Վերնատուն
Վերնատուն, 19-րդ դարավերջ, 20-րդ դարու սկիզբը Թիֆլիսի մէջ գործող հայ առաջին գրական ակումբ-խմբակ, «գրական սալոն», որ հիմնուած է Յովհաննէս Թումանեանի կողմէ 1899 թուականին։ Խմբակի անդամները կ'անուանէին «վերնականներ», կին հիւրերը՝ «վերնանուշներ»։
Վերնատան անդամները իրենց հանդիպումները կը կատարէին Թումանեանի բնակարանը, որ կը գտնուէր Թիֆլիսի Բեհրութեան փողոց № 44 վերջին՝ չորրորդ յարկը, ուրկէ եկած է իր անուանումը՝ «Վերնատուն»:
Վերնատան մշտական անդամները շաբաթը մէկ-երկու անգամ (հինգշաբթի եւ շաբաթ օրերը[1]) կը հաւաքուէին Յովհաննէս Թումանեանի տան մէջ զիրար տեսնելու եւ միասին զրուցելու։ Այս հանդիպումներու ընթացքին մեծ գրողները կը կարդային ու կը քննարկէին համաշխարհային գրականութեան դասական եւ նոր հեղինակներու գործերը, ինչպէս նաեւ իրենց գործերը կը ներկայացնէին ընդհանուր քննադատումի։
Նշանաբանը՝ «Վե՛ր, միշտ վեր»[2]։
Վերնատունը գոյութիւն ունեցած է 7-8 տարի, սակայն անդամներու բացակայութեան պատճառով 1908-ի վերջաւորութեան ան դադրած է գոյութիւն ունենալէ, երբ Յովհաննէս Թումանեանին եւ Աւետիք Իսահակեանին ձերբակալած են ժամանակի աղմկայարոյց «Դաշնակցութեան գործով»։ «Վերնատունը» իւրայատուկ դպրոց եղած է թիֆլիսահայ գրասէր հասարակայնութեան համար։ Գործունէութեան տարիներուն մէկը միւսը գերազանցող գրական գլուխգործոցներ ծնած են։ «Վերնատունը» դարձած է «Հայ գրողներու կովկասեան ընկերութեան» հիմնաքարը, որ հիմնուած է 1922-ին, նախագահ ունենալով դարձեալ Յովհաննէս Թումանեանը, որ պետական գրանցում ունեցող գրական առաջին կազմակերպութիւնն էր եւ ունէր իր Կանոնադրութիւնը[3]։
Հիմնում եւ անուանում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1895-1896 թուականներուն Զեյթունի ազատագրական պայքարին ի պատասխան եղան Սուլթան Համիտի հայկական կոտորածները։ Պետութիւն, պետականութիւն չկար։ Ոչ միայն աբովեանական հայոց լեզուն ժողովրդականացնելու խնդիրի առջեւ էին հայ գրող-արուեստագէտները, այլեւ հայոց պետականութիւնը վերականգնելու։
1899 թուականի աշնան, երբ Յովհաննէս Թումանեանը նոր բնակարան վարձած էր Թիֆլիսի Բեհբութեան փողոցի N 50 տան V յարկին վրայ, Թումանեանի հիւրընկալ տանիքին տակ սկսած է «Վերնատուն» ակումբի գործունէութիւնը[4]։ Յովհաննէս Թումանեանի տան մէջ կը հաւաքուէին ազգի լուսաւոր մտաւորականները, որոնք իր տունը անուանած են «վանք, տօնախմբութիւն», շարունակական, յարատեւ տեսակցութիւններ վայր[5][6]։
|
