպէս երկպալատ է։ Նրա պալատներն են՝ Պատգամաւորներու Պալատը եւ Սենատը։ Իտալիոյ խորհրդարանի պալատները կը համարուին հաւասար։ Պատգամաւորները կ'ընտրուին 5 տարի ժամկէտով։

Իտալիոյ մէջ, գործադիր իշխանութիւնը կ'իրականացուի 13 նախարարութիւններու միջոցով, որոնց գործունէութիւնը կը համակարգէ Նախարարներու Խորհրդի Նախագահը։

Բարձրագոյն դատական մարմինը Իտալիոյ մէջ՝ Բարձրագոյն կասացիոն դատարանն է։ Պետութեան բոլոր շրջաններուն մէջ կը գործեն 26 վերաքննիչ դատարան։

Քաղաքական Կուսակցութիւններ

Տեմօքրաթական կուսակցութիւն (իտալ.՝ Partito Democratico, PD)Ձախ կեդրոնամէտ կուսակցութիւն է
Հինգ Աստղերու Շարժում (իտալ.՝ Movimento 5 Stelle, M5S)
Յառաջ, Իտալիա (իտալ.՝ Forza Italia)` Սիլուիօ Պերլուսքոնիի աջ կեդրոնամետ կուսակցութիւն
Հիւսիսի Լիկայ (իտալ.՝ Lega Nord per l'Indipendenza della Padania)
Նոր Աջ Կեդրոն (իտալ.՝ Nuovo Centrodestra)

Մշակոյթը

Ճարտարապետութիւն

Իտալիոյ տարածքին կը գտնուէն անհամար յայտնի շինութիւններ

Ֆլորենցիա

Փիզա

Հնագոյն գեղարուեստական հուշարձանները կը պատկանին պալէոլիթի եւ էնեոլիթի դարաշրջաններուն։ Պրոնզի դարաշրջանին (մ.թ.ա. II հազարամեակի 2-րդ կէս) բնորոշ է կրեաեմիկենեան մշակոյթի ազդեցութիւնը։

Սարդինիա կղզիին մէջ, ստեղծուած է մեգալիթեան կառոյցի իւրօրինակ տիպ՝ կեղծ գմբեթածածկ բոլորակ քարէ աշտարակ։ Հիւսիսին մէջ, զարգաած է տեռամար մշակոյթը։ Մ.թ.ա. IX—V դդ., ստեղծուած է Վիլլանովա մշակույթը, Ք.Ա. VIII—II դդ.՝ էարոակների մշակույթը։ Մ.թ.ա. VIII —VI դդ. Իտալիոյ ծովեզերեայ տարածքին մէջ, ստեղծուած յունական առեւտրական բնակավայրերու տեղերուն մէջ, պահպանուած են տաճարներու մնացորդներ, քանդակներ, գեղագիտական իրեր։ Հին յունական, էտրուսկեան եւ այլ տեղական գեղագիտական աւանդութիւններու հիման վրայ, մ.թ.ա. V դարէն մինչեւ V դ., զարգացած է հին Հռոմի արուեստը։ Հռոմի անկումէն եւ քրիստոնէութեան ընդունումէն յետոյ, սկսած է կազմաւորուիլ Իտալիոյ միջնադարեան արուեստը՝ հենելով հին արուեստի աւանդութիւններուն, դարերու ընթացքին կրելով Բիւզանդիոյ մշակոյթի եւ բազմաթիւ բարբարոս ժողովուրդներու գեղագիտական ճաշակի ազդեցությունը։

IV – VI դդ. Հռոմին մէջ եւ այլ քաղաքներուն մէջ, կառուցուած են շքեղ բազիլիկներ (Սան Ճովաննի Լատերանօ, Սան Փաուլօ Ֆուորի լէ Մուռա, Հռոմ), պաշտամունքային կեդրոնակազմ շէնքեր (Սան Վիտալե եկեղեցին, Ռավեննա)։ Տաճարները ներսէն զարդարուած են բազմագոյն խճանկարներով, որոնք սկզբը պահպանելով հին արուեստի կենսուրախութիւնն ու պատկերման ծաւալայնութիւնը (Սանտա-Կոստանցա եկեղեցւոյ խճանկարները, IV դ., Հռոմ), հետզհետէ դարձած են աւելի պայմանական։ Լուսաստվերային ձեւաստեղծումը փոխարինուած է հարթ-մակերեսայինով, գունային նուրբ եւ հնչեղ համադրումները ձեռք բերած են հանդիսաւոր վերացականութիւն։

