Սայաթ Նովա

Սայաթ Նովա; վրաց.՝ საიათ-ნოვა; ազրպ.՝ Sayat Nova; պարս․՝ سایات‌نووا
Ծննդեան անուն	հայ.՝ Արութին Սայադյան
Ծնած է	14 Յունիս 1712
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Քարթլիի թագավորություն
Մահացած է	22 Նոյեմբեր 1795 (83 տարեկանին)
Մահուան վայր	Հաղպատ, Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Քաղաքացիութիւն	Քարթլիի թագավորություն; Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծ, երգահան, երգիչ, աշուղ
Կայքէջ	sayat-nova.am

Սայաթ Նովա (բուն անունով՝ Յարութիւն Սայադեան14 Յունիս 1712(1712-06-14)^[1]^[2]^[3], Թիֆլիս, Քարթլիի թագավորություն^[4] - 22 Նոյեմբեր 1795(1795-11-22)^[1]^[2], Հաղպատ, Քարթլի-Կախեթի թագավորություն) վրաստանցի հայ բանաստեղծ. աշուղ է։

Կենսագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ամենայն հաւանականութեամբ^{[աղբիւրի կարիք ունի]} Սայաթ Նովայի նախնիները Թիֆլիս եկած են Կիլիկեան Հայաստանէն։ Սայաթ Նովայի ընտանիքը Թիֆլիսի քաղաքային արհեստաւորներու ընտանիք էր։ Սայաթ Նովայի մանկութիւնն ու պատանեկութիւնն անցած է Թիֆլիսի մէջ։ Սորված է գրել-կարդալ հայերէն, վրացերէն, գիտցեր է նաեւ արաբերէն այբուբենը։

12 տարեկանէն զայն տուեր են արհեստի, սորվեր է ջուլհակութիւն եւ կարճ ժամանակի մէջ այնքան հմտացեր է, որ կտաւը շինելու եւ գործելու նոր դազկահ պատրաստեր է։

Երգն ու երաժշտութիւնը զինք հմայեր են դեռ մանուկ հասակէն։ Մինչեւ երեսուն տարեկան՝ Սայաթ Նովա կատարելագործուեր է աշուղական արուեստի մեջ, սորվեր է եղանակներ եւ պարզ ու խառն չափեր, յօրիներ է խաղեր՝ յարմարցնելով յատուկ մեղեդիներ եւ ատոնք կատարեր է ժողովրդական հաւաքոյթներու ատեն։

Հաւանաբար, երկար տարիներ շրջեր է Մերձաւոր Արեւելքի մէջ, եղեր է Պարսկաստան, Հնդկաստան եւ Օսմանեան Կայսրութեանը ենթակայ երկիրներ: Ուխտի գացեր է հայ աշուղներու հովանաւոր Մշոյ Սուրբ Կարապետի վանքը՝ Տարօն, մինչեւ որ համընդհանուր ճանաչում ձեռք բերեր է եւ մկրտուեր է Սայաթ Նովա՝ երգի որսորդ։

1759 թուականի կէսերուն աւարտուեր է Սայաթ Նովայի՝ իբրեւ բանաստեղծի ու երգահան-երաժիշտի կեանքը։ 1759 թուականին Հերակլ II-ի հարկադրանքով ան քահանայ ձեռնադրուեր է Տէր Ստեփանոս անունով եւ շատ չանցած ղրկուեր է Կասպից ծովու հարաւային ափին գտնուող Էնզելի նաւահանգիստը։ Հոս «ապաշխարեր» եւ արտագրեր է Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» ստեղծագործութիւնը։ Ստոյգ յայտնի չէ, թէ երբ վերադարձեր է հայրենիք։ 1766 թուականին ապրեր է Զաքաթալայէն Շամախի տանող առեւտրական ճանապարհի վրայ ինկած Կախի փոքրիկ աւանի մէջ, ուր արտագրեր է մէկ ուրիշ ձեռագիր՝ Աստուածաշունչի հատուածներէ բաղկացած ժողովածոյ մը։ 1768 թուականին մահացեր է կինը՝ Մարմարը, թողելով չորս անչափահաս զաւակ։ Յաջորդ տարուընէ Սայաթ Նովա՝ Տէր Ստեփանոս փոխադրուեր է վանք, ծառայեր է Թիֆլիսի մէջ հաստատուած Հաղպատի միաբանութեան առաջնորդարանի մէջ, իսկ 1778 թուականին, երբ վերաշինուեր է Հաղպատի վանքը, կարգուեր է Սուրբ Նշան վանքի լուսարար։ Հետագային միաբանութեան հետ նորէն վերադարձեր է Թիֆլիս։ 1795 թուականի Սեպտեմբերին, Աղա-Մահմետ Խան Ղազարի արշաւանքի օրերուն, զոհուեր է եւ թաղուած է Սուրբ Գեւորգ եկեղեցւոյ բակը։

Ստեղծագործութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայաթ Նովայի ուսումնասիրութեան գործերուն մէջ մեծ դեր խաղցած է Անդրկովկասի հայ աշուղներու եւ ուշ միջնադարի հայ տաղերգուներու ստեղծագործութիւնները։ Աւանդական սովորութիւնով՝ ստեղծագործական առաջին քայլերն ան սկսած է թրքերէն լեզուով, յետոյ աստիճանաբար անցած է հայերէնի ու վրացերէնի։ Գիտակցելով աշուղ-բանաստեղծի բուն դերը ու կոչումը եւ հասկնալով որ գեղեցիկին ու կատարելութեան իտէալներն ու դաշնութեան պատգամները՝ Սայաթ Նովա վերարծարծած ու քարոզած է ամբողջ հայ ժողովուրդին համար, առանց ազգային ու դասային խտրութեան ու զանազանութեան։

Քանակ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայաթ Նովայէն մեզի հասած է աւելի քան 230 խաղ, որոնք ամփոփուած են քանի մը բաժիններու. իր սեփական ձեռքով գրուած եւ իր զաւակին՝ Օհանին կազմած ու արտագրած խաղերը եւ միւս բաժինը կազմուած է զանազան ժողովածուներէ կամ մնացած է ժողովուրդին յիշողութեան մէջ: Աստիճանաբար գրի առնուած ու հրատարակուած են։

Սիրային երգեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Իբրեւ սիրերգու (սիրային երգեր գրող)՝ Սայաթ Նովա գեղեցիկի ու կատարեալի երկրպագու է եւ նուրբ զգացումներու արտայայտիչ: Անոր սիրային երգերը յատուկ են եւ նաեւ ունին խորը զգացումներ, որոնց պատճառը ոչ միայն բանաստեղծին ողբերգական սէրն է, այլ նաեւ կեանքի ու իրականութեան անլուծելի հակասութիւնները, անհաւասարութիւնը եւ գեղեցիկի ոտնահարումը։ Սայաթ Նովա շատ կարեւարութիւն տուած է մարդու բարոյական, կատարելութեան ու գեղեցկութեան հարցերուն, դարու եւ ժամանակի այլանդակութեան եւ մարդկային աղարտման պատճառներուն, որոնք, ի վերջոյ մնացած են անբացատրելի:

Երկերի մատենագիտութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայեաթ-Նօվայ, Մօսկուա, 1852, 172 էջ:
Տաղեր, Թիֆլիս, 1914, 120 էջ:
Երգեր, Պէյրութ, 1931, 85 էջ:
Հայերէն խաղերի լիակատար ժողովածու, Յերեւան, 1931, 196 էջ:
Տաղեր, Պէյրութ, 1931, 88 էջ:
Հայերէն խաղերի լիակատար ժողովածու, Յերեւան, 1935, 120 էջ:
Տաղեր, Թեհրան, 1943, 196 էջ:
Խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1945, 220 էջ:
Երգեր, Երեւան, 1946, 60 էջ:
Սիրոյ եւ արդարութեան երգիչ Սայեաթ-Նօվայ, Պէյրութ, 1952, 84 էջ:
Հայերէն, վրացերէն, Ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1959, 316 էջ:
Բանաստեղծութիւններ, Երեւան, 1963, 88 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1963, 144 էջ:
Հայերէն, վրացերէն, ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1963, 348 էջ:
Երգարան, Պէյրութ, 1966, 176 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1969, 144 էջ:
Սիրոյ եւ արդարութեան երգիչ Սայեաթ-Նօվայ, Պէյրութ, 1969, 108 էջ:
Սայեաթ-Նօվայ 250 (տաղարան), Պէյրութ, 1970, 96 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 1984, 244 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1987, 284 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1987, 588 էջ:
Հայերէն խաղեր, Պէյրութ, 1992, 144 էջ:
Խաղեր (լիակատար ժողովածու), Երեւան, 2003, 440 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2004, 140 էջ:
Դաւթար (նմանահանութիւն), Երեւան, 2005, 140 էջ:
Հայերէն, վրացերէն եւ ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Թբիլիսի, 2005, 192 էջ:
Հայերէն եւ թուրքերէն խաղեր, Երեւան, 2006, 224 էջ:
Բանաստեղծութիւններ, Երեւան, 2007, 260 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 2007, 260 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2007, 274 էջ:
Խաղեր (ընտրանի), Երեւան, 2010, 68 էջ:
Վրացերէն եւ թուրքերէն խաղեր (ընտրանի), Երեւան, 2010, 98 էջ:
Խաղեր, Թբիլիսի, 2011, 98 էջ:
Խաղեր (երգարան), Երեւան, 2012, 80 էջ:
Հայերէն եւ թուրքերէն խաղեր, Երեւան, 2012, 200 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2013, 268 էջ:
Քնարերգութիւն, Երեւան, 2015, 128 էջ:
Ընտրանի, Երեւան, 2016, 208 էջ:

Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գեւորգ Աբով, Սիրոյ եւ արդարութեան մեծ երգիչը՝ Սայաթ Նովան, Երեւան, Հայպետհրատ, 1945, 85 էջ։
Հրայր Մուրատեան, Սայաթ Նովա (կինովիպակ), Պէյրութ, 1960, 75 էջ։
Հրայր Մուրատեան, Սայաթ Նովա, Երեւան, 1963, 85 էջ։
Խորեն Սարգիսեան, Սայաթ Նովա, Երեւան, 1963, 127 էջ։

Թարգմանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայաթ Նովա, Հայերէն տաղերը, (47 տաղերու թարգմանութիւն), Եղիսաբէթ Մուրատեանի հետ եւ Սերժ Վենտուրինի, երկլեզու հրատարակին մէջ, Éditions L’Harmattan, 2000-2006, Փարիզ, 2006 (նուիրուած է Սերկէյ Փարաճանովին) (ISBN 2-296-01398-8)

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 SNAC — 2010.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Find A Grave — 1996.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 International Music Score Library Project — 2006.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q523660"></a>
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Мкрян М. М. Саят-Нова // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 6. — С. 694–695.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a>

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q8513_citetype_Q35127_citetype_Q36524_citetype_Q194166"_data-entity-id="Q29861311">SNAC<span_class="wef_low_priority_links">_—_2010.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 SNAC — 2010.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7094076_citetype_Q5535082_citetype_Q33270056_citetype_Q43229_citetype_Q107553922"_data-entity-id="Q63056">[http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=10126337_Find_A_Grave]<span_class="wef_low_priority_links">_—_1996.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a></div>-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Find A Grave — 1996.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q15633582_citetype_Q43229_citetype_Q59825643"_data-entity-id="Q523660">International_Music_Score_Library_Project<span_class="wef_low_priority_links">_—_2006.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q523660"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 International Music Score Library Project — 2006.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q523660"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q732577"_data-entity-id="Q4239850"><i_class="wef_low_priority_links">Мкрян&nbsp;М.&nbsp;М.</i>_[http://feb-web.ru/feb/kle/KLE-abc/ke6/ke6-6941.htm_Саят-Нова]_//_[[:ru:Краткая_литературная_энциклопедия|Краткая_литературная_энциклопедия]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_<span_title="Москва"_style="border-bottom:_1px_dotted;_cursor:_help;_white-space:_nowrap">М.</span>:_[[:ru:Большая_российская_энциклопедия_(издательство)|Советская_энциклопедия]],_1962._—_Т.&nbsp;6._—_С.&nbsp;694–695.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a></div>-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Мкрян М. М. Саят-Нова // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 6. — С. 694–695.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a>

[1]

[2]

[3]

[4]