Թումանեանի բարձրադիր բնակարանում հետզհետէ, աւելի յաճախակի սկսեցինք հանդիպել Շանթը, Աւետիք Իսահակեանը, Նիկոլ Աղբալեանը, ես, ինչ խօսք, որ մեզանից առաջ էլ այնտեղ միշտ լինում էր Ղազարոս Աղայեանը, եւ ահա այդ հաւաքոյթները մեզ բերին մի գրական խմբակ ստեղծելու գաղափարին։ Խմբակը կազմուեց աննախընթաց եռանդով և վճռականութեամբ։ Այն երեկոն, երբ ուշ գիշերով, ընթրիքից յետոյ կազմուեց խմբակը, յիշում եմ, որ կարեւոր համարուեց անմիջապէս մի անուն եւս գտնելու խմբակի համար։ Առաջարկվեց «Վերնատուն» անունը` իբրեւ Թումանեանի բարձրայարկ բնակարանի յարմար անուն։ Այդ դուր եկաւ մեզ։ Դա յիշեցնում էր մի ուրիշ վերնատուն, ուր հաւաքուեցին Քրիստոսի աշակերտները։ Դրա մէջ ինչ-որ հոգեկան ներքին իմաստ կար…։ - Դերենիկ Դեմիրճեան, XIV, էջ 242
|
|
Անդամներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Վերնատուն» գրական ակումբ-խմբաւորման անդամներէն եղած են Թիֆլիսի Ներսիսեան դպրոցի շրջանաւարտները։ Զանոնք կը համախմբէին ո՛չ միայն գրական, մշակութային վեհ գաղափարները, այլ նաեւ իրենց կրթօճախը` Թիֆլիսի Ներսիսեան դպրոցը։
Վերնատան մշտական անդամներն էին՝
- Ղազարոս Աղայեան, որուն անուանած են Վերնատան «գրական նահապետ» ոյչ միայն տարիքի, այլեւ փորձի եւ հեղինակութեան համար
- Յովհաննէս Թումանեան, հիմնադիր եւ միակ եւ անփոփոխ նախագահ
- Աւետիք Իսահակեան,
- Լեւոն Շանթ, խմբակի միակ «ողն ու ծուծով» թատերագիրը
- Դերենիկ Դեմիրճեան, ամէնակրտսեր անդամը, որ աչքի զարկած էր նաեւ իր գրական շարժերով ու ծաղրանկարներով
- Նիկոլ Աղբալեան, միակ ոչ պատմուածագիր անդամը եւ միակ տեսաբանն ու քննադատը։
Մշտական անդամներուն կողքին, զանազան առիթներով, Վերնատան հանդիպումներուն կը մասնակցէին նաեւ անուանի հայ գրողներ, արուեստագետներ, պատմաբաններ, լեզուաբաններ կամ գրականասէր մարդիկ, ինչպէս՝ Պերճ Պռոշեանը, Մուրացանը, Վրթանէս Փափազեանը, Կոմիտասը, նկարիչներ՝ Գէորգ Բաշինջաղեանը, Փանոս Թէրլէմէզեանը։
Թիֆլիսի մէջ 1908 թուականին Տէրեանի լոյս տեսած «Մթնշաղի անուրջներ» գիրքը արժանացած էր Իսահակեանի եւ Թումանեանի բարձր գնահատականին։ Եթե «Վերնատունը» շարունակէր իր աշխատանքները, Վահան Տէրեանն ալ կը դառնար անոր ամէնակրտսեր մասնակիցը՝ որպէս նոր, խոստմնալից գրական տաղանդ։
Գործունեութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Վերնատան» մասին իրենց յուշերուն, յօդուածներուն եւ նամակներուն մէջ արժէքաւոր տեղեկութիւններ ձգած են հայ գրականութեան դասականներ՝ «վերնականներ» Թումանեանը, Իսահակեանը, Դեմիրճեանը, Շանթը եւ Աղբալեանը։
Հիմնահարցեր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վերնատան մէջ կը քննարկուէին․
- Գրողի եւ քննադատութեան կապուած խնդիրներ,
- Գրականութեան տեսութեան խնդիրներ,
- Գրական եւ գրողներու կազմակերպութիւն հիմնելու խնդիրներ,
- Տարբեր ազգերու պատմութեան խնդիրներ,
- Գրական ընթացիկ կեանքին վերաբերող խնդիրներ։
Ըստ գրականագէտ Արամ Ինճիկեանի՝ Վերնատան մէջ կը քննարկուէր նաեւ՝
- Գրական նախորդներու վերագնահատութիւն,
- Հայ դասական գրականութեան արժէքներու գնահատանք եւ լաւագոյն աւանդոյթներու զարգացում,
- Համաշխարհային դասական գրականութիւնը՝ որպէս ուղենիշ,