VIII – X դդ., առաջատարը Լոմբարդիոյ ճարտարապետութիւնն էր։ Այստեղ ստեղծուած է առանձին կանգնած աշտարականման զանգակատան տիպը։ XI —XIII դդ., Իտալիայիոյ տարածքին կազմավորուած է համաեւրոպական ռոմանական ոճը, որ երկրի ֆեոդալական մասնատւածութեան պայմաններուն, տարբեր կեդրոններուն(Միլան, Վերոնա, Պարմա, Պադուա) ձեռք բերած է շարք մը տեղական առանձնահատկութիւններ։

Իտալական ռոմանական ճարտարապետութեան ընդհանուր բնորոշ հատկանիշներն են հստակ եւ համաչափ համամասնութիւնները, հանդիսաւոր հարդարանքը։ Ներդաշնակ համամասնութիւններով, դեկորի նրբագեղուեամբ օժտուած է Պիզայի կաթողիկէի համալիրը։

Սիսիլիայի կառոյցներուն իւրայատուկ միահիւսուած են բըիւգանդական, արաբական, նորմանդական ճարտարապետական ձեւերը։

Բիւզանդական խաչաձեւ գմբեթաւոր եկեղեցւոյ յուրատիպ տարբերակներէն է Վենետիկի հնգագմբեթ Սան Մարկո մոնումենտալ կաթողիկէն (IX դ., վերակառուցվել է XI—XV դդ.)։

Ռոմանական ժամանակաշրջանին, կազմաւորուած ե Իտալիոյ քաղաքներու մեծ մասը, ըստ տեղանքի՝ պաշտպանական կառոյցներով, քարէ տուն-աշտարակներով, ռատուշաներով, կամպանիլաներով, նեղ լուսամուտներով, կղմինտրեայ երկլանջ տանիքներով, 3—4-յարկանի խոժոռակերպար տուներով։

Կառուցվածքներուն կը կիռակուին քար, աղիւս, ջլաղեղային խաչային թաղեր, գմբեթ։ Կանոնաւոր կամ անկանոն հատակագծով, խիտ կուտակուած կառուցապատումը կը կատարուէր կեդրոնական հրապարակի շուրջը։

Իտալիան առաջինն է աշխարհին մէջ, իւրաքանչյուր չնչին բաժին ինկնող տեսարժան վայրերու թիւով, գեղեցիկ բնութիւնը, 300 թանգարաններն, հուշարձանները (աշխարհի բոլոր հուշարձաններու 80%-ը), արուեստի գործերը (ողջ մոլորակի արուեստի գործերու 50%-ը)։ Իտալիոյ հինավուրց քանդակներն ու ամրոցները մշտապէս կը գրաւեն աշխարհի տարբեր անկիւններու մէջ, բնակուող զբօսասերներուն, որոնք միշտ սիրով կը վերադառնան այստեղ։ Իտալական արուեստը յայտնի է բոլորիս նախ եւ առաջ իբրեւ գեղեցկութեան խորհրդանիշ, ինչի լաւագույն վկայութիւնն են «Միլոսյան Վեներա»-ն, Լեոնարտօ տա Վինչիի «Ջոկոնդա»-ն, Բուոնարոտի Միքելանջելոյի «Դավիթ»-ը, Ռաֆայէլ Սանտիի որմնանկարները, Կոլիզեումը, Միլանի Մայր Տաճարը, Պիզայի աշտարակը կամ Կրեմոնայի մէջ, ծնած Անտոնիո Ստրադիվարիի ջութակի կախարդական հնչիւնները։

Հրաշքներու երկիր Իտալիան անչափ մեծ վաստակ ունի մարդկութեան առաջ՝ իբրեւ գեղեցիկի «քարոզիչ»։ Այս մասին վկայ են համամարդկային նշանակութեան մշակութային գլուխգործոցները, բարձր նորաձեւութիւնը, պաշտամունքային դարձած իտալական կինոն, մեքենաները, խոհանոցը, ինչպէս նաեւ լեզուն, որ ամենագեղեցիկներէն է իր բարեհնչութեամբ։ Պատահական չէ, որ գեղագիտութեան փիլիսոփայական ուսմունքը ստեղծուած է իտալացի Բենեդետտո Կրոչեի կողմէն, որ 1903 թ–ին, յայտնաբերեց ինտուիցիոյ եւ արտահայտման միջեւ առկա կապը։ Իտալացիները կը համարուին ամենահանճարեղ ազգերէն մէկը. «Իտալացիները բոլոր անոնք են, ովքեր կիրթ են», կ'ըսէր Էրազմ Ռոտերդամցին։