- Ժողովրդական բանահիւսութիւնը՝ որպէս հիմք եւ ներշնչարան,
- Գրականութեան ժողովրդայնութիւն[7]։
Գրական նախորդներու վերագնահատութեան մասին Թումանեանը անդրադարձած է «Միքայել Նալպանտեանի յիշատակին» յօդուածին մէջ․ «Չէ՞ որ ամէն մի գրող ոչ այն ինչ է, եթէ ոչ՝ իրենից առաջ եղածների ազդեցութիւնների համագումար՝մէկից շատ, միւսից քիչ, որ ընդունում, հալում է իր ոգեւորութեան հնոցի մեջ ու ձուլում, ձեւակերպում իր ճաշակով»։
Գրական ընթերցումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վերնականները նախապէս կը պատրաստուէին հաւաքներուն՝ կարդալով համաշխարհային դասական գրականութիւն։ Անոնք կը քննարկէին էսքիլեսի, Սոֆոկլեսի, Եվրիպիդեսի, Շէյքսփիրի, Պայրընի, Սերվանթեսի եւ այլ դասականներու ստեղծագործութիւնները։
|
|
Պէտք է որոշակի և վճռականապէս ասեմ, որ մենք պաշտամունքի առարկայ էինք դարձրել համաշխարհային գլասիքներին, ուսումնասիրում էինք նրանց և խօսում բացառապէս նրանց մասին։ Գլասիքները մեր առօրեայ, գործնական զբաղմունքն էին։ Մենք ձգտում էինք գնալ նրանց ուղիով։ - Դերենիկ Դեմիրճեան, հատոր XIV, էջ 243
|
|
«Վերնատան» գործունէութեան տարիները անդամներուն համար շատ բեղուն եղած եւ։ Անդամներէն որեւէ մէկուն նոր երկի առաջին քննարկումը խմբակին մէջ տեղի կ'ունենար։ Նման քննարկման մասին կը վկայէ Թումանեանի հետեւեալ երկտողը՝ ուղղուած Փիլիպոս Վարդազարեանին (1904, նոյեմբեր), «էս իրիկուն Դերենիկը կարդում է իր նոր պոէմը։ «Վերնատունը» խնդրում է շնորհ բերես ժամը 9-ին»[8]։
Վերնականներուն շնորհիւ համարեա մոռցուած հայ հանճարի՝ Սայաթ-Նովայի անունը մտաւ շրջանառութեան մեջ, հրատարակուեցան անոր տաղերը եւ հայկական ժողովրդական երգի շտեմարանին մէջ ան գրաւեց իր արժանի տեղը։
|
|
Մեր բոլորի սիրածն էր Սայաթ-Նովան, որին բարձրացրինք հանճարների դասին, ունեցանք պաշտամունք նրա հանդէպ, մեր բոլոր խնճոյքներում երգում էինք նրա տաղերը, որոնք գրեթէ մոռացուած էին։ Վստահ կարող ենք պարծենալ, որ մենք վերակենդանացրինք նրան, տարածեցինք նրա համբաւը և արծարծեցինք նրա երգերը։ - Աւետիք Իսահակեան, հատոր V, էջ 55
|
|
Լուծարում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Նիւթական նախադրեալներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վերնականները բոլորն ալ մշտական նիւթական կարիքի մէջ էին եւ ժամանակ առ ժամանակ հեռու կը մնային Վերնատան հետ անմիջական շփում ունենալէ։ Թէեւ մշտական նամակագրական կապի միջոցով տեղեակ էին իրենց գրչակիցներու գործունէութեան, այնուամենայնիւ այս ցրուվածութիւնը կարեւոր գործօն էր ակումբի աշխատանքներու շարունակականութեան համար։ Աղայեանը սկսած էր դասագիրքերով դրամ շահիլ, դարձած էր սոցիալ-դեմոկրատ։ Իսահակեանը Ալեքսանդրապոլէն կոտրուած սրտով կը գրէր հայ մտաւորականի տխուր ապագայի մասին եւ իր ապագան կը տեսնէ արտասահմանի մէջ։ Դեմիրճեանը 1905 թուականէն կ'ուսանէր Ժընեւի մանկավարժական համալսարանը եւ այնտեղ մնաց մինչեւ 1910 թուականը։
|
|
․․․Շանթը - ինքն էստեղ, միտքը՝ Եւրոպա։ Դաս է տալի տրտնջալով - նրա համար, որ Եւրոպա գնայ, դասագիրք է շինում, որ Եւրոպա գնայ, բիես է գրում, որ Եւրոպա գնայ, գարնանն սպասում է, որ Եւրոպա գնայ, վերջապէս կնոջն ու երեխաներին արդէն ուղարկել է, որ ինքն էլ ստիպուած Եւրոպա գնա[9]... - Յովհաննէս Թումանեանի Փիլիպոս Վարդազարեանին գրած 1908 թուականի Մարտ 18-19-ի նամակէն
|
|
Քաղաքական նախադրեալներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Վերնատան» վեց անդամներէն չորսը ՀՅԴ անդամ էին, այդ կարգին այնպիսի հեղինակաւոր դէմքեր, ինչպէս Իսահակեանը եւ Թումանեանը, Շանթը եւ Աղբալեանը։ Հետեւաբար չէին կրնար անմասն մնալ քաղաքական կեանքէն։ Հասարակական-քաղաքական գործունէութեան պատճառով, Իսահակեանը եւ Թումանեանը յայտնի յեղափոխականներ կը համարուէին եւ Թիֆլիսի ոստիկանական բաժնին մէջ ունէին իրենց մականունները. Իսահակեանը՝ «Մոլոտ», Թումանեանը՝ «ժոկեյ»։
Այդպիսով, 1908 թուականի Դեկտեմբեր 17-ին Թիֆլիսի երկաթուղային կայարանին մէջ, արտասահման մեկնած ժամանակ նախնական կալանքի կ'ենթարկուի Աւետիք Իսահակեանը, իսկ Դեկտեմբեր 23-ի լոյս 24-ի գիշերը Թիֆլիսի իր տան մէջ՝ Յովհաննէս Թումանեանը։ Հայ 160 այլ մտաւորականներու հետ, իրենց կը մեղադրէին «Դաշնակցութեան գործով»[10][11]։ Գործի էութիւնը հայ քաղաքական միտքը գլխատելն էր 1905 թուականին երկրին մէջ սկիզբ առած յեղափոխական շարժումները ճնշելու համար։ Ռուսաստանի կայսերական կառավարութիւնը բնակչութեան ուշադրութիւնը յեղափոխական շարժումներէն շեղելու համար, Կովկասի մէջ հայերու եւ թաթարներու միջեւ ազգամիջեան բախումներ հրահրեց։ Թումանեանը հաշտարարի դեր կատարած էր 1905-1906 թուականներուն ցարական կառավարութեան հրահրած հայ-թաթարական կռիւներու ժամանակ
Դեմիրճեանը Թումանեանի մասին իր յուշագրութեան մէջ կը գրէ, որ Վերնատան աւանդոյթներուն դէմ քայլ էր այն, որ Թումանեանը մասնակցած էր հայ-թրքական ընդհարումներու խնդրին եւ առաւելապէս, որ «բարեկամացել է Լեոյի հետ եւ անգամ հրաւիրել իր տուն» (հնի ու նորի պայքար կար Լէոյի՝ որպէս ամէնավառ «մշակականի» եւ վերնականներուն միջեւ)։ Դեմիրճեանը տարակուսած կը գրէ Շանթին․ «ինչ է, ուրեմն նորերը վերանայո՜ւմ են իրենց դիրքերը»[12]։ Ուրեմն «Վերնատան» սկզբունքներուն հասցուած էր առաջին հարուածը։
Այդպիսով, 1908 թուականի Դեկտեմբերին Թումանեանի եւ Իսահակեանի ձերբակալութեամբ «Վերնատունը» կը դադրեցնէ իր գործունէութիւնը։