Նորաձեւութիւնը

Ժամանակակէն՝ Իտալիան ունի երկարաճիտ կոշիկի ձեւ, ինչ խիստ խորհրդանշական է՝ հաշուի առնելով՝ այս երկրի հագուստի եւ կոշկեղենի արտադրութեան ծաւալները։ «Made in Italy» արտայայտութիւնը փոխաբերական իմաստով թարգմանվուած է՝ էլեգանտ հագուստ եւ նրբաճաշակ ուրուագիծ։ Այդպիսով, գեղեցկութիւնը՝ հավանաբար ունի երկարաճիտ կոշիկներով նրբագեղ քայլվածք, որ այստեղ՝ Իտալիոյ մէջ, իր ընթացքը կ'ապրի Հռոմ–Ֆլորենցիա-Միլան նորաձեւութեան եռանկիւնի շրջանակներուն մէջ։ Այս հանգամանքն այնքան ալ տարօրինակ չի թուիր, եթէ ընդունենք, որ բնորդագործական տաղանդը իտալացիներու արեան մեջ է, իսկ նորաձեւութեան արուեստը այս երկրին մէջ ունի 7 հարիւրամեակի պատմութիւն։ Իտալական fashion արդիւնաբերութեան սկիզբ կը համարուի 1962 թ–ը, երբ Հռոմի մէջ, ստեղծուեցաւ Բարձր նորաձեւութեան Ազգային պալատը՝ Փարիզի Haute Couture խմբակցութեան նմանութեամբ։ 20-րդ դարի 50-ական թվականներուն Ֆլորենցիոյ մէջ, սկիզբ առած էր alta moda pronta երեւոյթը (pret-a-porte-ի նմանութեամբ)։ Իսկ արդէն 70-ականներէն համաշխարհային նորաձեւութեան կեդրոն դարձաւ Միլանը։ Հաստատուած է, որ «Մետաքսի ճանապարհը» սկիզբ առած է Կոմոյէն. այստեղ սֆեղծուած են կնոջ ամենայայտնի թիկնոցները։

Խոհանոցը

Միջերկրածովեան ճաշացանկը մտցուած է ԻՒՆԷՍՔՕ-ի մարդկութեան ժառանգութեան ցանկի մէջ

Լազանեայ

Եթէ մարդը այն է, ինչ կ'ուտէ, ապա իտալացիներն, անկասկած, աշխարհի ամենալաւ ժողովուրդն են։ Ֆրանսական խոհանոցը, որ երկրորդ տեղը կը գրաւէ իտալականէն յետոյ, լաւն է պարզապէս այն պատճառով, որ Եկատերինա Մեդիչին, ամուսնանալով Հենրիխ II Նաւարացու հետ, խոհեմութիւն ունեցաւ իր հետ վերցնելու իտալացի խոհարարներու։ Ի դէպ, յայտնի շամբայնը յայտնագործուած է իտալացի վենետիկեան միաբան Ֆրանչեսկօ Սկակիի կողմէն, որ ալ 1335 թ–ին, գրի առաւ կազով գինու բաղադրատոմսը։ Իտալական խոհանոցը հիրաւի հանճարեղ է. պատահական չէ, որ տասնհինգերորդ դարուն, դեռեւս անյայտ Լեոնարտօ Դա Վինչին՝ Ֆլորենցիոյ մէջ, Վերոկիոյ քանդակագործութեան դպրոցն աւարտելէն յետոյ աշխատեց «Tre lumache» (Երեք խխունջ) ռեստորանին մէջ նախ՝ որպէս մատուցող, ապա՝ խոհարար։ Իտալական «փասդան», պանիրները, ապուրը, պաղպաղակը, սուրճը եւ նույնիսկ փիծծան, որ առաջինը մտաբերուած է իտալական խոհանոցը։

Իտալիան Զբօսաշրջիկներու Ուխտատեղի

«Ես կը պաշտեմ Իտալիան, այստեղ ամենուր լաւ է», - ժամանակին ըսած է Ք. Բեյլին, եւ ատոր բացարձակ ճշմարտություն է։

Բաւական մտածած է այնպիսի վայրերու մասին, ինչպիսի են Թուրինը (Իտալիօյ առաջին մայրաքաղաքը, ուր 2006-ին, կայացան ձմեռային օլիմբիական խաղերը), Նեապոլը, Ֆերարան, Պադովան, Պարման, Բերգամօն, Ճենովան։