Վերնականները լուծարումէն յետոյ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Յովհաննէս Թումանեանն ու Աւետիք Իսահակեանը, ի թիւս մեղադրեալներու մեծ մասին՝ արդարացուած են «Դաշնակցութեան գործով» դատավարութեան ժամանակ, որ տեղի ունեցած է 1912 թուականի Յունուարի 17-ին, Փեթերսպուրկի մէջ։ Անիկա տեւած է երկու ամիսէն աւելի։ Յովհաննէս Թումանեանը նոյն թուականի Հոկտեմբեր 16-ին ընտրուած է նորաստեղծ «Հայ գրողներու կովկասեան ընկերութեան» նախագահ։ 1911 թուականի Յունիս 26-ին Ղազարոս Աղայեանի թաղումէն անմիջապէս յետոյ Իսահակեանը լքած է Թիֆլիսը։ Վերնականներէն երկուքը յետագային ընդգրկուած են Հայաստանի հանրապետութեան առաջին կառավարութեան կազմին մէջ, Շանթը՝ արտաքին գործերի, Աղբալեանը՝ լուսաւորութեան նախարար, որմէ յետոյ երկուքն ալ դարձած են քաղաքական վտարանդի։ Դեմիրճեանը Զուիցերիայէն վերադառնալով զբաղած է ուսուցչութեամբ։
1921 թուականի Հոկտեմբեր 4-ին Յովհաննէս Թումանեանը նամակ մը գրած է Թիֆլիսէն Իսահակեանին, ուր կը յայտնէ «Վերնատան» վերածնունդի իր երազանքին մասին․ «Շատ բան ունեմ գրելու, բայց սպասում եմ - կը գաս - կը խօսենք եւ կ'անենք, ինչ որ կարող ենք անել։ ...Թերեւս այժմ կազմենք մեր «Վերնատունը» մեր երկրում ու վերջին օրներս միասին անցկացնենք... Դե արի՛, Աւօ ջան»[13]։ Սակայն 1921 թուականի աշնան Թումանեանը, հայ գաղթականներու համար օգնութիւն գտնելու նպատակով, մեկնած էր Կոստանդնուպոլիս։ Ան հիւանդ էր, երբ քանի մը ամիսէն վերադարձաւ։ Ան մահացած է 1923 թուականին՝ Մոսկուայի հիվանդանոցին մէջ[14]։
Նկար «Վերնատան» մասին
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Տիմիթրի Նալպանտեան գծած է «Վերնատունը» (1974-1976)[15][16], ուր ներկայ են.
- Դերենիկ Դեմիրճեան (1877 - 1956)
- Պետրոս Ադամեան (1849 - 1891)
- Վարդգէս Սուրէնեանց (1860 - 1921)
- Գէորգ Բաշինջաղեան (1857 - 1925)
- Վահան Տէրեան (1885 - 1920)
- Ալեքսանդր Շիրվանզադէ (1858 - 1935)
- Ղազարոս Աղայեան (1840 - 1911)
- Մարտիրոս Սարեան (1880 - 1972)
- Եղիշէ Թադէոսեան, գեղանկարիչ (1870 - 1936)
- Յովհաննէս Թումանեան (1869 - 1923)
- Ստեփան Լիսիցեան (1865 - 1947)
- Աւետիք Իսահակեան (1875 - 1957)
- Բանաստեղծ Յակոբ Յակոբեան (1866 - 1937)
- Կոմիտաս (1869 - 1935)
Նկարին մէջ պատկերուած որոշ գործիչներ Վերնատան գոյութեան տարիներուն արդէն ողջ չէին[17]։
Հետաքրքրական փաստեր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Գեղարուեստ» ամսագրին մէջ Վերնատան անդամներուն ձօնուած Դերենիկ Դեմիրճեանի բանաստեղծական շարքի (տես ԳԱԹ, ԳԼՖ, N 2418) կապակցութեամբ «Գեղարուեստ» ամսագրի խմբագիր Գարեգին Լեւոնեանի ձգած ծանօթագրութեան մեջ նկարագրուած է գրողներու հաւաքատեղի դարձած ապակեպատ սենեակը[18]։ Ներկայիս Երեւանի Յովհաննէս Թումանեանի տուն-թանգարանին մէջ Վերնատունը ստեղծուած է ատոր համաձայն։
Դերենիկ Դեմիրճեանը Վերնատան մէջ անցուցած երկար ու ձիգ ժամերուն մասին հումորով տողեր ունի, ուր կը նկարագրէ թէ նախաճաշերն ինչպէս կը դառնային ճաշ, երեկոյեան թէյ եւ կեսգիշերներէն շատ անց ընթրիք ու լուսաբաց[19]․