Ինչպէս ժամանակին ըսած է Բրոդսկին՝ այստեղ «Մարմինը միայն տրանսպորտային միջոց է աչքերու համար», որոնք փոքր-ինչ լայն բացելով՝ կը տեսնենք, որ Վենետիկն իրողութեամ մէջ, ոչ միայն գոնդոլաներով զբօսանք է ջրանցքներով, աղաւնիներով լեցուն հրապարակ, կամուրջներ, փողոցային սրճարաններ, դիմակներ կամ ջահեր։

Այստեղ՝ Մխիթարեան միաբանութեան մէջ էր, որ 1512 թուականին աբբահայր՝ Հակոբ Մեղապարտի շնորհիւ լույս տեսաւ հայերէն առաջին տպագիր գիրքը, եւ այստեղ է, որ երեք դար շարունակ պահուած են արուեստի եզակի նմուշներ՝ եգիպտական սարկոֆագներէպ մինչեւ Այվազովսկւոյ կտավները։ Սուրբ Ղազար կղզիին մասին Պալացեսկին կը գրէ. «Արևելքէն եկած կղզի մը, որ հանգրուած է այստեղ՝ զմայլուած Վենետիկի գեղեցկութեամբ»։

Տօները

1 Յունուար՝ Նոր տարի (Il Capodanno),
6 Յունուար՝ Էպիֆանիա (l’Epifania) կամ Բեֆանա (La Befana), Աստուածայայտնութիւն, Աստուծոյ կնունք
8 Մարտ՝ Կանանց միջազգային օր (La Festa della Donna), պարտադիր տօն չէ եւ աշխատանքային օր է
21 Ապրիլ՝ Հռոմի հիմնադրման օր (Natale di Roma),
25 Ապրիլ՝ Ֆաշիզմից ու գերմանական շրջափակումէն ազատագրուելու օր (La Liberazione),
1 Մայիս՝ Աշխատանքի տօն (La Festa del Lavoro),
2 Յունիս՝ Իտալիոյ Հանրապետութեան հռչակման օր (La Festa della Repubblica),
15 Օգոստոս՝ Ֆերագոստո (Il Ferragosto) Աստուածամօր Փոխակերպութիւն կամ Համբարձում (L’Assunzione),
1 Նոյեմբեր՝ Բոլոր սուրբերու օր (Il giorno di tutti i Santi կամ Ognissanti),
2 Նոյեմբեր՝ Մեռելոց օր (Il giorno della Commemorazione dei Defunti),
8 Դեկտեմբեր՝ Աստուածամօր անարատ հղութիւն (L’Immacolata Concezione),
25 Դեկտեմբեր՝ Սուրբ Ծնունդ (Il Natale),
26 Դեկտեմբեր՝ Սուրբ Ստեֆանի օր (Santo Stefano).

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 http://www.governo.it/Governo/Costituzione/2_titolo5.html
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 La Costituzione della Repubblica Italiana - art. 131
↑ Legge 15 Dicembre 1999, n. 482
↑ Il Presidente della Repubblica Sergio Mattarella si è insediato al Quirinale
↑ https://web.archive.org/web/20150206010544/http://www.quirinale.it/elementi/Continua.aspx?tipo=Notizia&key=393
↑ ^6,0 ^6,1 https://demo.istat.it/app/?l=it&a=2023&i=POS
↑ ^7,0 ^7,1 Իտալիայի ազգային վիճակագրական ինստիտուտ — 1926.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q214195"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3962258"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a>
↑ Western Europe 2003 — 2003. — է. 360. — ISBN 1-85743-152-9
↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a>
↑ Հ. Ղ. Գրգեարեան, Ն. Մ. Հարությունեան (1987)։ Աշխարհագրական անուններու բառարան։ Երեւան: «Լույս»
↑ ^11,00 ^11,01 ^11,02 ^11,03 ^11,04 ^11,05 ^11,06 ^11,07 ^11,08 ^11,09 ^11,10 ^11,11 ^11,12 ^11,13 ^11,14 ^11,15 ^11,16 ^11,17 ^11,18 ^11,19 ^11,20 ^11,21 ^11,22 ^11,23 ^11,24 ^11,25 ^11,26 ^11,27 ^11,28 ^11,29 ^11,30 ^11,31 ^11,32 ^11,33 ^11,34 ^11,35 ^11,36 ^11,37 ^11,38 ^11,39 ^11,40 ^11,41 ^11,42 ^11,43 ^11,44 ^11,45 ^11,46 ^11,47 ^11,48 ^11,49 ^11,50 ^11,51 ^11,52 ^11,53 Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a>
↑ Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a>
↑ http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index.html
↑ https://www.istat.it/it/archivio/238447

Արտաքին յղումներ

Italy from BBC News
Italy. The World Factbook. Central Intelligence Agency.
Italy from UCB Libraries GovPubs
Իտալիա Curlieի վրայ
Italy from the OECD
Italy at the European Union
Վիքիմեդիային մեջ Italy
Key Development Forecasts for Italy from International Futures
Government website
Italian tourism official website

Կաղապար:Wikibooks

[[http://www.governo.it/Governo/Costituzione/2_titolo5.html_http://www.governo.it/Governo/Costituzione/2_titolo5.html]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 http://www.governo.it/Governo/Costituzione/2_titolo5.html

[[http://www.governo.it/Governo/Costituzione/2_titolo5.html_La_Costituzione_della_Repubblica_Italiana_-_art._131]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 La Costituzione della Repubblica Italiana - art. 131

[[https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1999-12-15;482_Legge_15_Dicembre_1999,_n._482]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-3] Legge 15 Dicembre 1999, n. 482

[[http://www.quirinale.it/elementi/Continua.aspx?tipo=Notizia&key=393_Il_Presidente_della_Repubblica_Sergio_Mattarella_si_è_insediato_al_Quirinale]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-4] Il Presidente della Repubblica Sergio Mattarella si è insediato al Quirinale

[[https://web.archive.org/web/20150206010544/http://www.quirinale.it/elementi/Continua.aspx?tipo=Notizia&key=393_https://web.archive.org/web/20150206010544/http://www.quirinale.it/elementi/Continua.aspx?tipo=Notizia&key=393]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-5] ttps://web.archive.org/web/20150206010544/http://www.quirinale.it/elementi/Continua.aspx?tipo=Notizia&key=393

[[https://demo.istat.it/app/?l=it&a=2023&i=POS_https://demo.istat.it/app/?l=it&a=2023&i=POS]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-6] 6,0 ^6,1 https://demo.istat.it/app/?l=it&a=2023&i=POS

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q480242_citetype_Q130367871"_data-entity-id="Q214195">Իտալիայի_ազգային_վիճակագրական_ինստիտուտ<span_class="wef_low_priority_links">_—_1926.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q214195"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3962258"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a></div>-7] 7,0 ^7,1 Իտալիայի ազգային վիճակագրական ինստիտուտ — 1926.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q214195"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3962258"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a>

[[https://books.google.de/books?id=M9QYndAPmuQC&pg=PA360_Western_Europe_2003]<span_class="wef_low_priority_links">_—_2003._—_է.&nbsp;360._—_ISBN_1-85743-152-9</span><div_style="display:none"></div>-8] Western Europe 2003 — 2003. — է. 360. — ISBN 1-85743-152-9

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q10870555"_data-entity-id="Q1185686">[https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI_Human_Development_Report]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q161718|Միավորված_ազգերի_կազմակերպության_զարգացման_ծրագիր]],_2022.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a></div>-9] Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a>

[10] Հ. Ղ. Գրգեարեան, Ն. Մ. Հարությունեան (1987)։ Աշխարհագրական անուններու բառարան։ Երեւան: «Լույս»

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q8513_citetype_Q27031827"_data-entity-id="Q21540096">Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q7164|Համաշխարհային_Դրամատուն]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a></div>-11] 11,00 ^11,01 ^11,02 ^11,03 ^11,04 ^11,05 ^11,06 ^11,07 ^11,08 ^11,09 ^11,10 ^11,11 ^11,12 ^11,13 ^11,14 ^11,15 ^11,16 ^11,17 ^11,18 ^11,19 ^11,20 ^11,21 ^11,22 ^11,23 ^11,24 ^11,25 ^11,26 ^11,27 ^11,28 ^11,29 ^11,30 ^11,31 ^11,32 ^11,33 ^11,34 ^11,35 ^11,36 ^11,37 ^11,38 ^11,39 ^11,40 ^11,41 ^11,42 ^11,43 ^11,44 ^11,45 ^11,46 ^11,47 ^11,48 ^11,49 ^11,50 ^11,51 ^11,52 ^11,53 Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q8513_citetype_Q27031827"_data-entity-id="Q21540096">[https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL_Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q7164|Համաշխարհային_Դրամատուն]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a></div>-12] Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a>

[[http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index.html_http://demo.istat.it/bilmens2016gen/index.html]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-13] ttp://demo.istat.it/bilmens2016gen/index.html

[[https://www.istat.it/it/archivio/238447_https://www.istat.it/it/archivio/238447]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-14] ttps://www.istat.it/it/archivio/238447

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]