|
|
Չորսին նոր պրծան կեր ու դաւերը, - Դերենիկ Դեմիրճեան, XII, էջեր 171, 172
|
|
Գրականութիւն «Վերնատան» մասին
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Դերենիկ Մովսիսեան, Վերնատուն (պատմահայրենասիրական հուշապատում), Երեւան, 2009, 60 էջ
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Սուսաննա Հովհաննիսյան «Հովհաննես Թումանյանի կյանքի ու ստեղծագործության պատմությունը (1900-1912 թթ․)» էջ 30
- ↑ «Հովհաննես Թումանյան. կյանքի և ստեղծագործության տարեգրություն (1869-1908), Շանթի 1902 թ․ ապրիլի 7-ի նամակը», Երևան, «Գիտություն», 2010, էջ 405։
- ↑ Ջանփոլադյան Մագդա (2008 թ․ սեպտեմբերի 24)։ «Սուսաննա Հովհաննիսյան. Թումանյանը և Հայ գրողների կովկասյան ընկերությունը, Երևան, «Գիտություն», 2007, 390 էջ»։ Պատմա-բանասիրական հանդես (2)։ Երևան (հրատարակուած է 2007)։ էջ 43 ։ ISSN 0135-0536։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ հունիսի 18-ին։ արտագրուած է՝ 2021 թ․ հունվարի 19
- ↑ Ավիկ Իսահակյան «ՎԵՐՆԱՏԱՆ» ԶԱՎԱԿՆԵՐԸ[permanent dead link]Կաղապար:Չաշխատող արտաքին հղում
- ↑ Դերենիկ Դեմիրճյան, X, էջ 255
- ↑ One Studio։ ««ՎԵՐՆԱՏՈՒՆ» - - df.am»։ DeFacto (անգլերեն)։ արտագրուած է՝ 2021 թ․ հունվարի 15
- ↑ Սուսաննա Հովհաննիսյան «Հովհաննես Թումանյանի կյանքի ու ստեղծագործության պատմությունը (1900-1912 թթ․)» էջ 31
- ↑ Թ.Տ., հատոր I, էջ 542
- ↑ Յովհաննէս Թումանեան, հատոր X, էջեր 38-39
- ↑ «Հայոց պատմության ամենաաղմկալի դատավարությունը- 《Դաշնակցության գործ》»։ Սանասար Գևորգյանի Բլոգ (անգլերեն)։ 2015 թ․ փետրվարի 19։ արտագրուած է՝ 2021 թ․ հունվարի 18
- ↑ ՋԵԼՈՅԱՆ Ա. Ռ։ «ՑԱՐԻԶՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀՅԴ ԴԱՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸ (1908-1912 թթ.)»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018 թ․ ապրիլի 17-ին
- ↑ Դերենիկ Դեմիրճյան, հատոր XIV, էջ 251
- ↑ Հովհաննես Թումանյան, հատոր X, էջեր 396, 397
- ↑ (հայերեն) Վերնատուն, 2024-04-12, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6, վերցված է 2025-01-24
- ↑ «Это работа кисти художника Дмитрия Налбандяна "Вернатун" (1974-76 гг.).»
- ↑ https://www.flickr.com/photos/65903724@N04/8667378654
- ↑ «Вечер, посвященный истории картины Д. Налбандяна «Вернатун»»
- ↑ «Գեղարվեստ», 1917, N 6
- ↑ Ջանփոլադյան Մագդա (2008 թ․ սեպտեմբերի 24)։ «Սուսաննա Հովհաննիսյան. Թումանյանը և Հայ գրողների կովկասյան ընկերությունը, Երևան, «Գիտություն», 2007, 390 էջ»։ Պատմա-բանասիրական հանդես (2)։ Երևան (հրատարակուած է 2007)։ էջ 43 ։ ISSN 0135-0536։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ հունիսի 18-ին։ արտագրուած է՝ 2021 թ․ հունվարի 19